فقيرن جي يارھين پيڙھي تائين ڦھليل ڀٽائيءَ سان عشق
جڙيل فقير لنجواڻي ان ڪيھر فقير جو پڙپوٽو آھي، جيڪو ڀٽائي جي اوائلي راڳين منجھان ھڪ بھترين راڳي ھو. جنھن لاءِ اھا روايت مشھور آھي ته ڪيھر فقير پيھي تي بيھي اھڙي سريلي آواز سان پئي جھار ھڪلي جو ھالا کان موٽندڙ ڀٽائي جو راڳي مراد فقير سندس آواز تي موھت ٿي پيو ۽ کيس شاھ جو راڳ سيکارڻ لاءِ ڪيھر فقير جي پيءُ کان نينگر جي ٻانھن گھريائين. ھاڻي ڀٽ شاھ ڀرسان ڪيھر فقير ڳوٺ ۾ شاھ جا 8 10 راڳي رھن ٿا. جڙيل فقير لنجواڻي جو پيءُ جلال فقير به ڀلوڙ راڳي ھو. سندس پيءُ شاھ جي راڳين ۾ معتبر نانءُ سيد غلام شاھ جو پاسيئڙو ھو، جيڪو دنبوري جو بادشاھ ھو. سندس پٽ جڙيل فقير پنھنجي ذات جو اڳواڻ ٿيو. چاليھه سال راڳ ڳايائين. نوجوانن ۾ سريلو سمجھيو ويندڙ جمن شاھ سندس شاگرد آھي، پر جڙيل فقير جو گلو خراب ٿي پيو آھي ۽ ھاڻي ھو نٿو ڳائي. ”ھي علم ڏکيو آھي. اھو سمجھڻو پوي ٿو ته ڏيڊي ۾ ٽي ڌڪ لڳندا ۽ چوٿون خالي ويندو، ڌتالي ۾ وري چارئي لڳندا.“ جڙيڪ فقير چوي ٿو ”سڀني سرن جون تندون ۽ جڙ به ڄاڻان ٿو. ھن وقت فقير پنج تندون ٿا وڄائين، آئون ست وڄائيندو ھئس. ھو خوش ٿي ٻڌائي ٿو ته ”اسان جي امڙ به سڀ سر ۽ شاعري دنبوري وڄڻ سان ئي سمجھي ويندي آھي. گھر ۾ شاھ جو راڳ اوپرو ناھي. ھاڻي به دل چوندي آھي ته دنبورو کڻي گھر ۾ ئي ويھي ڳائيندو آھيان پر آواز ناھي.“ ھو شڪايت واري انداز ۾ چوي ٿو. شاھ جي راڳين وچ ۾ ڳائڻ لاءِ ست ئي راتيون ورھايل آھن. ھر رات ھڪ نئين ٽولي پنھنجي اڳواڻ جي اڳواڻي ۾ اچي پرھ ڦٽيءَ تائين پنھنجي مرشد کي ڀيٽا ڏئي ٿي. جمعي تي الھبچايو تمراڻي فقير جي اڳواڻي ۾ ڇنڇر تي فقير قربان لنجواڻي، آچر تي جمن شاھ، سومر تي تمراڻي فقير، اڱاري تي گل محمد خاصخيلي، اربع تي قادو فقير خاصخيلي خميس تي غلام حيدر خان ۽ فقير الھڏنو نظاماڻي ڳائين ٿا. جڏھن ته تازو ئي ڏينھن واري شروع ڪيل راڳ ۾ آچر ڏينھن الھڏنو نظاماڻي جو سؤٽ ۽ جمعي ڏينھن جمن ساھ ڳائين ٿا. ھر رات ۾ ھو شاھ جي 32 سرن مان چونڊ بيت ۽ وايون ڳائين ٿا. فقيرن ۾ ان ڳالھه تي اتفاق نظر نٿو اچي ته شروع شروع ۾ ڪيتريون راتيون راڳ ٿيندو ھو ۽ ڪجھه چون ٿا ته صرف جمعي ۽ سومر واري رات راڳ ٿيندو ھو. راڳ ٿيڻ تي سڀ مقفق آھن. ”اسان ڪو پيسن لاءِ ٿوروئي ٿا ڳايون.راڳ کي پنھنجو گذر سفر نٿا سمجھون، محنت مزدوري به ڪندا آھيون، منھنجي ٽيلرنگ جو دڪان آھي.“ جڙيل فقير وڌيڪ ٻڌائي ٿو ”درگاھ تي حاضري ھر حالت ۾ ڀرڻي پوي ٿي، گھر ۾ اٽو به نه ھجي پر درگاھ تي مقرر رات ضرور اچبو. اسان ته ان دؤر ۾ به ڳايو جڏھن بجلي نه ھوندي ھئي ۽ ڪو چانھه پيارڻ وارو به نه ھوندو ھو.“ جڙيل فقير ٻڌائي ٿو.
فقيرن جي راڳ ڳائڻ جو ھڪڙو تسلسل سالن کان جڙيل آھي، جنھن تحت جڏھن فقير اچي پيڙھي تي ويھندا ته سر ڪلياڻ سان شروعات ڪندا، جنھن کان پوءِ يمن (ايمن) ڪلياڻ ٿيندو، ان کان بعد کنڀات ٿيندو پر جي چانڊوڪي نه ھوندي ته سريراڳ کڻندا، بعد ۾ سامونڊي ۽ آڌي رات جو سھڻي ڳائيندا. ”محرم ھجڻ جي صورت ۾ ڪيڏارو ڳائيندا، مينھن وسڻ جو مھينو ھوندو ته سارنگ ڳائيندا، ان کان پوءِ سسئي، آبري، معذوري، ديسي، ڪوھياري، حسيني، رات ججھي ٿي ويندي ته ڪوھياري ڳائيندا. ان سان گڏ ئي سورٺ، راڻو، سنڌي بروو، ھندي بروو، ڍول ماروي به ڳائيندا، بعد ۾ کاھوڙي، رامڪلي، ان دؤران بلاول، ليلان، ڏھر ۽ رپ جو موقعو مليو ته اھو به ڪري وٺبو ۽ آخري سر ماروي ڪبو.“ جڙيل فقير ٻڌائي ٿو. ھن سرن جو تناسب ٻڌائيندي چيو ته ”اونھاري جي رات ۾ 12 سُر ۽ سياري جي رات ۾ 17 18 سُر ٿي وڃن ٿا.“ بئلجم ۽ پيرس جا دورا ڪري آيل جڙيل فقير خبر ناھي ڇا سمجھي ان وقت جي وزيراعطم بينظير ڀٽو کي ڀٽائي جي اھا وائي ٻڌائي ھئي ته:
ھاڙھي جي ھوت کي دل ساري
خان بلوچ کي دل ساري
بينظير ان وائي جو مفھوم سمجھي سگھي ھئي الاءِ نه، پر ھن فقيرن جي رھائش لاءِ ڪالوني جي تعمير جو تڪڙو ڪم ڪرائي کين گھر فراھم ڪيا ھئا. سندن وظيفن ۾ اضافو به شايد ان دؤر ۾ ٿيو ھو. ”ڇا توھان سان ڪڏھن ڪنھن روبرو شڪايت ڪئي آھي ته شاھ جو راڳ جنھن انداز ۾ توھان ڳايو ٿا سو ماڻھن کي سمجھه ۾ نٿو اچي؟ “ منھنجي سوال تي جڙيل فقير چوي ٿو”ھاڻي ڪافي ماڻھو چون ٿا، راڳ سمجھه ۾ نٿو اچي، مشڪل لفظ انھن کي سمجھائبو يا لکي ڏبو ته پوءِ سمجھي ويندا.“ جڏھن ته شاھ جي وائي ڳائڻ جي ھڪ ٻئي جھوني راڳي سيد غلام حيدر شاھ جو چوڻ آھي ته ”شاھ جي راڳ ۾ سرگم ناھي. ان جو سرگرم ٺاھي ئي نٿو سگھجي ھونئن به رڳو شاھ جو راڳ ڇو ڪوبه پڪو راڳ ماڻھن کي سمجھه ۾ نه ايندو آھي. شاھ جي وائي تند تار جي لحاظ کان ڳائجي ٿي ڄاڻو کانسواءِ ڪوبه سمجھي نه سگھي ته وائي کي تند جي لحاظ کان ڊگھو ڇو ڪرڻو پوي، بيت ته سولا آھن، پر وائي سمجھڻ ڏکي آھي.“ ھو چوي ٿو، ” ان ۾ ڪجھه فقيرن جو به ڏوھ آھي ته چٽو ڪري نٿا ڳائين. اسان به ڪوشش ڪريون ته راڳ چٽو ٿئي ۽ ماڻھن کي سمجھڻ ۾ آساني.“ جڏھن ته نوجوان اڳواڻ جمن شاھ جو چوڻ آھي ته ”نجي محفلن ۾ ته اسان پھريان اھا وائي تحت اللفظ چئون ٿا پر درگاھ تي ائين ناھي ڪرڻو.“ جڏھن ته گل محمد خاصخيلي فقير جو ارادو آھي ته ”شاھ جي راڳ کي سمجھائڻ لاءِ اسان ڪتاب لکنداسين ته جيئن ماڻھن کي سمجھڻ ۾ آساني ٿئي.“
شاھ جا راڳي نه رڳو ٻاھرئين ملڪن جي دؤرن، پي ٽي وي ۽ ريڊيو تي سڏايا وڃن ٿا پر مختلف درگاھن تي ڊيوٽيون ڏيڻ به وڃن ٿا. جڏھن ته شادين وارين محفلن ۾ ھو ھرگز نٿا وڃن جڏھن ھو پيڙھو سنڀالي ويس ٻڌن ٿا ته کين ٻيڙي سگريٽ به ناھي پيئڻو. اھو ڪيھر فقير وارو زمانو ته ھاڻي ناھي رھيو جو شاھ جا راڳي بنا وقفي اٺن پھرن تائين پيا راڳ ڳائين پر ھاڻي به ھو راڳ ۾ وقفو نٿا ڪن. فقيرن کي چانھه پاڻي پيئڻو به پوي ٿو ته واري واري سان پي وٺن ٿا، پر راڳ ۾ وقفو نٿا ڪن. سڀني فقيرن وٽ ھڪ ھٿ جو لکيل ڀٽائي جو رسالو آھي، ھو ان کي ئي مستند سمجھن ٿا ۽ ڪنھن به ڇپيل شاھ جي رسالي کي ھو رجوع نٿا ڪن. ”اديبن ۽ محققن اسان سان ڪڏھن تعاون ناھي ڪيو. پنھنجي منھن رسالا ڇپرائيندا ٿا وتن. ڀٽائي چيئر ٿا کولين ته به شاھ جي فقير سان ڪو رابطو نٿا ڪن. يا ته اسان سان ويھي ھڪ ھڪاڻي ڪن يا (اٿارٽي بابت بحث) رسالو شايع ڪرائڻ وقت درستگي ڪرائين.“ جذباتي جمن شاھ چوي ٿو. ”شاھ جي راڳين ۾ ھڪ اڳواڻ ٿئي ٿو ٻيو سندس پاسيئڙو ۽ چار ٻيا پاسيئڙا جن منجھان ٻه گرامي ۽ ٻه سنھي وارا پاسيئڙا ٿين ٿا. سخت محنت ۽ رياضت کان پوءِ جيڪو فقير اڳواڻ ٿئي ٿو، ان کي ڪلام ياد ڪرڻو پوي ٿو. وراڻو به ياد ھجيس. بيت ۽ وائي جو ته کيس حافظ ھجڻ کپي پر تند وڄائي به ڄاڻي ۽ تند مان سُر ڪڍڻ به ڄاڻي. راڳين جو اڳواڻ ٿيڻ واري منزل صرف محنت سان ملي ٿي. ان ۾ عمرين جو حساب ناھي. ائين ته گھڻا فقير پنھنجي پوري حياتي ۾ پاسيئڙا ٿي رھيا ۽ اسان نوجوان اڳواڻ ٿي وياسين.“ اڱاري رات وارو اڳواڻ گل محمد خاصخيلي چوي ٿو. جنھن سکيا جي شروعاتي 6 مھينا پاسيئڙو ٿي ڳايو بعد جو سمورو عرصو ھو پنھنجي رات جو اڳواڻ بڻيل آھي.
شاھ جي راڳين ۾ جيتوڻيڪ وقت سان گڏ واڌرو اچي ويو آھي پر انھن جي قابليت اڃان تائين ڪيترن ئي سينئر راڳين اڳيان سواليه نشان بڻيل آھي. ”شاھ جو راڳ ھاڻي بگڙي ويو آھي جيڪو اصل صورت وارو راڳ ھو اھو ھاڻي ناھي رھيو. ”جڙيل فقير چوي ٿو ۽ اھو به ٻڌائي ٿو ته جھل روڪ ته ڪنھن کي آھي ڪونه، جنھن کي وڻي ٿو دنبورو کڻي اچي ويھي رھي ٿو. جمعي واري ته وڏي رات آھي. ان رات جو ئي راڳ ڦٽل آھي ته باقي ڇا حشر ھوندو. ھو ٻڌائي ٿوته ”تمر جي پونئيرن وٽ به راڳ ناھي رھيو ته باقي ڇا؟ ھو چونڊي نٿا ويھارين بس رڳو پنھنجا ڏسي فقير ويھاريندا ٿا وڃن.“ جڙيل فقير موجب جڏھن بيت جون ھونگارون ئي غلط ٻڌندو آھيان ته درگاھ تان اٿي ھليو ويندو آھيان. سندس نظر ۾ جمن شاھ، خان محمد چانڊيو، قربان فقير ۽ ٻيا سٺو ڳائين ٿا. ”جيئن شاھ جا سمورا راڳي پنھنجي ڦوھ جواني کان راڳ سکڻ جي شروعات ڪن ٿا، تيئن ئي غلام حيدر شاھ به راڳ سکڻ جي شروعات ڪئي. ھن پنھنجي چاچي ۽ شاھ جي راڳ جي ماھر سيد غلام شاھ جي اتساھ سان بيتن جون ھونگارون ڏيڻ شروع ڪيون.“ پھريان ته ڏکيائي ٿيندي ھئي پر چاچا چيو ته روز ھڪڙو سر چئه. ائين چاچا سان ئي چار سال گڏ ڳائڻ کان پوءِ مان به سکي ويس.“ ڏھن ٻارنھن سالن جي عمر ۾ راڳ جي سکيا شروع ڪندڙ 70 سالن جي جھوني غلام حيدر شاھ ٻڌايو. ھاڻي ھو پان ڳائي ته نٿو پر سندس ڪمري ۾ دنبورو ۽ ٻيا ساز ھر وقت پيل رھن ٿا. ”ھي الھامي راڳ آھي، جنھن جو سرگم جڙي نٿو سگھي. سکڻ جو اھو ئي طريقو آھي ته استاد کي ٻڌي سکجي. اھائي چال ڪجي، جيڪا استاد ڪري.“ شاھ جي وائي جو ڪنھن وقت ڀلوڙ راڳي غلام حيدر چوي ٿو ۽ اھا به تنبيھه ڪري ٿو ته ھر ڪو پاڻ کي ڪاريگر سڏائي ٿو پر اصل ڪاريگريءَ جي ته امتحان ۾ خبر پوندي. گذريل ٻن سالن کان ھو نه رياض ڪري ٿو نه ئي درگاھ تي ڳائي ٿو. درگاھ تي شاھ جو ڪلام ڳائيندڙن جي غلطين سلطين بابت ڪيل سوال تي ھو چوي ٿو ته ”شاھ جي راڳ جي اصل صورت ته ڪونه بگڙي آھي باقي ڳائڻ وارن کان ڪجھه غلطيون سلطيون ٿين ٿيون. انھن کي درست ڪرڻ کپي.“ غلطين جي نشاندھي ڪير ڪري واري سوال تي ھو چوي ٿو ته ”جمن شاھ کي شوق آھي، ٻين کي سکاري ٿو پر اھي به منجھي پون ته مون وٽ اچن. اھا ھر ڪنھن کي خبر آھي ته وائي جو علم مون کان وڌيڪ ڪنھن وٽ ناھي. جيڪڏھن ڪنھن کي نٿو اچي ته مون وٽ ھليو اچي سکڻ ۾ ڪو حجاب ته ناھي.“ شاھ جي راڳين ۾ اوچتي آيل واڌاري سبب سينئر راڳي به کلي اھو اظھار ڪن ٿا ته جنھن کي بيت جو ھونگارو (اچار) ڪرڻ به درست نٿو اچي. انھن کي نه ويھاريو وڃي. ان اوچتي عددي واڌ جو سبب شاھ جي راڳين کي اوچتو مليل مڃتا واري اٽريڪشن ٻڌائي وڃي ٿي، جنھن ۾ کين پرڏيھي دورا ڪرايا وڃن ٿا. ماھوار ھڪ ھزار روپيا وظيفو ۽ رات جو عقيدتمندن پاران ملندڙ پيسا شامل آھن، جنھن ڪري ڪجھه فقيرن پنھنجن مٽن مائٽن کي ٽولين ۾ شامل ڪري ڇڏيو آھي. ھونئن ته شاھ جي راڳين جي عام ٽولي ۾ پنج يا ڇھن فقيرن جي ضرورت پوي ٿي پر ھاڻي ھر ٽولي 8 يا 9 فقيرن تي مشتمل ٿي وئي آھي. درگاھ تي ڳائڻ لاءِ ايندڙ فقير ھاڻي پاڻ سان گڏ ڌاڳن جو به چڱو تعداد کنيو اچن ٿا، جيڪي ڪجھه بيت پڙھي دنبوري سان گسائي انھن عقيدتمندن کي ڏين ٿا، جن کي مٿي جي سور ۽ چيلھه جي سور جون مستقل شڪايتون رھن ٿيون. انھن پڙھيل ڌاڳن عيوض اھي سوالي کين پيسا ڏيندا رھن ٿا. سينئر فقيرن جو خيال آھي ته اھڙي لاڙي سبب شاھ جي راڳ تي اھي فقير گھربل توجھه ڏئي نه سگھيا آھن. جڏھن فقيرن جي سرڪاري سرپرستي بابت سوال ڪيم ته جھونو راڳي غلام حيدر شاھ چوڻ لڳو ”سرڪار به ڪنھن جي سرپرستي ڪري، جنھن کي بيت ڏيڻ به نٿو اچي اھو به وظيفا ٿو کڻي، ٽڪيٽون ۽ پيسا ته جنھن مھل اچن ٿا، پوءِ ھي ڪنھن کان به ڪونه ٿا پڇن“ ھن ناپسندگيءَ واري انداز ۾ چيو. ڀٽائي جي فقيرن جي تربيت لاءِ سرڪاري اسڪول جو اعلان ته ڪيو پر اھو شروع نه ڪيو ويو. اسڪول جو بورڊ شھر کان ٻاھر ھنيو ويو جڏھن ته ڪجھه فقيرن جي صلاح ھئي ته تمر فقير واري اوطاق کي ئي شاھ جي راڳين جو اسڪول بڻائجي. ان اسڪول جا احڪامات سيد غوث علي شاھ تڏھن ڏنا جڏھن ھو وزير اعلى ھو پر اسڪول شروع نه ٿي سگھيو. سرڪاري سھاري جي آسري ويھڻ بدران پنھنجي ھمٿ ڪندي نوجوان راڳي جمن شاھ راڳ سيکارڻ جو پرائيوٽ اسڪول کولي ورتو آھي. گذريل 22 سالن کان درگاھ تي ھڪ رات ۽ ھڪ ڏينھن ڳائيندڙ جمن شاھ اھو اسڪول پنھنجي اوطاق ۾ گذريل 2 سالن کان ھلائي رھيو آھي. ”شاگردن جي تربيت سر سامونڊي سان شروع ڪندا آھيون. کين ٻڌايون ٿا ته بيت جو ھونگارو (اچار) ھيئن ٿيندو. آواز سنھو ڇو ڪڍيو ۽ گھرو ڇو ڪبو“ سندس تيار ڪيل 8 شاگرد ھاڻي درگاھ تي ساڻس گڏ ڳائين ٿا. ھو شاگردن کان سکڻ جي ڪابه في وغيرھ نٿو وٺي پر کين چانھه ماني به فراھم ڪري ٿو. شاھ جي راڳين ۾ اھا ڳالھه به عام طور مشھور آھي ته استاد منظور علي خان شاھ جي راڳ کي سرگم وارن سرن ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر اھو ائين ڪري نه سگھيو. جڏھن ته جمن شاھ موجب استاد بڙي غلام علي خان به چيو ھو ته جتي اسان جو راڳ ختم ٿئي ٿو، اتان شاھ جو راڳ شروع ٿئي ٿو. ”ھاڻي جڏھن اھو راڳ شروع ئي اتان ٿيندو ھجي ته اھو ڪيڏو نه مشڪل ھوندو؟ “جمن شاھ پڇي ٿو.
شاھ جي راڳ سکڻ جا شوقين ۽ شاگرد اڪثر ڀٽ شاھ ۽ آسپاس جا ئي ماڻھو ھجن ٿا. انھن ۾ اڪثريت سيد، تمراڻين، لنجواڻين ۽ خاصخيلي برادري جي انھن فقيرن جي پونيئرن جي ھجي ٿي جيڪي شاھ جي راڳ وراي ويراڳ ۾ نسلن ۽ پيڙھين کان ورتل آھن. پنجاب واري سنجرپور جي چن شاھ کي ته الائي ڪھڙي عشق آندو جو ھو ڀٽ شاھ تي ٻه سال ترسي راڳ سکي پوءِ روانو ٿيو. ھاڻي ھو اھڙو صوفي بيوروڪريٽ آھي جيڪو شاھ جو راڳ ڳائي به آساني سان ڳائي سگھي ٿو.