گندا واھ جو ٺرو، چيزل شاھ جون ڏاچيون ۽ بلوچستان جو درد
فتح پور ۾ جيتوڻيڪ پاڻيءَ جي کوٽ نه ھئي پر ايترو گھڻو به نه پئي مليو جو صبح جو تڙ ڪري سگھون. تنھنڪري اوطاق جي اڱڻ ۾ بيٺل ڀنگ جي ٻوٽن جا پنڙا پٽي پنھنجي خمار جو بندوبست ڪندڙ نوڪرن کي ڇڏي اسان ضلعي جھل مگسي جي ضلعي ھيڊڪواٽر گندا واھ ۾ حمام تان تڙ ڪرڻ لاءِ نڪري پياسين. فتح پور کان پنجن ڏھن منٽن جي مسافت واري ان شھر لاءِ ضلعي ھيڊ ڪواٽر ھجڻ ڪري جيڪا توقع ڪئي سين اھا شھر ٻاھران لڳل اھو بورڊ پڙھڻ کانپوءِ ختم ٿي ويئي جنھن تي بلوچستان حڪومت پاران يونيسيف جي تعاون سان عجيب اشتھار لکيل ھو ته ” ميري گائون مين ليٽرين آئي ھي، گھر گھر صفائي ڇائي ھي.“ ميلي جي ڪري حمامن تي رش گھڻي ھئي انڪري ڪم نمبرنگ تي ھلي رھيو ھو ۽ نئين ايندڙ کي ويھن کان پوءِ نمبر ڏنو پئي ويو. حمام طرف وڃڻ بدران اسان شھر جو رخ ڪيو ۽ ماڻھن سان ڪچھريون ڪيون. گندا واھ ۾ ڪنھن سياسي پارٽيءَ جو مضبوط مرڪز ناھي ماڻھو ووٽ ھر حال ۾ بلوچستان جي اڳوڻي وڏي وزير ذوالفقار علي مگسي کي ڏيندا آھن. ”مگسي صاحب گندا واھ ۾ سالن کان نه آيو آھي سندس نياپي تي ووٽ ڪندا آھيون.“ ھڪ دوڪاندار ٻڌايو گندا واھ جو ڪاروبار ھندو سيٺين جي ھٿ ۾ آھي پر ھاڻي ڪجھه ٻين برادرين وارا به ڪاروبار ڪرڻ لڳا آھن. گندا واھ جي ٺري جي ھاڻي ڇا حالت آھي؟ سا ته خبر نه پئجي سگھي پر ٻڌايو وڃي ٿو ته ڪجھه سال اڳ لوڪل ميڊ شراپ کي ٺڪر جي پيالن ۾ اتي پيش ڪيو ويندو ھو. سندس ذائقي ۽ پيشڪش جي انداز جي تعريف جيڪب آباد تائين مشھور ھئي. ھتان جا تمام ٿوڙا ماڻھو اخبارون پڙھندا آھن. انھن کي به ڪوئيٽا کان نڪڙندر اخبارون شام جون ملنديون آھن. جيڪڏھن شام جو نه ملي سگھيون ته ٻئي ڏينھن صبح جو ورھائيندا آھن. گندا واھ جي اڪيلي اخباري ايجنٽ اقبال پٺاڻ ٻڌايو ته ھنن کي شھر جي ويجھي ماضي ۾ ٿيل ڪو سياسي جلسو جلوس ته ياد نه آھي. پر اھا ھڙتال ضرور ياد اٿن جيڪا سندن شھر ۾ پوليس ٿاڻو قائم ٿيڻ جي خلاف ٿي ھئي. مقامي ماڻھو ٻڌائن ٿا ته سڄي ضلعي اندر ھڪ ئي ٿاڻو آھي. ”يعني ايس پي به ھڪڙو ويھي ته ايس ايڇ او به ھڪڙو !“ اسان سان گڏ سفر ڪندڙ بشير حيرانگيءَ مان چيو.
گندا واھ کان به اڳتي ويندڙ برپٽ جي اڪيلي روڊ بابت فتح پور جي گادي نشين جي ڀائٽي ٻڌايو ته ذوالفقار مگسي به اسان جي حمايت سان کٽندو آھي پر ان سميت ڪنھن به سياسي ماڻھو جو ان روڊ ٺھرائڻ ۾ ڪردار نه آھي. اھو ورلڊ بئنڪ وارن ٺھرائي ڏنو ھو. ھو چوي ٿو ته ھاڻي ان روڊ سان کين وڏي سھولت ملي آھي. نه ته اھو پنڌ ڏاڍو اڻانگو ھوندو ھو. برساتن بعد مھينن جا مھينا ڳوٺ ۾ ئي محصور لڳ ويٺا ھوندا ھئا ۽ ٻاھر نڪرڻ جو رستو نه ملندو ھين. ناشتي تي سنڌ ۾ عام جام چرندڙ چيزل شاھ جي ڏاچين جو ذڪر نڪتو ته ان ئي صاحب زادي ھڪ واقعو ٻڌايو ته رستي ۾ ڏاچيون ملي وين. ھو پاڻ اھو ٻڌندا ايندا ھئا ته سنڌ ۾ چيزل شاھ جون ڏاچيون چرن ٿيون.“ اسان گاڏيءَ مان لھي جت کان پڇيو ته ھي ڏاچيون ڪنھن جون آھن ته ھن چيو ته چيزل شاھ جون. چاچا سائين چيس ته مان چيزل شاھ جو پٽ آھيان مون کي ٻه ڏاچيون ته ڏي ته ھمراھ ڳالھه تان ڦري ويو ۽ چيائين ته چيزل شاھ جڳ نالو آھي، ڏاچيون ته اسان جون آھن، مڙئي پيا ٿا گذران ڪيون.“ ھن ٻڌايو ۽ ڏاچين جي مالڪي بابت وضاحت ڪئي ته ھنن مان ڪڏھن ھڪڙي ڏاچي به درگاھ تي نه آندئي وئي آھي. درگاھ جي صحن ۾ رنگ برنگي ڳانا، رکيل سائين ۽ چيزل سائين جو تصوريرون کپائيندڙ کان گذري، اسان جڏھن روضي اندر داخل ٿياسين ته بلوچستان جي ھن پوئتي پيل علائقي ۾ راڳ ٻڌڻ جو جديد طريقو نظر آيو. چپڙيو يڪتارا کڻي، گيڙو ڪپڙا پاتل فقير جڏھن مزارن جي پيرانديءَ کان ڇپڙي ھيٺان بيھي ”ڪلنگي والڙيا سائين جيون لک ٿيوين“ ڳائي رھيا ھئا ته ھر عمر جا مرد ۽ عورتون گڏوگڏ اھو راڳ ٻڌي رھيا ھئا، ۽ مزارن جي چوڌاري عورتون توڙي مرد گڏوگڏ ٻانھون ٻڌي ڦري رھيا ھئا. ميلي تان موٽي جڏھن سبي وڃڻ لاءِ نوتال پھتاسين ته نوتال به بلوچستان جي ٻين شھرن جيان نالو وڏو ديھه ويران برابر لڳو. ”ھتي پاڻي ئي ناھي ته ماڻھو ڪيئن ترسن. ھي ته ڪجھه ماڻھو مڙئي روزگار سانگي ترسيل آھن.“ ھڪ ھوٽل واري ٻڌايو ” ھتي پاڻي ھر ٻئي ڏينھن ريل آڻيندي آھي. اھو جمع ڪري رکندا آھيون، ٻئي پاڻي اچڻ تائين، نوتال ريلوي اسٽيشن لڳ اھو پاڻي جمع ڪرڻ وارو تلاءُ آھي ۽ پراڻي دور جا ڪجھه ريلوي ڪواٽر به اڃان مظبوط لڳا پيا آھن. ھوٽل ۾ ويٺي ھڪ جھوني نصيحت ڪئي ته سبي وڃڻو اٿو ته مھل ۾ نڪري وڃو نه ته رستو ڏاڍو ڏکيو اٿو. سندس رشتو ڏکيو چوڻ جو مطلب امن امان جي خراب صورتحال طرف اشارو ڪرڻ ھو. چون ٿا ته مين روڊن تي لڳندڙ ڌاڙن ۽ اغو جي وارداتن ۾ مختلف سردارن جا شوقيا صاحب زادھ ملوث آھن. جيڪي سج لھندي ئي پنھنجيون ڪاروايون شروع ڪري ڏين ٿا ۽ انھن کان ڏنڊ ڏوھ ڀرائڻ يا ڦريل شيون واپس ڪرائڻ ڏکيون آھن. سردار وڌيڪ طاقتور ٿيڻ ۽ عام راڄ تحفظ جي چڪر ۾ آھي ان ڪراڙي کان ئي تعارف پڇيوسين ته چيائين بلوچ آھيان. ابا ڪھڙو بلوچ؟ جي بلوچ اھڙي نفسياتي حالتن ۾ گذاريندڙ ماڻھن وٽ حڪومتي يا مضبوط سياسي قوت جو ڪو ھلڪو تصور به نه آھي. ” ھو ھيوي گاڏين ۾ ھٿياربند کڻي گھمندڙ سردارن کي ئي سڀ ڪجھه سمجھن ٿا. دو نمبري گاڏين جي ڍگين ۾ آديا کڻي گھمندڙ صاحبزادن کان ڪو پڇڻ وارو ناھي.“ اصولي سياست ته اڄڪلھه آھي ڪو به ڪيڏو به شريف ۽ با اصول ماڻھو ھجي. پنڌ ايندو ته ماڻھو ڌيان ئي ڪو نه ڏيندس پر ڀلي بي عزتو ھجي پر پجارو مان لھندو ته ھر ڪو عزت ڪندس “ ڊيرالھيار ۾ ھڪ سرڪاري ملازم ٻڌايو. ھن ٻڌايو ته ڊاڪٽر حئي بلوچ فقير ماڻھو آھي. گھر ۾ سائيڪل به ڪونه ھيس ماڻھو ان کي ڪنھن ليکي ۾ ئي نه ٿا آڻن پر سردارن ڏي روز پنڌ ٿا ڪن. سياسي ڪارڪنن جھڙيون ڳالھيون ڪندڙ ان اڌڙوٽ عمر واري سرڪاري ملازم اھو ڪو نه ٻڌايو ته بلوچستان جي مقامي ٻولين مان ڪا به ٻولي پرائمريءَ ۾ نه ٿي پڙھائي وڃي ان ڪري ھاڻي بلوچن جي رابطي جي زبان اردو ٿي وئي آھي.“ اڪبر بگٽيءَ جي وڏ وزارت واري دور ۾ مادري زبان اسڪولن ۾ پڙھائي ويندي ھئي پر اھا اسڪيم به اختلافن جي ور چڙھي وئي. ان کان پوءِ بلوچستان جا دانشور ڪنھن ھڪ ڳالھه تي متفق نه ٿي سگھيا آھن“ ھن ٻڌايو.
بنا ڪنھن وڻ ٽڻ يا ساوڪ وارو بيل پٽ جو پنڌ لتاڙيندي بلوچستان جي ڪنھن وقت جي وڏي سياسي قوت بي ايس او جو زڪر نڪتو جنھن کي ھاڻي الائي ڪيترن ٽڪرن ۾ ورھايو ويو آھي. ” بلوچستان جي سياسي قوت کي بي ايس او جي شڪل ۾ ٽوڙيو ويو ته جيئن اھا بلوچن کي ھڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪري نه سگھي.“ ھڪ مقامي دوست ٻڌايو ”اھو انھن ڌرين کان برداشت نه ٿيو ته بلوچ سردارن جا پٽ قومي سياست ڪن ان ڪري ھاڻي سرداري اولاد کي چورن، ڦرن ۽ ڌارن تي ھيرايو پيو وڃي.“ بعد ۾ ھو ٻڌائي ٿو ته سيوھڻ وٽان ھونڊا موٽرسائيڪل سان ڀريل ٽرڪ ڪيئن اغوا ٿي. سندن علائقي ۾ ڪيئن پھتي ۽ پوليس کي ھڪ سردار جي ڊيري تان ملي. ھو بي ايس او جي ٽٽڻ کي بلوچستان جو اھڙو درد سمجھن ٿا. جنھن جو سالن تائين در مان نه ٿي سگھندو.