لاڙڪاڻو : آقا جي تئي کان موسي جي سُوٽي تائين
ان جو پورو نالو ته الاءِ ڇا آھي؟ پر ھر ڪو کيس ”آقا“ چئي پڪاري ٿو. آقا کي ميونسپل وٽان باقاعدي ڪا پگھار وغيره نه ملندي آھي، پر تڏھن به گھٽيون صاف ڪري انھن مٿان پاڻيءَ جي ڇڻڪار ڪرڻ ھو پنھنجي ڊيوٽي سمجھي ٿو. ڀينس ڪالونيءَ جو روڊ ۽ گھٽيون گرمين ۾ گھمڻ پاڻ کي عذاب ڏيڻ برابر آھي ۽ آقا ان عذاب ۾ گھٽتائي ڇڻڪار سان ڪري ٿو. سڄو ڏينھن ڊيوٽي ڏيڻ کان پوءِ رات جو اچي مرتضى واري ھوٽل جو پاسو وٺي ٿو ۽ کين ياد ڏياري ٿو”بابا ماني نٿا کائو ڇا؟“ جنھن جو اڻ سڌو مطلب کيس ماني کارائڻ ھوندو آھي. انھي ھوٽل جي ڪاٺوڙين بئنچن تي پاڙي جا ٻار به کيس تنگ ڪن ٿا پر ھو ڪڏُھن ڪڏھن موڊ ۾ اچڻ کان پوءِ الاءِ ڪھڙي جھام مان ويھي انٽرويو ڏئي ٿو. جڏھن کانئس ڇڻڪار ڪرڻ بابت پڇجي ٿو ته ھو چوي ٿو ”بابا منھنجي ڊيوٽي آھي درياھن تي، ان ڪري ھي ڊيوٽي پيا ڏيون، منھنجي ڀاءُ جي ڊيوٽي آھي جبلن تي، ھو به اھا ڊيوٽي پيو ڏئي.“ سندس ڀاءُ شھر مان پٿر ميڙيندو رھندو آھي. کين اھا ڊيوٽي ڪنھن ڏني ۽ ڪڏھن کان ڏني اھو ته ھو پاڻ به نٿو ٻڌائي سگھي؟ ايترين خدمتن باوجود جڏھن کيس ماني وقت سر نه ملندي آھي ته ھو مرتضى وارن کي چوندو آھي ”بابا تئو ڇو نٿا آڻيو، پنھنجو ضروري آھي.“
اصل ۾ تئي جي افاديت ۽ اھميت جي خبر آھي ته آقا کي آھي. باقي ٽيپل مان ٽيپ کائي موٽيل شبير سولنگي کي تئي جو ڪھڙو قدر! ھن ته خوامخواھ تئي کي تڪليف ۾ آڻي ان کي خوار ڪيو آھي. شبير سولنگي! تئو توسان ڪونه ڳالھائيندو، ان کي لاھي ڇڏ ته تنھنجي صابرين زال ان مٿان مانيون پچائي تو کي کارائي. ھڪڙو لاڙڪاڻو گڙنگ سياستدانن، اميرن، ڀوتارن ۽ سيٺين جو لاڙڪاڻو آھي. ٻيو لاڙڪاڻو مسڪين حال، پنھنجي پورن ۾، مجبور ماڻھن جو آھي ۽ ٽيون لاڙڪاڻو وري عجيب مستانن جو لاڙڪاڻو آھي. جنھن ۾ اھا دانشور جوڙي به اچي وڃي ٿي. جيڪا جنونين جيان اڃان به مارڪسي ۽ ليني بحثن ڪرڻ کي پنھنجي زندگيءَ جو واحد مقصد سمجھي ٿي. ان جوڙيءَ ۾ ھڪ ٿلھو متارو ڪارو، شھپري ۽ قدآور شخص (جنھن کي توھان نوجوان به چئي سگھو ٿا) ۽ ٻيو ھلڪي قد وارو پيٽ نڪتل، گنجو مائو ڪيپ ۽ ڇٽيءَ وارو ھمراھ شامل آھي. سندس نالي کان وڌيڪ ماڻھو کيس ڇٽيءَ وارو ڪاڪو ڪري سڏيندا آھن. ھو ماڻھن کي ڳولھي ڳولھي ساڻن مارڪسي ۽ لينني بحث ڪندا آھن ۽ داس ڪيپيٽال جا (خدا ڄاڻي سچا، الاءِ ڪوڙا) حوالا ڏيندا آھن. ھنن جو جيتوڻيڪ ڪنھن ڏانھن به ڪو قرض رھيل ناھي ھوندو. پر کين ايندو ڏسي ماڻھو گھٽيون مٽائي ويندا آھن ته متان گھٽي ۾ ئي بحث شروع نه ٿي وڃي. چون ٿا ته ھڪ ڀيري نه ڄاڻ نه سڃاڻ ھوندي کاٻي ڌر جي ھڪ روپوش اڳواڻ سندن ور چڙھي ويو. ھو کيس المدينه ھوٽل ۾ وٺي ويا. جيڪو آني چاڻھه ۽ آني ڪيڪ واري زماني ۾ طوفان ميل ھوٽل ھوندو ھو ۽ اتي گولي مار چانھه ملندي ھئي. ھنن کيس چانھه ته خبر ناھي ڪھڙي پياري پر ساڻس بحث ضرور گولي مار ڪيو. بعد ۾ ھن اچي پنھنجي ساٿين کي ٻڌايو ته اڄ يار سي آءِ ڊي وارن جي رخ (ور) چڙھي ويس. پر بحث ڪري ڀڄي آيس. ھنن جي دانشوري رڳو شھر تائين محدود ناھي. جنھن زماني ۾ سنڌ اندر سياسي جاڳرتا جام ھوندي ھئي ان زماني ۾ ڇٽيءَ واري دانشور بابت چون ٿا ته ھن سائين جي ايم سيد جي موجودگيءَ ۾ ٿيندڙ پارٽي جي ھڪ اھم اجلاس دؤران سنڌ جي آزاديءَ جو ھڪ انوکو فارمولو رکيو. ڇٽيءَ واري دانشور جي فارمولي موجب ”پنجاھ کن اھڙا ورڪر چونڊيا وڃن، جيڪي تمام گھڻا ذھين ھجن، کين مقابلي واري امتحان جي تياري ڪرائي پارٽي خرچ تي پڙھايو وڃي ۽ سندن پاس ٿيڻ کي پڻ يقيني بنايو وڃي. بعد ۾ کين ڊي ايم جي ۽ پوليس گروپ ڏياري سنڌ اندر ڊپٽي ڪمشنر ۽ ايس ايس پي طور مقرريون ڪرايون وڃن. ٻاھران جلسن، جلوسن جو دٻاءَ وجھڻ کان پوءِ ھو پنھنجي پنھنجي ضلعن ۾ آزاديءَ جو اعلان ڪن ۽ پاڪستان حڪومت جا حڪم مڃڻ کان انڪار ڪن.“ ھر ڪو سمجھي سگھي ٿو ته سندس ان فارمولي تي پارٽي اندر ڪيترو سنجيده بحث ٿيو ھوندو ۽ ڪيترا ماڻھو کليا ھوندا. اصل ۾ کين اڃان تائين اھو ئي ڏک آھي ته ماڻھو سندن ”دانشوري“ کي سنجيدگيءَ سان ڇو نه ٿا وٺن!!!
دانشورن جي ان جوڙي مان ھڪ ھمراھ ته ذري گھٽ مرڻ کان تڏھن بچيو ھو. جڏھن ماتمي جلوس پنھنجي گھر وٺان گذرندو ڏسي ھو جذباتي ٿي ڇت تي چڙھي ويو ۽ رڙيون ڪري چوڻ لڳو ”ھي رت توھان کي ائين نه وھائڻ گھرجي. اھو رت انقلاب لاءِ ڏيڻ گھرجي.“ اھڙي ڪارنامي بعد ساڻس جيڪا حالت ٿي ھوندي، تنھن جو اندازو ھر ڪوئي لڳائي سگھي ٿو. پر اھڙيون حالتون کين ھروڀرو مايوس به نٿيون ڪن ۽ ڪو به شڪار نه ملڻ جي صورت ۾ ھو گھٽين ۾ گھمندي پاڻ ۾ بحث ڪندي اڪثر پنھنجي ٻاڙ ماري وٺن ٿا.
ھاڻوڪي تبديل ٿيل لاڙڪاڻي جا پنھنجا ڪردار آھن. اھو اڳوڻو لاڙڪاڻو ھاڻي ناھي رھيو، جتي ديوان سخي ھوندا ھئا ۽ رائل چوڪ تي ريجھي مل جو مجسمو لڳل ھوندو ھو. ھر طرف باغ ئي باغ ۽ باغن ۾ پکا لڳل ھوندا ھئا. انھن جي وچان واھ وھندا ھئا. ڪرمان باغ ۽ غالب نگر وٽ جڏھن سرڪس لڳندو ھو ته ان جا ھاٿي گھاڙ واھ تي وھنجڻ ويندا ھئا. جڏھن جناح باغ جو نالو ريالي باغ ھوندو ھو ۽ ڪينڊي مارڪيٽ وٽ به ھڪڙو بولس باغ ھوندو ھو. ھاڻي ته ايوب کھڙي جھڙو ڪردار به ڪونه ملندو. جيڪو غريب شاگردن کي اسڪالرشپون ڏئي پڙھائيندو ھو ۽ مسجدن ۾ پکا به ھڻائيندو ھو. پر علي گوھر آباد جي سدا جوان رھڻ جي ڪوشش ۾ رڌل محمد صديق ميمڻ چواڻي ته ” طبيعت جو ايڏو رکو ۽ سخت ھوندو ھو جو ڀلي ڏينھن ۾ ڏھ دفعا ملوس ته به ھر ڀيري پڇندو ھو ”ڪير آن ڙي؟“ ھاڻي اھو الھڏنو پڙھي وارو به ڪٿي آھي جيڪو گم ٿيل ٻارن کي مائٽن سان ملائيندو ھو. پر ھڪ ڇوڪريءَ جا وارث جڏھن سالن تائين کيس نه لڀي سگھيا. ۽ ڇوڪري به اچي جوان ٿي ته ھن ڊي سي کان اجازت وٺي پاڻ ان گم ٿيل ڇوڪريءَ سان شادي ڪري ڇڏي. ھاڻ اھي ڪاٽڪو به ڪٿي رھيا آھن جيڪي ھوا خوريءَ لاءِ سکر ويندا ھئا ۽ ڪاٽڪن کان منٿليون اوڳاڙيندا ھئا. ھا البته مراد واھڻ ناڪي جي ان ناڪي منشيءَ گلشن صوفيءَ جھڙا کور ملي ويندا. جيڪو ورھاڱي کان اڳ ئي ناڪي جا سڀ پيسا کڻي انڊيا ھليو ويو. اتي وڃي ”ايڪتا“ فلم ۾ ڪم ڪيائين وري واپس نه آيو. ان ٺاڪرداس جھڙا تعصب پرست به اڄوڪي لاڙڪاڻي ۾ کوڙ ملي ويندا، جنھن 47ع واري زماني ۾ رائل سينيما تي ”عرب ڪا ستارا“ فلم لڳائي سينيما اندر بم رکرايا ھئا. ھن اڳواٽ ئي ھندن کي فلم تي نه اڇڻ جو چيو ھو پاڻ ته ڀڄي ويو سينيما روچيرام ھلائي، جنھن کي نقصان کان اڳ گرفتار ڪيو ويو.
ان ڏينھن حيدرآباد ۾ جڏھن روٽين جي اھا خبر ٺاھي رھيو ھئس ته مارڪيٽ پوليس تانيا عرف وسڪيءَ کي فحش اشارا ڪرڻ جي الزام ھيٺ گرفتار ڪيو آھي ته نه چاھيندي به مون کي لاڙڪاڻي جو اھو موسم ياد اچي ويو. جنھن پنھنجي سگريٽ جي سوٽي ۾ صحافت کي اڏائي ڏيکاري آھي. اھو ھتي ھجي ھا ته ان وسڪيءَ جي ضمانت ضرور ڪرائي ھا. لڳ ڀڳ پنجاھ سالن جي عمر کي اچي پھتل موسي پنھنجي سڄي حياتي جيتوڻيڪ صحافت کي ڏئي ڇڏي آھي، پر کيس خبر لکڻ (ٺاھڻ ته الڳ ڳالھه آھي) اڃا به نه ايندي آھي. پر ھو ڊي ايس پي سطح جا عملدار بدلي ۽ مقرر ڪرائيندو آھي. موسي جڏھن صحافت شروع ڪئي ته کيس سائيڪل به نه ھوندي ھئي ۽ ھاڻي وٽس ھڪ عدد ڪار به آھي.
اھو به وقت جو ڪيڏو نه الميو آھي ته کيس خبرون لکي ڏيندڙ منير اڄڪلھه ڪنھن اخبار جو رپورٽر ناھي پر موسو صحافت ۾ موجود آھي. لاڙڪاڻو پريس ڪلب جي لائبريري ۾ ڪڏُھن ڪڏھن کانئس ڊگھو انٽرويو ڪرڻ منير ۽ منھنجو مشغلو رھيو. موسو ٻڌائيندو ھو ته ”شروع ۾ ھو لاڙڪاڻي جي ڪپڙي جي واپارين وٽ دڪان تي ڪم ڪندو ھو پوءِ ٽرين ذريعي ھن واپارين لاءِ ڪپڙي جو ڪوئيٽا کان ”واپار“ شروع ڪيو. ان دؤران کيس ڪنھن ڏس ڏنو ته اخباري نمائندو ٿي ويندين ته پوليس تو کي ھٿ به نه لائيندي ۽ ائين موسو صحافي ٿي ويو. ھن جو ھلڻ ڦرڻ، ڳالھائڻ ۽ سگريٽ جو سوٽو ھڻڻ جو پنھنجو اسٽائيل آھي. ڀلي ڪمري ۾ ڪارپيٽ وڇايل ھجي، پر موسو پنھنجا پائنچا گوڏن کان ٿورو ھيٺ مٿي ڪري ڇنڊيندو وڏو سوٽو ھڻي ھلڪي گار ڪڍي پنھنجي ساٿين کان پڇندو ”ساڍا پنج ٿي ويا آھن، اڃا خبرون نه ٺاھيون اٿو ته پوءِ لڳنديون وري ڪٿان؟“ موسو صحافت جي داءُ پيچن کان ايترو ته واقف ٿي ويو آھي جو چوندو ھو ته ”ايتريون ڳالھيون آھن پيٽ ۾ جو ٻاھر ڪڍان ته... “ پوءِ ھو ڳالھائيندو نه ھو. پر پنھنجي ڏسڻي آڱر ڏندن وچ ۾ ڏئي ڏندين آڱريون اچڻ جو عملي مظاھرو ڪندو ھو. موسو اڄ به فخريه ٻڌائي ٿو ته ”ڪنھن زماني ۾ شھر جي ڳاڙھي بازار تي سندس حڪم ھلندو ھو. ڪيترائي ماڻھو سندس چٺيءَ تي بازار جو مفت ۾ ايئن چڪر ڪاٽي ايندا ھئا. جيئن سکر جي دادي دلوڪ مڪرانيءَ جي چٺيءَ تي اڄ به ماڻھو مفت ۾ فلم ڏسي اچن ٿا.“ موسي لاءِ اھا ڳالھه مشھور آھي ته ھڪ پريس ڪانفرنس دؤران ھن ھڪ اڳوڻي ايس ايس پي کي پنھنجي ٽوپي جو واسطو ڏئي بازار کولڻ جو عرض ڪيو ھو ۽ شايد ان ئي عملدار بازار جو چڪر ڏيڻ وقت کيس چيو ھو ته ”منھنجو وس پڄي ته تنھنجي کٽ ھن بر جي وڻ ھيٺ لڳرايان.“ موسو پوليس وارن سان سنگت رکڻ ۾ فخر محسوس ڪندو آھي. ۽ چڱن ڀلن صحافين جي نالن کي عملدارن وٽ وڪڻي اچڻ سندس ڏائي ھٿ جو کيل آھي. جيتوڻيڪ ھو مختلف سياستدانن ۽ ڪامورن جي پريس ڪانفرنسن ۾ ويندو رھندو آھي. پر کانئن سوال وغيرھ نه پڇندو آھي ۽ نه ئي ڪا نوٽنگ وغيرھ ڪندو آھي. اوچتو ھڪ ڀيري ھن زراعت جي ھڪ اڳوڻي مرحوم وزير ۽ سردار کان اچي اھو پڇيو ته ”سائين توھان جي تعليم ڪيتري آھي.“ وزير صاحب استقباليه وٽ اوچتي سوال کان نٽائي ويو ته ھن اندر وڃي ٻيھر پڇيس. وزير جي اشاري تي کيس حفاظتي عملو ٻاھر ڪڍي ويو، پر ڪجھه وقت بعد اوچتو موسو مانيءَ جي ٽيبل تي اچي ظاھر ٿيو ۽ وزير کان ساڳيو سوال پڇيائين ته ھن وڏي خار مان کيس وراڻيو ”خاندان ۾ ٻيا به چريا اٿو يا تون اڪيلو ئي آھين؟“ اھڙي جواب کان پوءِ موسي کي تقريب مان ئي ڪڍيو ويو. ”پر اھو سوال تو ڇو پئي پڇيس؟“ واقعي کان گھڻا سال پوءِ پڇيل منھنجي ان سوال تي موسي عجيب منطق اھو ٻڌايو ته ”مون کي ڪنھن ٻڌايو ته وزير صاحب رڳو ميٽرڪ پاس آھي. ان ڪري مون کي خيال آيو ته ميٽرڪ پاس ته مان به آھيان ۽ صحافي ٿي ويو آھيان. ھاڻي ان کان ڪو گر پڇان ته ھو وزير ڪيئن ٿيو ته مان به ائين ئي وزير ٿي وڃان.“ ھاڻي ھو شگر جو مريض به ٿي ويو آھي ۽ ان لحاظ کان ان ۾ ڪجھه تبديليون به آيون آھن ته ھو اڳي جيان پريس ڪلب اندر ڳاڙھي بازار وارن جا فيصلا نٿو ڪري. پر منجھائنس وڪڙ اڃا نه ويو آھي، جيئن سندس ھر انداز مختلف آھي. تيئن ئي سندس تعريف ڪرڻ جو انداز به مختلف آھي. منجھند جي ماني سنگت سان ھڪ ڪنڊائتي ھوٽل ۾ کائي رھيو ھئس ته موسي جي رڙ ٻڌم ”او جوڳي نانگن سان ڪھڙو پيار“ ان ھوٽل ۾ موسو ڪجھه پرڀرو ٽيبل تي پوليس وارن سان گڏ ماني کائي رھيو ھو ۽ شمن جوڳي جي موت تي لکيل منھنجي ڪالم جي اھا ھن پاران تعريف ھئي. ان رڙ تي سڀ ماڻھو ڊسٽرب ٿيا. پر ھو پنھنجي مخصوص کل ۾ ٻڏو پيو ھئو. ڪجھه ڏينھن کان پوءِ پريس ڪلب ۾ اچي ھن پڇيو ته ”منھنجي مدد ڪر ۽ اھو ٻڌاءِ ته ڪنھن کي محبت ۾ اھو چوان ته نانگن سان ڪھڙو پيار او جوڳي ته ان ۾ نانگ مان ٿيس يا ھوءَ.“
موسى صحافت کي ڇا ڏنو؟ پاڻ انھيءَ سوال جو جواب لاڙڪاڻي واسين تي ڇڏي ٿا ڏيون. پر صحافت کيس گھڻو ڪجھه ڏنو آھي. سندس ڪيئريئر ڏسي ڪجھه نوجوان به موسي جي نقش قدم تي ھلي پيا آھن. جيتوڻيڪ موسو ھاڻ مڇي ماني لائق ٿي ويو آھي. پر پٽ سٽ واري سندس اھا عادت اڃا به نه وئي آھي. روزانو ھو ڪوشش ڪري سگريٽ، چانھه، ماني تي پاڻ خرچ نه ڪندو آھي. ڪار گھر ۾ بيھاري رڪشي جو ڪرايو به ٻين کان ڪڍندو آھي. لاڙڪاڻو اھڙن انيڪ ڪردارن سان ڀريو پيو آھي. جيڪي شوق ئي نرالا ڪن ٿا.