ڀٽي جي لاش جو سفر ۽ ڳڙھي خدا بخش جو خوف
اڳوڻي وزيراعظم جو پنھنجي ئي ملڪ جي فوجي سربراھ پاران موڪليل لاش وصول ڪندڙن ۽ ان کي لخد ۾ لاھيندڙ ھنن ماڻھن کي اھو به نه ٻڌايو ويو ته لاش مٿان گينڊي جا گل رکڻ جي مھرباني ڪنھن ڪئي ھئي؟ ”پيتي مان لاش ڪڍي کٽ تي رکيوسين. صاحب جي شيو تازي ٿيل ھئي، سندس عضوا گرم ھئا،انھن کي جيڏانھن ورايون پيا ته اھي ورن پيا. لاش کي صرف سيني تائين ڏسڻ پيا ڏين. وڌيڪ اجازت نه ھئي. ھو ٻڌائين ٿا ته ڳوٺ ۾ ڪو ڪاريگر (رازو) نه ھو جنھن کان قبر ٺھرايون ھا، انڪري فوجين جي گاڏي ۾ چڙھي نئين ديري مان ڪاريگر وٺڻ وياسين. فوجي روئڻ به نه پيا ڏين ۽ چون پيا ته متان رنا آھيو پر جڏھن نئين ديري پھتاسين ته مونکان اوڇنگارون نڪري ويون“ ڪراڙو محمد حسن اھا ڳالھه ٻڌائي روئي پيو ۽ اھي ڳوڙھا وھائڻ لڳو جيڪي ويھه سال اڳ ان ئي ڳوٺ ۾ وھائڻ تي بندش پيل ھئس. ڪاريگر وٺي آياسين ته فوجين ڏاڍي تڪڙ ڪئي دفنائڻ جي. لاش اندر حويليءَ ۾ موڪيلوسين ته فوجي به لاش سان گڏ ويا. شيرين بيگم، ذوالفقار علي ڀٽو جي پھرين گھر واري، کين ڏاڍا ايلاز ڪيا ته آخري ديدار آھي، اسان کي فوٽو ڪڍڻ ڏيو، پر ھنن چيو ته اسان پنھنجو فوٽو گرافر ساڻ آندو آھي. اھي فوٽو توھان کي ڏياري موڪلينداسين اھي فوٽو اڃان تائين نه موڪليا اٿن.“ ھو شڪايت ڪن ٿا ۽ ٻڌائين ٿا ”جنازي نماز ۾ سڀني ڳوٺ وارن شرڪت ڪئي. ڪنھن به ٻاھرئين ماڻھو کي اجازت ڪونه ڏنائون. ڏھين وڳي دفن ڪري قبر مٿان گل وڌاسون. تدفين جي ڪلاڪ کان پوءِ بينظير ڀٽو ۽ نصرت ڀٽو کي وٺي آيا. ڪجھه دير کان پوءِ کين واپس وٺي ويا. گھر گھر ۾ تڏو وڇايل ھو. سڄي ڳوٺ جي گھرن ۾ ٽي ڏينھن ڪنا نه چڙھيا ھئا پر معجزو اھو ٿيو ته ٻن ڏينھن تائين ڳوٺ جي ڪنھن ننڍڙي ٻار به ماني نه گھري ھئي، ھاڻي اسان حيران ٿيندا آھيون ته ٻارڙن مانيءَ جي طلب ڇو نه ڪئي؟. ان ڏينھن اسان لاءِ ڪربلا ھئي، خبر ئي نه پئي پوي ته ڇا ٿي رھيو آھي؟ ھونئن ته ڀٽو جي ڦاھيءَ کان پوءِ چاليھن ڏينھن تائين فوج ڳڙھي خدابخش ڀٽو۾ مورچا بند ٿي ويٺل ھئي پر ھو ٻڌائين ٿا ته فوجين ھفتي کان پوءِ ڪجھه نرمي ڪئي پر پوءِ به اھي ڳوٺ کان ٻاھر ويندڙ ۽ ٻاھران ايندڙ سڀني ماڻھن جي تلاشي وٺندا ھئا. اسان سان نه ڳالھائيندا ھئا ۽ سندن ماني به لاڙڪاڻي مان فوجي ٽرڪ کڻي ايندي ھئي. پورا چاليھه ڏينھن ھو سيدن ۽ ڀٽن جي حويلين مٿان به مورچا ٺاھي ويٺا ھئا.“
ڳڙھي خدابخش، بادشاھن جو اھو ننڍڙو ڳوٺ آھي جنھن ھڪ بادشاھ ۽ ٻن شھزادن جا لاش وصول ڪرڻ کانپوءِ ڄڻ ته بادشاھيءَ لاءِ ڪو نئون اميدوار موڪلڻ کان بان(توبھه) ڪري ڇڏي آھي.
به اڍائي سؤ گھرن تي مشتمل ھن ڳوٺ ۾ ھاڻي ڀٽو خاندان جي ڪنھن به فرد جي ڪا رھائشگاھ ڪانھي. ھتان جي ماڻھن وٽ ھاڻي صرف يادون ۽ ڪجھه ڳالھيون آھن، جيڪي ھو ورجائي ورجائي ٻڌائين ٿا. ”شروع ۾ ڀٽو صاحب عيد نماز ھتي پڙھندو ھو پر پوءِ نئين ديري ۾ پڙھڻ شروع ڪيائين. باقي مير مرتضى ٻه عيد نمازون ھتي پڙھيون.“ ھڪ جھوني ٻڌايو. ھو بينظير سميت سموري ڀٽو خاندان جي تعريف ڪن ٿا. ”اسان ته ڇا سڄو ڳوٺ ھنن جو راڄ آھي. ڀٽو صاحب جنھن طريقي سان ڏسندو ھو، اھڙي ئي طريقي سان بينظير ڀٽو به ڏسي ٿي، جنھن سڄي ڳوٺ کي حج ڪرايو آھي، ڊرينيج سسٽم ڏياريو“ ھو جيئن بي ڌڙڪ ٿي ڀٽو خاندان جي تعريف يا ڳالھيون ڪن ٿا ائين ئي آصف زرداري يا غنوى ڀٽو بابت ڳالھائيندي محتاط ٿي وڃن ٿا. ھو ٻنھي لاءِ ٻڌائين ٿا ته ”ھو مزار تي ايندا آھن.“ باقي ڳوٺ ۾ ڪنھن سان سلام دعا ڪونه اٿن ۽ نه ئي اھڙي ڪا ڪوشش ڪندا آھن. جيتوڻيڪ آصف زرداريءَ سڌي ريت ڀٽو خاندان جي فرد سان رشتيداري ۾ ڳنڍيل آھي پر ڳڙھي خدابخش ڀٽو جا ماڻھو ھن کي ”ٻاھريون“ سمجھن ٿا. صرف ايترو ٻڌائن ٿا ته ”بينظير صاحبه جو نڪاح اسان جي ڳوٺ واري ان ئي پيش امام پڙھايو ھو، جنھن ڀٽي صاحب جي جنازي نماز پڙھائي ھئي.“ ھنن کي بينظير ۽ صنم جي شادين ۾ باقاعدھ دعوت ڏئي گھرايو ويو ھو. ھو چون ٿا ته ھر عيد تي بينظير پاران کين عيد ڪارڊ موڪليا ويندا آھن ۽ ھر ڇھين اٺين مھيني بينظير پاران ھڪ راڄوڻي ڊنر جو اھتمام ڪري ساڻن ڳالھه ٻولھه ڪندي آھي. ”شروع ۾ جڏھن بينظير زمينن جو ڪم سنڀاليندي ھئي ته گرم پاڻي جي باوجود سارين جي فصل ۾ پاڻ لھي گاھ پٽي چوندي ھئي ته ھي گاھ فصل مان ڪڍائي ڇڏيو. سارين جي خوراڪ اھو گاھ کائي ٿو وڃي.“ محمد حسن ڀٽو ٻڌايو. ھو چوي ٿو ته ڀٽو صاحب کان پوءِ بينظير وڏي محنت ڪري ٿي. ھو ذوالفقار علي ڀٽو جون ڳالھيون به ائين ئي عوامي رنگ ۾ ٻڌائين ٿا ۽ چون ٿا ته ھو جڏھن به علائقي ۾ ھوندو ھو ته ماڻھن سان عام جام ملندو ھو. ”اسان جي ڳوٺ جي ھڪ ھمراھ جمعو خان لغاري ميٽرڪ پاس ڪري نوڪري وٺڻ جي ڪوشش ڪئي، پر نوڪري نه مليس پوءِ ھن واپار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر ان ۾ ٻه ماڻھو ٺڳي ويس. جنھن تي ڪلام ٺاھي، چپڙيون يڪتارو کڻي ھو رستن تي ڳائيندو وتندو ھو.“ ڳڙھي خدابخش جو ھڪ پڙھيل ڳڙھيل ھمراھ ٻڌائي ٿو. ”ھڪ ڀيري روڊ سان جمعي ڳايو پي ته سامھون ڀٽو صاحب اچي ويو. ھن گاڏي روڪي کانئس حال احوال ورتا ته ھن پنھنجي بيروزگاري ۽ بدحالي جو ذڪر ڪيو. جنھن تي ڀٽو صاحب کيس چيو ته ڪا درخواست اٿئي ته ھن وراڻيو ته، نه درخواست آھي نه ئي ڪو ڪاغذ، جنھن تي ڀٽي صاحب قلم ڪڍي جمعي کي پٺيرو ڪري سندس اڇي قميص تي ڊاڪٽر مبشر حسن (ان وقت ناڻي وارو وزير) ڏانھن نوٽ ھنيو ته ھن کي بئنڪ ۾ ڪيشيئر ڪري رکو. ٻئي ڏينھن جمعو اھا قميص بريف ڪيس ۾ ويڙھي کڻي ويو ۽ نوڪري وٺي آيو. ھاڻي مئنيجر ٿي ريٽائر ڪيو اٿائين.“
ڳڙھي خدابخش سوين قصن ڪھاڻين جي باوجود اڄ به ھڪڙو ننڍڙو ڳوٺ آھي، جتي ماڻھن جي ذھنيت ڳوٺاڻي آھي. کين ون وي روڊ مليل آھي پر ان جي گرين بيلٽ ۾ ڳوٺ جون عورتون ڇيڻا ٿڦنديون آھن. مزار ڀرسان ويٺلن کي جديد رھائشي ڪالوني مليل آھي. پر انھن ڪوارٽرن جي ڀتين تي ڇيڻا ٿڦيل ۽ ڪوارٽرن اڳيان حددخليون ٿيل ملنديون. بجلي، فون ۽ گيس سميت کين پوسٽ آفيس جي سھوليت مليل آھي پر عمارت نه ھئڻ ڪري اھا واٽر سپلاءِ واري ٽانڪيءَ جي ھيٺان ٺاھيل ڪمري ۾ قائم آھي. زيڊ اي ڀٽو جي دؤر ۾ ٺھرايل رورل ھيلٿ سينٽر ۾ ھاڻي صرف ھڪڙو ڪمپائونڊر ويھي ٿو جڏھن ته بينظير جي گذريل حڪومتي دور ۾ چار ڊاڪٽر ۽ ھڪ ڊاڪٽرياڻي ايمبولينس سميت موجود ھوندا ھئا. ڳوٺ جي ھوٽلن ٻاھران وڏن سائن بورڊن تي ٺھيل ڀٽو خاندان جون اھي تصويرون پيل آھن، جيڪي ٻاھران ايندڙ قافلا ڇڏي وڃن ٿا. جڏھن ته ھوٽلن اندر اداڪارئن جا فوٽو لڳل آھن. لاڙڪاڻي ضلعي جي ھن ننڍڙي ڳوٺ ۾ منشيات جو آزار وڌي ويو آھي. ھتي به ٻه ٽي ھيرونئي توھان کي ملي ويندا. ھن ننڍڙي ڳوٺ جي چوڌاري زمينن ۾ فصل ڏاڍا ڀلا بيٺل آھن پر ڳوٺ مٿان ڄڻ ته اداسي اڃا ڇانيل آھي ۽ وٽن فوجين خلاف پراڻي دشمن جھڙي نفرت بيٺل آھي. ”اسان ٽي ڪربلائون ڏٺيون آھن. مير صاحب ۽ ڀٽو صاحب جا لاش ته تڪڙا مليا پر شاھنواز جي لاش لاءِ اسان ڏاڍو انتظار ڪيو ھو. ڪيترائي ڏينھن گھٽين ۾ تڏا وڇائي ويٺا ھئاسين.“ ھڪ جھوني چيو. ڪجھه وقت خاموش ٿي پاڻ ئي تجزيو ڪري چوڻ لڳو ته ”اسان ڏاڍا بدنصيب آھيون جو ٽئي ھستيون ھليون ويون پر خوشنصيب به آھيون ته انھن جو آخري ديدار ته نصيب ٿيو.“