اڙي شھر جانان..... ..!
ڏوڪريءَ جي گھٽين ۾ ھاڻي وڊيو گيمز تي رش ڪندڙ ٻارڙن جو رڙيون ۽ ھيرونئين جون صدائون ٻڌڻ لاءِ ملن ٿيون، پر ڪنھن دؤر ۾ اھي گھٽيون نعرن سان گونجنديون ھيون. ان عرصي ۾ ھن شھر کي اھڙي ڪا انقلابي ڪشش ھوندي ھئي، جو کاٻي ڌر جي ھڪ سياسي اڳواڻ صرف سياسي مقصدن لاءِ اچي ڏوڪريءَ ۾ ديرو ڄمايو ھو ۽ ڪلينڪ کولي ھئائين. انھن ئي گھٽين ۾ ھاڻي اڳوڻو ڪامريڊن جو اھو ٽولو به الڳ الڳ گھمي ٿو، جن لاءِ ڪڏھن اھو مشھور ھوندو ھو ته اھي نه رڳو سدائين گڏ گھمندا آھن، پر اھي کاٻي ڌر سان لاڳاپيل ھجڻ ڪري اوور ڪوٽ پائي گروپ ۾ گڏ گشت ڪن ٿا. انھن لاءِ جيتوڻيڪ ڪيتريون ئي عجيب و غريب ڳالھيون به شھر ۾ مشھور آھن. پر اھو ڪريڊٽ اڃا به سندن ئي حصي ۾ اچي ٿو ته شھر ۾ مزدور جدوجھد جي شروعات انھن ڪئي. جنھن اھڙو رنگ لاتو جو ھڪ ڇولن وارو بلدياتي اليڪشن ۾ شھر جي وڏيري کان چونڊون کٽي ويو. ڪو دؤر ھو، جڏھن ڏوڪريءَ جي گھٽين ۾ راتين جو ڪامريڊ چاڪنگ ڪندا ھئا ۽ وال پوسٽر ھڻندا وتندا ھئا. پر ھاڻي اھا چاڪنگ ۽ وال پوسٽر ته ڇڏيو، گھٽيون ئي ساڳيون نه رھيون آھن. ھاڻي انھن گھٽين ۾ وياج خور ۽ ڀتا خور ئي گشت ڪندا رھن ٿا. رڳو گھٽيون ئي ڇو؟ اھو علي پارڪ به ته ساڳيو نه رھيو آھي، جتي ادبي سنگت کان وٺي سياسي جماعتن تائين سڀني باشعور ماڻھن جو ڪچھريون مچنديون ھيون. اھا ٺرڪ ھاڻي ته منظور جي ھوٽل تي ئي ماري وڃي ٿي.
شھر جي آباديءَ ته ڏاڍي تيزيءَ سان وڌندي پئي وئي، پر ننڌڻڪاڻي ۽ لاوارثي به وڌندي پئي وڃي؟ ھيرونئين جون قطارون شھر ٻاھران ائين نظر ڇو اچن ھا، جيئن ڪنھن شھر جي ھوٽل ٻاھران خيرات جي مانيءَ جي آسري ويٺل فقيرن جون قطارون. ھن شھر جي بدقسمتي اھا به رھي آھي جو سندس ترقيءَ جو اختيار رکندڙن وٽ ڏوڪريءَ لاءِ ڪو لحاظ ناھي ۽ ساڻس محبتن ڪندڙن وٽ ڪو اختيار ناھي. سکر جھڙي بي جان ۽ ڌوڙ ۾ لٽيل شھر لاءِ شروع ۾ اھا راءِ ھئي ته ان شھر سان پيار ڪرڻ وارو ته شايد ڪير به نه ھوندو. پر ڪجھه وقت کان پوءِ خبر پئي ته شيخ صاحب جھڙا ڪيترائي سکر جا عاشق آھن، جيڪي ٻاھريون ٿڪ به مھراڻ مرڪز واري چانھه پيئڻ کان پوءِ اچي لاھيندا آھن. ايئن ڏوڪريءَ سان ڪنھن به جو لڳاءُ تي سگھي ٿو الاءِ نه؟ پر اھو رٽائرڊ ڪھاڻيڪار جيڪو ھاڻي ڪراچي ۾ نوڪريءَ سبب ڏوڪريءَ کان ڏور آھي، سو به ڄڻ جلاوطنيءَ ۾ ھجي. اھو ڪھاڻيڪار اڃا به ڏوڪريءَ سان ايترو پيار ڪري ٿو، جو ھو پنھنجي خوابن مان ھڪ خواب ڏوڪريءَ ۾ پنھنجي جاءِ ٺھرائڻ ٻڌائي ٿو، سو به اھڙي دؤر ۾ جڏھن ڪجھه ماڻھو ڏوڪري ڇڏڻ جو سوچي رھيا آھن ۽ اھي تڏھن به سوچي رھيا آھن، جو سندن ڪجھه ساٿي ڏوڪريءَ وارن کي نه سڌرڻ جون ائين ميارون ڏئي ھميشه لاءِ ھتان ھليا ويندا آھن. ڏوڪڙي، لاڙڪاڻو انتظاميا کان وسري ويل اھڙو علائقو آھي، جتي ڪنھن به دؤر ۾ ڪا به ترقي ٿيڻ ڏوڪريءَ واسين جو اڻپورو خواب ئي رھيو آھي. سياسي پنڊتن کان ته اھو شھر ايئن وسري ويو آھي، جيئن ڪا اڳوڻي سنگت، جنھن مسئلن تي ڪو خاص ڌيان ڏيڻ جي ھنن ڪڏھن ضرورت ئي محسوس نه ڪئي آھي. اھو خيال ھونئن ته پاڻھي ڪنھن کي ڪونه ايندو، پر ڏوڪريءَ جا ماڻھو رڙيون ڪري چون ٿا ته باءِ پاس روڊ ٺھرايو. جيئن شھر مان گاڏين جو گذر بند ٿئي. پر اھي رڙيون ٻڌڻ وارو ڪير به ناھي ڇو ته اھو باءِ پاس روڊ ٻه دفعا صرف ڪاغذن ۾ ئي ٺھيو ۽ پئسا سمورا سرڪار ۽ ٺيڪدار ورھائي کڻي ويا. لاڙڪاڻي جي سمورن ننڍن شھرن ۽ تعلقن کي ڊجيٽل فون ذريعي ڳنڍيو ويو آھي، پر اھو شھر جنھن جي ڀر ۾ ڪيڊٽ ڪاليج، موئن جو دڙو ۽ رائيس ريسرچ انسٽيٽيوٽ ھجي ان کي اڃا به پڇڙيءَ جو آبادگار سمجھيو پيو وڃي. شھر جي آبادي وڌندي پئي وڃي، پر آڳاٽو تعمير ٿيل پرائمري اسڪول ھڪڙو ئي آھي. ڏوڪريءِ سان ايتريون ڏنگايون ڪيل آھن، جو ان جي سورن جو داستان کلندو ته بند ٿيڻ جو نالو ئي نه وٺندو. اسپتال تائين پھچندو ته ساڳي سھوليتن جي اڻاٺ واريون دانھون بوائز ۽ گرلس اسڪول وارا ڏيندا. ھي ننڍڙو شھر جنھن لاءِ اسان جي ھڪ دوست انور ابڙي لکيو ته ”موئن جي دڙي وڃو ته ڏوڪريءَ ضرور وڃجو، اھو شھر به پنھنجي معطل ايم اين اي نصرت ڀٽو جھڙي حال ۾ آھي، جنھن کي ھاڻي سھارن جي ضرورت آھي، ڇو ته منشيات فروش ۽ وياج خورن شھر جو ست ئي ڪڍي ڇڏيو آھي. چورن ۽ پاٿايدارن اچي پنھنجيون پنھنجيون بساطون وڇايون آھن ۽ مقامي ٿاڻو جڏھن انھن سمورن ”خير جي ڪمن“ جي نگراني ڪري ته پوءِ تباھي ڪيترو پري ھوندي، اھو ھر ڪو ئي سمجھي سگھي ٿو.“
ھونئن ته شھر ۾ ڪجھه لائبريريون رھنديون ھيون پر خيراتي لائبريريءَ تي مقامي بااثر ماڻھو جو بنگلو ٺھڻ کان پوءِ اھو سلسلو صفا بند ٿي ويو ھو ۽ ھاڻي ڪجھه شاگردن ھمت ڪري پنھنجي ذاتي جاءِ ۾ لائبريري قائم ڪئي آھي. جنھن ڪري اھو تاثر تبديل ڪرڻو پوي ٿو ته ڏوڪريءَ ۾ گھڻا چور، مشيات فروش، پاٿايدار ۽ ڇوڪري باز رھن ٿا، پر اڪثريت ۾ نفيس ماڻھو به رھن ٿا، جيڪي شھر جي معاملن تي حساس ھجن ٿا ۽ شاعري به تخليق ڪن ٿا. شھر جي ماحول ۾ ڀلي گھٽ ٻوسٽ ڀريل ھجي، پر ان ئي شھر ۾ ڪي عاشق به رھن ٿا جيڪي پيار جون شاديون ڪرڻ جا ارادا ۽ واعدا ڪن ٿا. شھر جون سڀ عورتون ان اڌڙوٽ عمر واري عورت جيان سڄي حياتي غمن ۾ ٿوروئي گذارين ٿيون، جنھن جي ماستر مڙس ٻي شادي ڪري وڃي ڏور وسايو ۽ شھر ئي ڇڏي ڏنو. کيس اڪيلي عذاب سھڻا پيا. ان جي ابتڙ شھر ۾ ڪا جانان به رھي ٿي، جيڪا پنھنجي جنون سان اڃان نينھن نڀائيندي پئي اچي.
اھو دؤر ڏوڪريءَ جي عروج وارو ته نه ھيو، پر خوشحاليءَ وارو ضرور ھو. جڏھن شھر ۾ گورا سياح موئن جو دڙو جي ويجھڙائي ڪري ٿوڪ جي حساب سان ايندا رھندا ھئا. انھن سياحن ته ھاڻي شھر کان منھن موڙي ڇڏيو آھي، پر سندن افسانا اڃان به ٻڌايا وڃن ٿا. شھر ۾ گورن سياحن جي ترسڻ لاءِ جيتوڻيڪ ڪو بندوبست نه ھوندو ھو. پر ڪي مولائي لڏي وارا گورا پنھنجي گورين سميت اچي لاھوتيءَ واري ھوٽل تي ترسي پوندا ھئا، جتي لاھوتي کين چرس پياري مست ڪري ڇڏيندو ھو. اھي گورا سياح جڏھن ٿيلھن، وڏين ڪيمرائن ۽ ٽي شرٽن ۾ ملبوس ماين سميت شھر جو گشت ڪندا ھئا ته چڱو خاصو جلوس سندن پويان لڳي پوندو ھو، ھاڻي اھو ٽانگي وارو به جيئرو آھي الائي نه؟ جيڪو بيگناھ وقت تي ٽرين مان لٿل اڪيلي انگريزياڻي کي جڏھن موئن جي دڙو تائين پھچائڻ پئي ويو ته سندن نيت خراب ٿي وئي ھئي ۽ ڪيڊٽ ڪاليج وٽ بيٺل اڳوڻي جھنگ ۾ ٽانگو بيھاري ھن جڏھن اھا فرمائش ڪئي ته مائيءَ کيس ڪجھه گھڙيون ترسڻ لاءِ چيو. ڪجھه گھڙين کان پوءِ انگريزياڻيءَ پنھنجي ٿيلھي مان جڏھن پستول ڪڍيو ته ٽانگي واري ٻانھون ٻڌي وڌيڪ انگريزي نه اچڻ ڪري رڳو ”نو امي نو امي“ جون رڙيون ڪري جان ڇڏائي. اھڙا ڪيترائي پرڏيھي سياحن سان لاڳاپيل قصا شھر ۾ اڃا مشھور آھن. پر انھن سياحن ته ھاڻي ھن طرف سک جي ھوائن جيان اچڻ ئي ڇڏي ڏنو آھي. ڌاڙيلن جي عروج واري زمانيءَ ۾ گولين سان گونجندڙ ڏوڪريءَ جي رستن تي ھر سياسي ھلچل دؤران سڙيل ٽائر به ملن ٿا. اھا ھلچل جمھوريت جي بحاليءَ جي ھجي، مرتضى جي قتل خلاف ھجي يا ڪالاباغ ڊيم جي تعمير خلاف ھجي. پر ان ھڙتال واري شام ڏوڪريءَ جي روڊن تي گھمڻ ۾ پنھنجو مزو ھوندو آھي، جتي رش صفا گھٽ، سانت ۽ سناٽو ھجي ۽ گھمندي گھمندي ڪنھن سڙيل ٽائر جا نشان توھان کي ملي وڃن. بند پيل دڪانن آڏو ٿلھن ۽ ماڊڻين تي وڏي آواز ۾ ھلندڙ بي بي سي اردو سروس ۽ ماڻھن جا تبصرا ان مزي ۾اضافو ڪن ٿا، جڏھن سنڌي – مھاجر فساد ٿيا ته اھا باھ ھن ننڍڙي شھر تائين به پھتي ۽ جذباتي نوجوانن شھر جي اردو آباديءَ وارن گھرن تي حملن جون تياريون ڪيون ۽ ڪجھه حملا جڏھن ٿيا ته ڪيترائي اردو ڳالھائيندڙ ھي شھر ھميشه لاءِ ڇڏي ويا. ھميشه لاءِ ھي شھر ته ڪيترائي ماڻھو ڇڏي ويا آھن، جيڪي ھاڻي شھر واسين کي صرف عيد گاھ ۾ عيد نمازن تي ئي نظر ايندا آھن، پر انھن جي جاءِ ھاڻي ٻھراڙين کان لڏي آيلن اچي ولاري آھي، جيڪي شھر کي ٻھراڙيءَ واري ڪلچر ۾ ڏسي جڏھن پاڻ ۾ وڙھن ٿا ته قانون جو سھارو وٺڻ کان اوليت وڏيري واري فيصلي کي ڏين ٿا، اھي ماڻھو شھر جي سياست جا مستقل ميمبر ٿي ويا آھن ۽ اھي نوجوان ته ڄڻ ته ڪجھه وقت لاءِ ئي شھر ۾ مھمان اداڪار ھجن جيڪي نوان خيال ۽ نوان خواب کڻي ڏوڪريءَ جي گھٽين ۾ گھمن ٿا ۽ ڪجھه سالن کان پوءِ بي قدريءَ جون دانھون ڪري ھميشه لاءِ ھتان ھليا وڃن ٿا. ان آرٽسٽ جيان جيڪو ڏوڪريءَ ۾ رھي آرٽسٽ بدران سائن بورڊ رائيٽر ٿي ويو ھو، ھميشه جيان ھاڻي به ڪيترائي باصلاحيت نوجوان ڏوڪريءَ کان ڏور وٺي ويندو ۽ ھي شھر ان ماءُ جيان اداس ٿي ويندو، جنھن جا ٻچا روزگار سانگي شھرن ڏانھن ھليا ويندا آھن ۽ ھوءَ پنھنجي گھر جون شامون اڪيلي سر گذاري وڌيڪ اداس ٿي ويندي آھي. ڏوڪريءَ جون شامون اڄ به اداس ۽ وياڪيل آھن، پر ڪنھن جي انتظار ۾؟ شايد چڱائي ۽ ڀلائي جي انتظار ۾، اھو ته وقت ٻڌائيندو ته اھا چڱائي ساڻس پنھنجا ڪن ٿا يا پراوا؟