ذلت جون ماريل عورتون
سنڌ اندر روزانو جيترا ماڻھو نام نھاد ”سڱاوتي تڪرار“ تان مرن ٿا ايترا شايد ڪنھن ٻي ”وبا“ ۾ نه مرندا ھوندا. اھڙن تڪرارن ۾ قتلن جو تعداد اڃا به وڌي وڃي ٿو جڏھن اھي ”سڱاوتي تڪرار“ قبيلائي جھيڙن ۾ تبديل ٿي وڃن ٿا. شادي ڪرڻ ۽ نه ڪرڻ کان وٺي جيون ساٿي چونڊڻ تائين دنيا ۾ ڀلي ڪيترا به فلسفا رائج ٿي وڃن پر سنڌ ۾ اڃا به سڱاوتي تڪرار جي نالي ۾ ان ڪنوار جي ڪک ۾ بندوق ھنئي وڃي ٿي جنھن کي نه چاھيندي به مائٽ ڀائپي برادريءَ جي دٻاءَ ۾ اچي مجبوري وچان پرڻائين ٿا. ”بھار جي ھيءَ موسم به سنڌ جي جواني کان پاسو وٺي گذري وئي ۽ بھارن جي جشن ملھائڻ بدران سنڌ جي جواني يا ته گولين جو کاڄ ٿيندي رھي يا زھر ڦڪيندي رھي.“ ھڪ اديب دوست چيو. سنڌ اندر روايتي طريقي سان ٿيندڙ رشتن ناتن جي جڙڻ ۽ ٽٽڻ کان واقف ماڻھن جو چوڻ آھي ته سماج جا پرائمري يونٽ (گھر) اڪثر ان ڪري افراتفريءَ جو شڪار آھن جو سندن رشتا غلط طريقن (رسمن) تحت ٿيا آھن. سماجي سائنس جي ان موضوع سان دلچسپي رکندڙ پڙھيل لکيل ماڻھن جو اھو به چوڻ آھي ته سنڌ اندر سڱاوتي تڪرار يا گھرو اڻبت تان زھر کائي پاڻ ماريندڙ عورتن ۽ مردن کان وٺي اھڙي نموني جي جھيڙن تائين مرندڙ سمورا ماڻھو انھن غلط رسمن جو ھر روز شڪار ٿين ٿا. اھڙن تڪرارن ۾ گھڻي لوڙيندڙ عورت ئي ھجي ٿي جيڪا ڀٽائي جي انھن سٽن واري صورتحال ۾ اڙيل آھي ته:
مون کي مون پرين، ٻڌي وڌو ٻار ۾،
اڀا ايئن چون، متان پاند پسائين.
سنڌ اندر ريتن رسمن تحت ٿيندڙ سڱاوتين کان ته ھر ڪو واقف ھجي ٿو پر انھن رسمن جي اڀن ڪنڊن واري واٽ تي ھلندڙ عورتن جو ڪرب شايد ڪنھن ڪنھن ئي محسوس ڪيو ھوندو. ”مان پنھنجي مڙس ۽ ٻارن سان گھر ۾ خوش ھئس، ابي وارن منھنجي سھري سا ڪا ڪاروباري اڻبڻت ٿي پئي، جڏھن اھا وڌي وئي ته ھاڻي ابي وارا مونکي طلاق وٺڻ لاءِ چون ٿا، جيڪا مان نٿي وٺڻ چاھيان.“ ٺري ميرواھ جي ٽن ٻارن جي ماءُ چيو جنھنجي ٻي شادي به سندس موڀي ”ابي“ جي مرضيءَ سان ئي ٿي ھئي. اخبار ۾ گھڻو وقت اڳ اھڙو ڌيان طلب ڏياريندڙ عورت جي ھاڻي شايد طلاق ٿي به وئي ھجي. ان عورت جو درد به شھدادڪوٽ ڀرسان ويٺل ۽ پڙھيل لکيل ان قبيلائي ڇوڪريءَ جي درد سان ملندڙ آھي جنھن کي سندس مائٽ گريجوئشين تائين پڙھائڻ کان پوءِ ھاڻي ”سڱاوتي تڪرار“ ٽارڻ خاطر ھڪ اٽي چڪيءَ جي اڻپڙھيل مزدور سان زوريءَ پرڻائڻ چاھين ٿا. ھو اھو ”عذاب“ ٽارڻ لاءِ شاعري ڪندي ۽ پنھنجي دوستن وٽ فرار ڳوليندي پئي وتي پر آخر ڪيستائين؟... سندس حشر به ڳيريلو جي ان وڏين اکين واري ذھين شاگردياڻيءَ جھڙو (شايد) ٿيڻو آھي جيڪا ننڍپڻ ۾طئه ٿيل رشتن موجب شادي ڪرڻ جي پاپند بڻي ۽ ھن وقت ڪنھن ڪمپيوٽر ليب ۾ ھجڻ بجاءِ ھو ڇھن ٻارن جي اھڙي ماءُ بڻجي وئي آھي جنھن کي پيئڻ وارو پاڻي ڀرڻ لاءِ صبح وشام ڏورانھين پنڌ تي وڃڻو پوي ٿو. ننڍپڻ ۾ ڏي وٺ جون شاديون صرف اھو ئي عذاب عورتن تي ڪونه ٿيون آڻين پر سندن زندگي ان عورت جي زندگيءَ جي محتاج بڻيل ھجي ٿي جيڪا سندس عيوضي ۾ سندس ڀاءُ، سئوٽ يا چاچي کي ڏنل ھجي ٿي جيڪا سندس عيوضي واري عورت کي پنھنجي مڙس مار ڏني ته ايتري ئي مارکائڻ سندس مقدر ۾ ھوندي. جيڪڏھن عيوضي واري عورت جو کائڻ پيئڻ بند ٿيندو ته ھوءَ اھا ماني کائڻ به کائڻ جي حقدار نه ھوندي جيڪا ھن پنھنجي ھٿن سان پچائي ھوندي. ذلتن واري گھرو زندگي گذاريندڙ اھرين عورتن کان گھڻو واقف ماڻھن جو چوڻ آھي ته اھا واھيات مقابلي بازي ايتري تائين دنگ نٿي ڪري پر جيڪڏھن عيوضي واري ڇوڪريءَ کي سندس مڙس ھار سينگار ته نه پر جتي، ڪپڙا ۽ صابڻ نه وٺي ڏنو ته عيوضي ۾ آيل عورت به انھن ”نعمتن“ کان محروم رھندي. اھڙي مقابلي بازي ۾ شامل ٻئي ڌريون ڄڻ ته سولي سنڌيءَ وارو ھڪٻئي جو پاڻي ڪڇنديون آھن. سالن تائين ڇا حياتين تائين ھلندڙ ان مقابلي بازيءَ ۾ جنھن جو حوصلو يا دماغي رڳون جواب ڏيئي ويٺيون اھو فرسٽريٽ ٿي ڪنھن نه ڪنھن پنھنجي گھر ڀاتي (زال ڀاڄائي وغيره) کي يا ٻي ڌر وارن کي قتل ڪندو ۽ اھا ھوندي سڱاوتي تڪرارن ۾ وڙھندرن جي اڪثريت پاڻ ۾ سئوٽ، ماسات، ماروٽ، پڦاٽ جھڙن رشتن ۾ ڳنڍيل ھوندي آھي. ” اھي قرآن تي صلح ڪرڻ کان پوءِ به وڙھندا آھن.“ شڪارپور جي ھڪ جرڳائي جج (سردار) ٻڌايو. ھن اھو به ٻڌايو ته اھڙن جھيڙن ۾ ملوث ڌرين جون عورتون ڌنار بنا ڌڻ جيان ھونديون آھن. اھي ڪڏھن ٿاڻن تي ڪٽبيون آھن ته ڪڏھن سردارن جي حويلين ۾ غلاماڻي زندگي گذارينديون آھن. اھڙن تڪرارن ۾ ملوث ماڻھو پنھنجي عورتن جي احساسن ۽ جذبن کي قدر جي نگاھ ته ڇا پر ڪنھن به نگاھ سان ڪونه ڏسندا آھن. ”ڇوريءَ کي مٿي ته نه چاڙھ، اڳي ئي گھڻي آڪڙيل (خوداعتماد) آھي. صبح شام جو موچڙي جو زيبٽ لائينس ته پاڻھي سڌي ٿي ويندي.“ ڳڙھي ياسين ڀرسان ڳوٺاڻي پڌر ۾ تازو پرڻجي آيل نوجوان کي سندس اڌڙوٽ عمر واري سئوٽ ”مرداڻو مشورو“ ڏنو ۽ جڏھن اھا عورت سندن ڀرسان گذري ته ھن ڏاڍيان چيو ”موچڙو آ گھٽ ماني آ ڍووءَ تي ته پوءِ ڪيئن نه رنن ۾ آڪڙ وڌندي. منھنجي مڃين ته لٺين جا اھي آھورا ڪڍينس جو ٽنگون ڀڄي پونس.“ اھڙا مرداڻا مشورا نون پرڻجي آيل نوجوانن (جيڪي اڪثر ڪري ٻارنھن کان ارڙھن سالن جا ھجن ٿا) کي اڃان به ٻھڙارين ۾ اثرائتي نموني ڏنا وڃن ٿا. جيڪي ھو ترت قبولي وٺن ٿا ۽ ڪنھن نه ڪنھن طرح ماڻھوءَ کي مڙس ماڻھو ۽ زال کي محبت ڏيندڙ کي نفرت وچان ”جوءِ جو غلام“ ۽ ”رنن جھڙو“ يا ”ماديلو“چيو وڃي ٿو.
ڳڙھي ياسين ڀرسان قمبراڻين وچ ۾ ھن سال جي پھرئين ڏينھن ٿيل راڪيٽ لانچرن واري جھيڙي کان پوءِ ٻنھي ڌرين جون عورتون گرفتار ٿي ٿاڻي تي آيون ھيون. انھن عورتن ۾ ھڪ اڌڙوٽ عمر واري عورت اھا به ھئي جنھن جو مڙس ھڪ ڌر ڏانھن وڙھندي مري ويو ۽ ڀاءُ ٻي ڌر طرفان. ان عورت جي حياتي ڪيتري سکي ھوندي / گذرندي جيڪا پنھنجي ڀاءُ جو غم پنھنجي گھر ۾ ۽پنھنجي مڙس جو غم پنھنجي پيڪن (ڀاءُ جي گھر) ۾ روئي نه پئي سگھي. ھوءَ صدين جو اھو الميو پاڻ جھڙين ھزارين عورتن جيان اندر ۾ سانڍيون اڃان به جيئري آھي ۽ اھڙي مدار تي پھتي آھي، جتي غم ۽ خوشيءَ جي کيس خبر ئي نٿي پوي. سندس اولاد واري سھاري جا دشمن سندس ڀائر ۽ ان اولاد جا ماما ئي بڻيا آھن. ھو اھو غم قطرا قطرا ڪري پيئنديون رھن ٿيون ۽ ڪنھن سان به شيئر نٿيون ڪري سگھن. اھڙن مڙسن آڏو غلامي ڏين ٿيون جيڪي سندن ڀائرن جا دشمن آھن، اھڙين عورتن جون روداليون اڃان ته ڪنھن اين جي اوز به نه ڳايون آھن، جيڪي پنھنجي ئي گھرن ۾ ائين واڙيل آھن ڄڻ ته ڪنھن نام نھاد نجي جيل ۾ واڙيل ڪولھاڻيون ھجن. اھڙين عورتن جا مرد اڪثر ڪري ڇوڪري بازيءَ واري ريڊي ميڊ جھان طرف ھليا وڃن ٿا يا ڪجھه وري پراوا لوڙھا لتاڙيندا وتن ٿا. اين جي اوز جي ڪنھن به فورم اھڙين عورتن جي ذلتن کي نروار نه ڪندڙن تي ڪاوڙيل ھڪ فيمينسٽ مرد چيو ته ”اين جي اوز عورتن جي حقن بابت جيستائين پنھنجو نام نھاد شعور ڦھلائين تيستائين اسانجي اڌ آبادي ته قتل ٿي چڪي ھوندي.“ پر شايد عورتن جي ان جذباتي ھمدرد کي اھو پتو ناھي ته رشتن ناتن ۽ سڱاوتي تڪرارن جي المين ۽ عذابن مان گذرندڙ عورتن مٿان اھو به لازم ھوندو آھي ته ھو پنھنجو نسل وڌائين ته جيئن عذابن جو اھو سلسلو ايندڙ نسل تائين منقتل ٿي سگھي. اھي چاھيندي يا نه چاھيندي به ”ڪيٽل فارمن“ ۾ڦاٿل جانورن جيان مڪمل روانيءَ سان پنھنجو نسل پيدا ڪنديون رھن ٿيون جنھن مان ڇوڪرين لاءِ ته ساڳي ئي اھا عذابن واري بٺي ٻريل رھي ٿي پر ڇوڪرو جيڪڏھن ڊسٽرڪٽ جيل سکر ۾ واڙيل ان ڪنڌڪوٽي ڇوڪري جيان نام نھاد غيرتي ھوندو جنھن کي اڃان مڇن جي ساول ئي مس آئي ته ھو پنھنجي ماءُ کي به ڪاري ڪري ماري ڇڏيندو ۽ جيل ۾ قيدين مٿان ته ڪڙڪو ڪري چوندو ”غيرت ۾ آيا آھيون“ پر ڀنگوڙي سپاھيءَ آڏو اونڌو ٿي بيھي رھندو.
گھرو عذابن ۾ گذاريندڙ عورتون ايتريون ھيسيل ۽ اوسي پاسي جي ترقيءَ کان اڻواقف ھجن ٿيون جو ھو ٽرين ۾ چڙھندڙ ٽڪيٽ ڪليڪٽر کان به ڊڄي وڃن ٿيون. ھو قسمت سان ٻاھر نڪرن ٿيون ۽ چونڊڪي جي ان نئين پرڻيل ناريءَ جيان ھراسيل ۽ اڻ واقف ھجن ٿيون جنھن ٽيڪسي ڪار جي ڊرائيور پاران سامان رکڻ لاءِ کوليل ڊگيءَ مان ٽپو ڏئي ڪار ۾ چڙھڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي ۽ ڊرائيور پاران ٽوڪڻ تي ھن معصوميت مان چيو ھو ”ادا ويگن ”دٻو“ ۾ ته پويان ويھبو آھي نه.“ ھو پنھنجو اعتماد ايترو وڃائي ويھن ٿيون جو ڪڏھن ڪڏھن ”امير“ مائٽن وٽ ٽي وي تي ٽينس راند ڏسندي به شرمائجي وڃن ٿيون ۽ پنھنجي ننڍي عمر جي ڪنھن حجائتي مائٽ کي چون ٿيون ته ”بيحائي ته ڏس مايون اگھاڙيون بيٺيون ٿيون کيڏن.“
بھتر زندگي، خوداعتمادي، ترقي ۽ تفريح اھڙين عورتن کان ائين پري آھن، جيئن پاڪستاني جيلن ۾ واڙيل قيدياڻين کان سٺي کاڌ خوراڪ ۽ دوائون پري آھن. ھو پنھنجي جوان ٿي ويل پٽن سان به ڏڪي ۽ ھٻڪي ڳالھائين ٿيون ته ڪٿي ھو ڪاوڙجي سندس سسي نه لاھي وجھي. ھو شاديءَ جي سنگھرن کان وٺي سمورن رشتن ناتن ۾ اھڙو قيد آھن جتان نڪري وڃڻ ته ھاڻي شايد ھو پاڻ به راضي نه ھجن!