جپسي ليکڪ
خورشيد سالن تائين انقلابين، شيدين، ڀيلن، جوڳين ۽ ڪولھين سان گڏ ڀٽڪيو آھي. انھن جپسي قبيلن جي صحبت ۾ کيس عجيب سڪون ۾ اتساھ مليو ٿو. شايد تنھن ڪري ئي ھن ٽنڊوالھيار ڀرسان پنھنجو آشرم نما گھر انھن ڀيلن جي جھوپڙن جي وچ ۾ ٺاھيو آھي، جن کي ھن پنھنجي زمين تي ڳوٺ اڏائڻ جي اجازت ڏني. ھو ڳوٺ ۾ جڏھن سردين جا ٻه ٽي مھينا ترسڻ اچي ٿو ته انھن ڀيلن مان بالو ڀيل يا حيدرآباد جي مامو فيضو شيدي سان ڪچھرين ۾ وقت گذاري ٿو ۽ کيس لکڻ جو موقعو به ان گھر ۾ ئي ملي ٿو. گرمين دوران ھو پنھنجي محدود سنگت کي ساڻ ڪري اترين علائقن طرف نڪري وڃي ٿو ۽ جبلن سان انسيت ۽ ڪوھ پيماڻي واري ”ٺرڪ“ پوري ڪري اچي ٿو. خورشيد جي دل ورھاڱي کان ٽٽي ته وري ڪٿي نه لڳي. نه ڪٿي سندس دل لڳي نه کيس ڪو وطن ملي سگھيو. ورھاڱي واري غم کي غلطان ڪرڻ خاطر ھن خانه بدوش قبيلن ۾ وڃي پناھ ورتي. کيس خانه بدوشن ۾ پنھنجو عڪس نظر اچڻ لڳو. جيڪي ھن جيان ئي بي گھر بي در ڦرندا رھن پيا. ھو چوي ٿو ته ”مون کي ته پنھنجو گھر ياد آھي. پر ھنن مان ڪنھن کي اھو به ياد ناھي ته سندن ڪو گھر يا وطن ھوندو ھو. انھن جي مسلسل ھلندي رھڻ ۾ به عجيب درد، پيڙا ۽ اپيل لڪل آھي. ھو ائين ڦرندا رھن پيا رھن ڄڻ ته سندن ڪا شيءِ وڃائجي ويئي آھي. منھنجي به ڪا شيءِ وڃائجي ويئي آھي انڪري مان به انھن سان گڏجي پيس.“ ھن شيدين جي ملڪ وڇرڻ واري درد سان پنھنجو درد شيئر ڪيو ۽ مگرمان تي ساڻن گڏ نچيو. بي گھر ڀيلن کي ڪير به ڀرسان نه ويھاريندو ھيو. پر ھو انھن سان اٿڻ ويھڻ، کائڻ پيئڻ لڳو. انھن ڀٽڪندڙ ماڻھن ۽ انھن جي عورتن کي مسلسل ظلم جي چڪي ۾ پيڙجندو ڏسي ھن انھن طبقن مٿان لکڻ شروع ڪيو. جيئن سٺي شئي تڪڙ ۾ نٿي لکي سگھجي تيئن ئي خورشيد آھستي آھستي لکڻ شروع ڪيو. انھن خانه بدوش قبيلن جي رڳ رڳ مان واقف ٿي وڃڻ کانپوءِ جڏھن خورشيد لکڻ شروع ڪيو ته اخبارون سندس ڪالم ۽ تصويرون ڇپينديون رھيون. 1990ع کان ھن سنجيدگي سان لکڻ شروع ڪيو. سندس ٻه ڪتاب ” ڀڻکتي نسلين“ ۽ ”سييپيان اور پٿر“ نئين ترجمي واري ڪتاب سان گڏ اچي چڪا آھن. جڏھن ته ٻن ڪتابن جا مسودا مڪمل ڪري ھن پبلشر کي ڏيئي ڇڏيا آھن، جنھن ۾ ھڪ سندس آتم ڪھاڻي وارو ڪتاب به شامل آھي. ھو پيشي ور ليکڪ ناھي، پر پاڻ کي ” امپريشنسٽ رائيٽر“ طور سڏي ٿو، جيڪو جيئن ڏسي ٿو تيئن لکي ٿو ”جيڪو به لکان ٿو سو مقصديت وارو لکان ٿو ۽ جيڪو ڪجھه لکيو اٿم ان تي ڪاگھڻي تنقيد به نه ٿي.“ شرميلو خورشيد ايترو چئي ڀيلن جي ٻارن واري گوڙ ڏي ڌيان ڏيندي چوي ٿو ”يار پنھنجي منھن ميان مٺو ڪيئن ٿيان، پنھنجي تعريف ڪيئن ٿو ڪري سگھان؟“ ھو کلي ڳالھه کٽائي ٿو. بالو ڀيل ۽ فيضو شيدي سندس دوست به آھن ته ڪردار به آھن، جن سان ھو رھاڻيون ڪري ٿو. رھاڻيون ته خورشيد انھن انقلابي ڪارڪنن سان به ڊگھيون ڪيون، جن سان گڏجي ھو پاڪستان ۾ مارڪسٽ انقلاب آڻڻ لاءِ جتن ڪندو ھو. ان ھلچل دوران ھو ھارين جي ڳوٺن ۾ سندن جھوپڙين ۽ پلال ۾ وڃي ويھندا ۽ ڪچھريون ڪندا ھئا. ھو چوي ٿو ته ” انقلاب لاءِ ڏاڍو پراميد ھئس اڪثر سوچيندو ھئس ته ھندستان وڏو ملڪ آھي اتي متان انقلاب دير سان اچي باقي پاڪستان ۾ ته سويل اچي ويندو.“ 10 سالن جي سرگرمي کان پوءِ ھو ان سراب مان به نڪري آيو ۽ ھن مھل چوي ٿو ته ” ھاڻي انقلاب نه پر امن لاءِ ڪوششون ڪرڻ کپن. ھٿيارن جي ڊوڙ ختم ٿيڻ کپي نه ته وڏي تباھي ايندي، سٺا پاڙيسري ٿي ته رھو.“ خورشيد جيئن ته پنھنجي حياتي جو ھڪ ڏھاڪو انقلابي سرگرمين جي حوالي ڪري چڪو آھي، تنھن ڪري ھو اڄ به ان ڳالھه تي قائم آھي ته مارڪسزم نظريو يا عقيدو ناھي پر ھڪ سائنس آھي. جيستائين سماج ۾ طبقاتي ڪششمش جاري رھندي اھا سائنس لاڳو رھندي ۽ امن به نه ٿيندو.“ ھو چوي ٿو ته ” پاڪستان ۾ نام نھاد ڪميونسٽ قسم جون پارٽيون ھيون، جيڪي اصل ۾ ”ٽانگا پارٽيون ھيون“ ۽ وڏين پارٽين تي وري سرمائيدارن ۽ جاگيردارن جو قبضو ھو.“ خورشيد سياست واري صحرا کان پوءِ ڀٽڪندڙ قبيلن سان گڏجي ويو پوءِ انھن ۾ رلي ملي ويو ھو. ھو جپسين جي عالمي ڪانفرنسن ۾ ڪئناڊا به ويو، آمريڪا ۽ آفريڪا ۾ وڃي ھن جپسين کي ڳولي لڌو. ڊاسوڙي ڀرسان ڀيلن جي گھرن جي وچ ۾ ٺھيل سندس گھر اندر آفريڪي، آمريڪي، ڀارتي ۽ ٻين ملڪن جي جپسين کان مليل سوکڙيون ڪتابن سان گڏ سينگاريل آھن. جڏھن ٿورو گذري ويل حياتي جي سالن کي ڪاميابي واري نظر سان ڏسڻ لاءِ چئجي ٿو ته ھو شڪايت ڪندي چوي ٿو ”بس زندگيءَ جا 50 سال ضايع ٿي چڪا آھن، جيڪي ڪڏھن به واپس نٿا ٿي سگھن.“ خورشيد جي راجستاني روايت موجب ھڪ ئي شادي ٿيل آھي، جنھن مان کيس ٻه پٽ ۽ ھڪ ڌيءُ آھي. پر ھو چوي ٿو ته ”راجستاني روايت موجب ننڍپڻ ۾ ئي شادي ٿي وئي انڪري چئي نٿو سگھجي ته اھا خوشگوار رھي يا نه، بس رھي آھي.“ ھو انھي موضوع مان جان ڇڏائيندي چوي ٿو. جڏھن کائنس عشق محبت جي باري ۾ پڇجي ٿو ھو شرمائيندي چوي ٿو ته ”اصل ۾ راجستاني پنھنجي عشق محبت جون ڳالھيون سرعام نه ڪندا آھن.“ ۽ ان ۾ واڌارو ڪندي مزاحيه انداز ۾ چوي ٿو ته ” شايد سنڌ کي اڄ تائين دلي طور تسليم نه ڪيو اٿم تڏھن ئي چئن شادين ۽ پنجن عشقن واري عادت اڃا نه پئي آھي.“
خورشيد ھاڻي پاڻ کي ڏکڻ ايشيا ۾ امن جي قيام لاءِ ارپي ڇڏيو آھي ۽ ھو پاڪ انڊيا فورم جو بنيادي ميمبر آھي. ھو چوي ٿو ته ” انڊيا ۽ پاڪستان جا ماڻھو امن ٿا چاھين انھن وچ ۾ نه ته اڳ ڪا دشمني ھئي نه ھاڻي آھي. پر ان دشمني ۾ ٻنھي پاسن جي اقتداري ڌرين جا مستقل مفاد آھن. ان ڪري مان ھاڻي امن لاءِ ڪوششون ڪرڻ چاھيان ٿو ته جيئن ملڪ ۾ وڌيڪ ورھاڱن کان بچي سگھي. ڇو ته ھڪ ڀيرو ورھاڱي جي اصول کي مڃيوسين ته پوءِ اھو سلسلو ھلندو رھندو رڪنجندو ڪو نه.