امان الله سومرو : ميرپورخاص جو مزاحمتي مھم جُو !
ان ۾ امان الله جو ڏوھ ته ناھي، جيڪڏھن ھو طبيعتن صفائي پسند آھي. گندگي کي موضوع بڻائي ھن ڪيترائي پمفليٽ لکيا، ڇپرايا ۽ پاڻ ورھايا پر شھر ۾ اڃان به گندگي موجود آھي. ”ماڻھو بي حس ٿي ويا آھن. انھن ان طرف سوچڻ ڇڏي ڏنو آھي.“ ھو پنھنجي آفيس ۾ ڀنگ جي ھلڪن خمارن دوران ٻڌائي ٿو. شھر ۾ جڏھن رولو ڪتن جو آزار وڌي ويو ته امان الله کي مارڪيٽ چونڪ تي عبدالرحمان رند سميت سوين ماڻھن تقرير ڪندي ڏٺو. ان وقت امان الله جي ھڪ ھٿ ۾ جھليل اھو رولو ڪتو به ھو جنھن ھن کي چڪيو ته ھو، پر تقرير ڪرڻ کانپوءِ ھن اھو ڪتو وڃي ميونسپل ايڊمنسٽريٽر جي گھر آڏو ٻڌي ڇڏيو. سندس ھلچل کي سال گذري ويا آھن. پر احتجاج اڃا به سندس اصول بڻيل آھي. جنوري جي پھرين تاريخ 1942ع ۾ پيدا ٿيل امان الله سومرو پيشي جي لحاظ کان ته اسٽامپ وينڊر، وڪيل ۽ اوٿ ڪمشنر آھي پر سندس سڃاڻپ اھڙي احتجاجي مھم واري آھي جيڪو ھر ڏاڍ ۽ ظلم تي اٿي کڙو ٿئي ٿو ۽ پنھنجي انداز ۾ احتجاج جي ھڪ اھڙي مھم ھلائي ٿو جو مخالف ڌر بيزار ٿي يا ته مٿس حملو ڪري ٿي يا پوئتي ھٽي وڃي ٿي. امان الله پنھنجي حياتيءَ ۾ ھڪ ڏينھن کان ھڪ سال جي عرصي تائين اھڙن ڪيسن ۾ جيل ويندو رھيو آھي. جيڪي ھروڀرو به سندس ذاتي مفاد وارا نه رھيا آھن. ”بغاوت پنھنجي طبيعت ۾ شامل آھي. مان ظلم ۽ تشدد ڏسي نه سگھندو آھيان.“ ھن چيو ۽ رازداريءَ سان اھو به ٻڌايو ته ”ننڍپڻ ۾ پيءُ ۽ ڀائرن منھنجي مٿان ڏاڍو تشدد ڪيو انڪري ننڍپڻ کان ئي مان ظلم ۽ تشدد جي خلاف ٿي ويس.“ ھن جي احتجاج جا ڪيترائي انداز آھن. ھر مسئلي جي نوعيت ڏسي ھو ان کي اھڙي طرح کڻي ٿو ته جيئن ڪاميابي يقيني ملي. ننڍين عدالتن کان ھاءِ ڪورٽن تائين ڪيس ڪرڻ، اڪيلي سر احتجاجي مظاھرا ڪرڻ ۽ پمفليٽ لکي ورھائڻ سندس احتجاج جا مک نمونا آھن. ڏھ پندرھ سال اڳ جڏھن ڊگھڙي پاسي جي سيتا ڪولھڻ، غلام مصطفي نوحاڻي سان پيار جو پرڻو ڪيو ھو ته ھزارين ڪولھين ان کي سيتا جي اغوا جو ڪيس بڻائي احتجاج ڪيو ھو. ھزارن جي تعداد ۾ جيڪي ڪاوڙيل ڪولھي ميرپور جي گھٽين ۾ ٽن ڏينھن کان ڦري رھيا ھئا انھن جي اڳواڻي امان الله سومري ڪئي ھئي. ”انھن ڪولھين کي ڪرشن ڀيل وٺي آيو. مون کين منع ڪيو ھو ته ڊي سي آفيس اڳيان مظاھرو نه ڪريو پر ھو نه مڙيا پوليس به فائرنگ ڪئي ۽ 17 احتجاج ڪندڙ ماڻھو مري ويا.“ ھو ان کي معمولي ڪيس جيان ٻڌائي ٿو. ان ڪيس ۾ کيس اسپتال مان گرفتار ڪيو ويو ھو بقول سندس ته ايترو تشدد ڪيو ويو جو 15 ڏينھن تائين اٿي به نه سگھندو ھئس. اھو الڳ قصو آھي ته جنھن ۾ ڊي ايس پي کيس تشدد جو نشانو بڻايو اھو بعد ۾ امان الله اڙجي ويو. ھر ٽئين ڏينھن ”حرامخور ڊي ايس پي جا ڪرتوت“ ”مون کي بچايو“، ”ڊي ايس پي ماري ڇڏيندو“ جھڙن عنوانن وارا پمفليٽ لکي ورھائيندو ھو. ڊي ايس پي ان احتجاجي مھم کان تنگ ٿي بدلي ڪرائي ھليو ويو. انٽرويو دوران ھو پنھنجي اڇن وارن کان لڳ بي نياز ٿي ويل مٿي ۾ لڳل انھن ٽانڪن جا نشان ڏيکاري ٿو جيڪي بادشاھ خان زميندار جي حملي کان پوءِ کيس لڳايا ويا ھئا. بادشاھ خان جي زمين تي قيد ھارين کي آزادي ڏيارڻ لاءِ امان الله ڏينھن رات محنت ڪئي. عدالتن ۾ ڪيس ڪيا ۽ حملا برداشت ڪيا. ان مھم دوران ھن سڄي ڪيس جو دستاويز ”گھوڙا ڙي گھوڙا“ نالي ڪتاب لکي ورتو، جنھن ۾ ھن نجي جيلن جي حوالي سان مشھور بڻيل تنظيم ايڇ آر سي پي کي به تنقيد جو نشانو بڻايو آھي. ھن کي شڪايت آھي ته جج ھارين جا ڪيس نٿا ھلائين ۽ چون ٿا ته فراڊ آھي پر ھو چوي ٿو ته توھان ويس مٽائي ھلي ڏسو ته ڪيترا زميندار ھارين سان حساب ڪتاب نٿا ڪن. ھنن کي غلام بڻايو ويٺا آھن. پر ڪير چوي! شام جي ٿڌڙين ھوائن ۾ اھو چئي تلخي ڀري ڇڏي ٿو. امان الله سومرو جڏھن عدليا کان مايوس ٿيو ته ھن ”ججن کي وارننگ“ نالي پمفليٽ لکي ورتو ته جيئن کين ڪيس ھلائڻ تي مجبور ڪري سگھي ”ھو ڪيئن نه ڪيس ھلائيندا ھنن کي ڪيس ھلائڻا پوندا.“ ھو پنھنجي احتجاجي مھم واري يقين سان چوي ٿو. امان الله سومري جو ڏينھن صبح سوير شروع ٿئي ٿو ۽ موڊ آھر ڀنگ جو چڪو پي نڪري ٿو. ڇھه ست اخبارون پڙھڻ سندس ائين معمول آھي جيئن ڊائري لکڻ. روزانو جي روئداد ھو ڊائري ۾ لکي ٿو، پر ھفتي ۾ ھڪ ڀيرو پمفليٽ به لکي وٺندو آھي. جيئن اسان جي سماج ۾ ظلمن جو ڪو انت ناھي تيئن ئي ھن جي پمفليٽن جي موضوعن جو ڪو دنگ ئي ناھي. ھو ٻڌائي ٿو ته ”ھر ھفتي ھڪ پمفليٽ ضروري لکندو آھي. نه ته ضمير سمھڻ ئي ڪو نه ڏيندو.“ امان الله ٻڌايو ته اڳ ۾ ھو شھري مسئلي تي چونڪ تي بيھي تقريرون ڪندو ھئس پر جڏھن ماڻھن ”پاڳل پاڳل“ جا آواز ڏيڻ شروع ڪيا ته دل ٽٽي پئي انڪري پمفليٽ لکڻ شروع ڪيم. سٺ سالن جي عمر ۾ اھي سڀ ڪم ڪيئن ممڪن آھي؟ واري سوال تي ھو چوي ٿو ته ”مون ۾ جذبو آھي. اسپرٽ آھي ان ڪري، ڪري ٿو وڃان. انھن مصروفيتن سبب ئي مون کي اڄ ڏينھن تائين مٿي ۾ سور يا بخار نه ٿيو آھي.“ لڳ ڀڳ 9 ڪتاب ۽ لاتعداد پمفليٽ لکندڙ امان الله سومرو وڏو ليکڪ ٿي پئي سگھيو ڇو ته سندس لکڻين ۾ سچائي ھوندي آھي. ٻين ڪتابن سان گڏ ھن ھڪ ڪتاب ڀڙوت تي به لکيو. جنھن کي وڏي ريڊر شپ ملي. ان ڪتاب ۾ ھن ٻن کي ملائڻ واري ان پروفيشن بابت ته لکيو پر ان ۾ پنھنجو ذاتي تجربو به لکيائين ته ڪيئن ھو پنھنجي ھڪ (بقول سندس) سياھ ڪار زال کي شھر جي معزز ڏانھن وٺي ويو جتي ھو ٻئي ڪمري ۾ ھليا ويا ۽ ھو ٻاھر ويٺا رھيو. اھا فلم ختم ٿيڻ کانپوءِ ان معزز کيس اڍائي سوء روپيا ھٿ ۾ ڏنا جيڪي ھن شھر جي چونڪ تي اچي تڏھن ساڙيا جڏھن بقول امان الله سندس رڳن ۾ غيرتمند پيءُ جو رت ڊوڙي آيو.“ اھو ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿئي ھا ته ” بيسٽ سيلر “ ٿي سگھي ٿو ھڪ گھڻ پاڙھو اديب راءِ ڏني. امان الله پنھنجي ذاتي زندگيءَ ۾ دخل کي جيتو ڻيڪ غير مھذب عمل ڪوٺي ٿو، پر ھو پنھنجي ڪتابن ۾ ھميشه پنھنجا ذاتي ۽ گھرو معاملا بحث ھيٺ آڻيندو رھيو آھي. اھي به ڏينھن امان الله تي آيا جڏھن ھڪ ئي ڏينھن تي کيس ٻن جدا جدا عدالتن ۾ طلبيو ته ھڪ ڪيس سندس اڳوڻي زال پاران خرچ ڏيڻ وارو ھو ته ٻيو ڪيس ھارين جي بازيابي جو ھو.
امان الله ھن وقت تائين يارھن شاديون ڪري چڪو آھي ۽ ٻارھين شادي جي تيارين ۾ آھي. سندس يارھين شادي مس ڪرن عرف مسمات ڏاھي نالي ان ڇوڪريءَ سان ٿي جنھن کي ھو زميندار جي نجي جيل مان بازياب ڪرائي آيو ھو. جيئن اڪثر ماڻھو ٻين جي ذاتي زندگين ۾ وڌيڪ دلچسپي وٺندا آھن. تئين ئي امان الله جي گھڻين شادين جو به چرچو ھر ھنڌ عام آھي. ڪنھن وٽ سندس بدڪاري جي ٿيوري آھي ته ڪو اھو راز کولي ويھي ٿو ته امان الله شادي کانپوءِ پنھنجين عورتن جا آپريشن ڪرائي ٿو ڇڏي. تنھنڪري ئي کيس صرف ٻه پٽ ۽ ٻه ڌيئرون آھن. ”ذاتي زندگي جي باري ۾ ڪوڙ ڇو ڳالھايان، اڳي پوءِ ڳالھيون ته کلي پون ٿيون. پوءِ ماڻھو ڪوڙ ڇو ھڻي؟ ڪلنٽن به پھريان ڪوڙ ڳالھايو پر پوءِ پڪڙجي پيو.“ ھن ٻڌايو ۽ وڌيڪ چيو ”زندگي ۾ عشق ضروري آھي. عشق کانسواءِ زندگي بيڪار آھي.“ ھي اکر اھو امان الله چئي رھيو ھو. جنھن پنھنجي ھڪ ڪتاب ۾ لکيو ھو ته ڇا به ٿي پوي، مان انقلابي ئي رھڻ چاھيان ٿو. ھو چوي ٿو ”ماڻھو مون کي ڏاڍو پسند ڪندا آھن. ھو چي منھه جيتري عزت ڪندا آھن. ھو وڏي احترام ۽ عزت سان ملندا آھن ۽ شھر ۾ ايس پي کان به وڏو پروٽوڪول ملندو آھي. شھري چاھين ٿا ته مان شھر جو ميئر ٿيان پر ھڪ سازشي ٽولو اھو نٿو چاھي.“ ھن ٻڌايو ته باقي جيڪي مون کي چريو چون ٿا اھي بداخلاق ۽ اھڙا آوارھ آھن جن ڪڏھن ڪجھه ڏٺو ئي ناھي. امان الله جوا ۽ شراپ کان جيترو پري ڀڄندو آھي، ايترو ئي ڀنگ کي ويجھو آھي. صبح شام ڀنگ ضرور پيئي ٿو. اھڙن ئي ٿڌن نشن جي خمارن ۾ ھن چيو ته ”ڀٽي واري دور تائين ڀنگ جا گتا ھلندا ھئا. ميرپورخاص ۾ ٻه ٽي گتا ھوندا ھئا. ڀٽي اھي بند نه ڪرايا پر ضياءَ الحق ھڪ سازش تحت ڀنگ جا گتا بند ڪرائي ڇڏيا ۽ جيئن ھيروئن جو وڪرو عام ٿئي.“ ڀنگ جا اھي گتا جن تي آفيم ڏوڏي ۽ ڀنگ عام ملندي ھئي. انھن جي بند ٿيڻ کي ھو سنڌ خلاف سازش سمجھي ٿو ڇو ته ھاڻي گريجوئيٽ نوجوان به ھيروئن ٿا پيئن. خبر ناھي اھو خيال امان الله کي ڪيئن ۽ ڪھڙين حالتن ۾ آيو جو ھن ھڪ پٽيشن ڀنگ جا گتا کولرائڻ لاءِ ھاءِ ڪورٽ ۾ داخل ڪرائي ڇڏي. جج صاحب کيس ڪھڙو جواب ڏنو ھوندو اھو ھر ڪو سمجھي سگھي ٿو. پاڻ کي اشتراڪيت پسند چوندڙ امان الله جو چوڻ آھي ته ھاڻي قيدين ۽ ھارين جي ڀلائي لاءِ اسان پاڻ ارپي ڇڏيو آھي. کيس اھو گمان به آھي ته عوام مون سان گڏ آھي، پر ان حقيقت تي به روشني وجھي ٿو ته ڪارڪن نٿا ملن. ڪارڪن اھڙا فراڊي ۽ پيداگير ٿا ملن جو بس..... ايماندار سياسي ڪارڪن ته ملن ئي نٿا. ھاڻي رڳو پئسن سان ڪارڪن ملن ٿا. جي رڳو پئسو ھجي ته اھڙي پارٽي ٺاھيون جو ڳالھه ڇڏي ڏي. اھو عجيب اتفاق ئي چئجي جو يارھن شاديون ڪندڙ امان الله کي گھر جو سک ڪڏھن نصيب ئي نه ٿيو آھي. ھن کي ياد ناھي ته گھر جي پڪل تازي ماني ۽ ساڳ جي خوشبو ڇا ٿيندي آھي. ماني ھو اڪثر ھوٽلن تي کائي ٿو. ڪپڙا ڌوٻي کان ڌوئاري ٿو. روزاني واري زندگي ۾ ھلڪا ڦلڪا ڦڏا ڪرڻ، گاريون ۽ ذلتون برداشت ڪرڻ ھاڻي ڄڻ ته سندس معمول بڻجي ويو آھي. پر ھو پنھنجي انداز واري انقلابي جي واٽ اڃا ورتيون پيو ھلي.
زندگي جي عجيب و غريب لاھن چاڙھن مان چڙھي امان الله کي پنھنجي گذاريل زندگي تي ڪو پڇتاءُ ناھي ۽ جيئن ھو محاورتاَ چوندو آھي ته گھوڙا وڪڻي ننڊ ڪري ٿو. اولاد کي آزاد ڇڏيواٿائين ته اھي ڊاڪٽر ٿين، مصور، انقلابي يا عاشق سندن مرضي. جيڪڏھن انھن مان ڪو انقلابي ٿيو ته ھو جھنڊو کڻي ان جي پويان ھلندو. باقي ٻارھين شادي جو ھو خواھشمند ضرور آھي ته اھڙي خاتون سان شادي ڪري جيڪا ھن معزز شھري ۽ قانون پسند وڪيل جي جيل ۾ وڃڻ کانپوءِ اخلاقي مدد ڪري. باقي ھن اڌ پڪل اشتراڪي ۽ انقلابي کان ڀنگ ڇڏرائڻ ان جي ڪا ذميواري نه ھوندي.