وھ عشق جو ھم سي روڻھه گيا
سمورين اڳوڻن تنظيمن جي ذھين ڪارڪنن تي نظر وجھڻ سان خبر پوي ٿي ته انھن مان ٿورا پنھنجون ” صلاحيتون “ استعمال ڪري ھميشه لاءِ پرڏيھه ھليا ويا جتي ھو پوڙھين گورين عورتن جي گپ ۾ اھڙو ته گپجي پيا جو کين ھاڻي سنڌ ڪڏھن خمارن ۾ ياد ايندي آھي. انھن ذھين ڪارڪنن جي ٻي کيپ چٽاڀيٽيءَ جو امتحان بيوروڪريسيءَ ۾ اھڙو گم ٿي وئي آھي جو ھاڻي پنھنجي سموري ماضي مٿان روزانو شام جو ٻه پيگ پيڻ کان پوءِ ٿوري ٿوري مٽي ملڻ شروع ڪندا آھن. انھن گڙنگ موالي ٿي ويل بيوروڪريٽن سميت اڳوڻا ڪارڪن لاڙڪاڻي جي ان کلمک ڪنسلٽنٽ جھڙا ٿوڙئي آھن، جيڪي ان ماضي تي فخر ڪن ٿا. ”تازو جڏھن امداد چانڊئي، ڪارل مارڪس جي نظريي کان عليحدگي جو اعلان ڪيو ته مونکي ڏاڍو ڏک ٿيو، ڇو ته ڪا شئي اسان نه ڪري سگھياسين ته ان ۾ اسان جو ڏوھ آھي، نظريي جو ڏوھه ته ناھي.“ ڪجھه وقت اڳي ان ڊاڪٽر ڪچھري دوران ٻڌايو.
ھو سمجھي ٿو ته اڄ جيڪي ڪجھه ھو ڳالھائي سگھي ٿو اھو انھن سياسي سرگرمين وارن سالن جي تربيت جو نتيجو آھي ۽ ھو اڃا تائين انھن اڳوڻن انقلابي ليڪچرارن کي سچ پچ پنھنجو استاد مڃي ٿو جيڪي اسٽڊي سرڪلز ۾ کين ليڪچر ڏيندا ھئا. اھڙيئي ھڪ انقلابي استاد کي سندس وڏي ڀاءَ اھو چئي اوطاق مان ڪڍي ڇڏيو ھو ته ”ننڍي ڀاءُ کي ڪافر ئي تو ڪيو آھي.“ اھو سمورو دور بک، ڏک ۽ انقلاب لاءِ جبل جھاڳڻ وارو دور ھو جنھن ۾ ڪارڪن ته ڇڏيو اڳواڻن وٽ به ڪي پيسا نه ھوندا ھئا جنھن ڪري تنظيمي اڳواڻن جو اھو مشھور ڪلچر ھوندو ھو ته ھڪ شھر جي ڪارڪنن کان ڪرائي جا پيسا وٺي ھو ٻئي شھر پھچندا ھئا. ڪيترن اڳواڻن کي ته سگريٽ، ڪپڙا ۽ بوٽ به ڪارڪن چندي مان وٺي ڏيندا ھئا ۽ اھو چندو نيٺ وڃي اڳواڻن جي گاڏين وٺڻ تائين پھتو. ان دور ۾ سياست اڃا ايترو ڪمرشلائيز نه ٿي ھئي ۽ نه ئي کليل سياست ڪئي ويندي ھئي. اڪثر سياسي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن جون سرگرميون انڊر گرائونڊ ھئڻ ڪري ”يو جي“ جھڙو ٽرم سياسي حلقن ۾ اچي ويو، جنھن تي ھاڻي ڪيترائي لطيفا مشھور ٿي ويا آھن، ڪجھه شرارتي ڪارڪن پنھنجي اڳواڻن تي به”ڪامريڊ يو جي“ نالو رکي ڇڏيندا ھئا. ان دور جي سياسي سرگرمين ۾ پريس خرچ پڻ گھٽ ھوندو ھو ڇو ته صحافين ۽ سياسي ڪارڪنن جو رابطو تمام محدود سطح تائين ھوندو ھو. وڌ ۾ وڌ خرچ ورسين ۽ جشن لطيف جي پروگرامن ۾ ٿيندو.
سنڌ اندر سياسي سرگرمين وارن سالن اندر مليٽنسي، ھٿياربند جدوجھد (ويڙھو) ۽ گوريلا جھڙن لفظن جي اھڙي ته مٽي پليت ڪئي ويئي ھئي ڪارڪنن آخري سالن دوران ھٿياربند جدوجھد کي ڏوھاري سرگرمين جو متبادل سمجھي ورتو. ڪجھه سال اڳ اسان جي ھڪ جسماني طور ڪمزور نظر ايندڙ سياسي اڳواڻ جڏھن پنھنجي نئين انقلابي پارٽي ٺاھي ھٿياربند ويڙھ جي ڀرڀور وڪالت ڪرڻ شروع ڪئي ته خيرپور ناٿن جي کشٽي اڳواڻن سرگرم سياسي ڪارڪنن پنھنجي حلقي ۾ اھو چرچو مشھور ڪري ڇڏيو ته ”ادا انگريزن واري دور جي ڀڳل سڳل بندوق يا ڪو ڪارتوسي پستول اٿئي.“ ٻئي پڇيو ڇو ؟ جواب مليو ” يار اسان جو اڳواڻ ھٿياربند جدوجھد ھلائيندو. ان لاءِ ھٿيار ته اسان کي ئي گڏ ڪرڻا پوندا.“ سندن اھو چرچو ان اڳواڻ ٻڌي ورتو، يا ڪا ٻي ڳالھه ٿي، ڪجھه مھينن کان پوءِ پنھنجي پارٽي ئي ختم ڪري ڇڏيائين.
انقلاب جي نالي ۾ ھٿياربند جدوجھد سان مذاق ته ان دور کان شروع ٿيو جڏھن ھڪ تنظيم پاران 15 ميمبرن تي مشتمل ” گوريلا سنگت “ ٺاھي وئي ھئي ۽ ڪنھن ٻاھران گھرايل ھمراھ کين آمريءَ واري ٻيلي ۽ جبلن ۾ ٽريننگ ڏيڻ شروع ڪئي. پر گوريلن جي اھا پھرين کيپ ئي ٽريننگ سخت ھئڻ ڪري مڇرن جي آزار جو بھانو بڻائي ٽريننگ اڌ ۾ ڇڏي ڀڄي وئي. ان دور ۾ انقلابي ۽ قومي تنظيمن جي نام نھاد مليٽنسي ايتري بدنام ٿي جو سنڌ يونيورسٽي جو ھڪ ڦورو ڪارڪن گرفتار ٿيو ته حساس ادارن جي اھلڪارن پاران پڇا ڳاڇا جو سمورو زور ٽريننگ تي ھيو ته ” ٽريننگ ڪٿان ٿا وٺو ؟ “ ماڙ موچڙي کان تنگ ٿي ڀنگ جي ان پراڻي مواليءَ بيزارگيءَ مان کين چيو. ”صاحب ٽريننگ ٻريننگ جي پاڻ کي خبر ناھي نه ئي اسان گوريلا آھيون، پاڻ رڳو سونا ھار ۽ منڊيون ڦريندا آھيون.“ ھٿياربند ويڙھ واري نعري ھيٺ سياسي تنظيمن سان واڳيل ڪارڪنن جي اھڙي کيپ به پيدا ٿي جيڪا تعلقي ۽ ضلعي سطح جي ڪاليجن ۾ ٻين تنظيمن کي يونٽ کولڻ جي اجازت ڏيڻ يا نه ڏيڻ وارن مامرن تان به خوني جھيڙا ڪندي ھئي. تعليمي ادارن جي اھڙن جھيڙن سنڌ جي جھوليءَ ۾ ڪيترائي شھيد ڪيرايا. پر ڪيترائي سال گذرڻ کان پوءِ اھا اخلاقي جرئت ( عزيز ڀنگوار کانسواءِ ) ڪنھن ۾ پيدا نه ٿي سگھي آھي ته ھو انھن غلطين جي سزا ته نه ڪاٽين، پر معافي وٺي ڇڏين. ”اسان ڪنھن کان معافي وٺون، اسان ته انقلاب جي نالي ۾ ڪارون ڦريون ۽ بينڪن کي ڌاڙا ھنيا. اسان سمجھيو پارٽيءَ کي پئسا ٿا ڏيون. پر پوءِ خبر پئي ته اڳواڻن جا گھر ٿا ڀريون.“ ھٿياربند گروپ جي ھڪ اڳوڻي ميمبر چيو ته جنھن جي اکين آڏو اڃا نه منظر اڪثر ڦري ايندو آھي جڏھن ڪراچي ڊفينس مان ھن انقلاب جي ٻارڻ خاطر ھڪ اھڙي وچولي عمر واري ھمراھ کان ڪار ڦري ھئي جيڪو گھر ٻاھران گاڏي ڌوئي رھيو ھو ۽ گاڏي ڦرجڻ کانپوءِ ھن لائنسس موٽائي ڏيڻ لاءِ ايلازيو ھو. اھا گاڏي ڪوئيٽا ۾ وڪڻڻ کان پوءِ پارٽي جڏھن يارنھن سوء رپيا کيس جيب خرچي ڏني وئي ھئي ته ھو اھي پيسا وٺندي به خراب پيو محسوس ڪري ته اھي يارنھن سوء رپيا جيڪر پارٽي کي ڪم اچن ھا. ان دور ۾ ساڻس گڏ ڪم ڪندڙ ھمراھ ھاڻي ڪروڙ پتي ٿي ويو آھي پر ھي اڃا تائين بيروزگار آھي ۽ ھاڻي سياسي طرح پڻ بيروزگار ٿي پيو آھي.
سياسي تنظيمن جي ھٿياربند ويڙھ دوران اھڙا فطري گوريلا نه ھوندا ھئا جيڪي پارٽيءَ کي پيسا فراھم ڪرڻ سان گڏ سياست ۾ دلچسپي وٺندا ۽ پنھنجي ڪارڪنن جي مالڪي به ڪندا ھئا. اھو ڏينھن ان غريب ڪارڪن کان اڃا نه وسريو آھي، جڏھن پاڙي جي ھڪ امير ماڻھو پاران ساڻس بدتميزي ڪرڻ کانپوءِ پارٽي جي مليٽنٽ ونگ جو ھڪ ھمراھ ھٿيارن سميت اچي پھتو ۽ پاڙي ۾ اعلان ڪيائين ته فلاڻو امير ماڻھو اسان جي ڪارڪن سان بدتميزي ڪرڻ جي ڏوھ ۾ اڄ ماريو ويندو. جذباتي ٿي ويل ان ھمراھ کي سمجھايو ويو ته ڳالھه ھروڀرو ماڻھو مارڻ واري سطح جي ناھي، تڏھن به سزا خاطر امير ماڻھو کي پاڙي وارن سامھون گھٽيءَ جي مٽي کارائي معافي گھرڻ لاءِ چيو ويو. اھي ۽ ان جھڙا ٻيا ڪيترائي ھمراھ جڏھن پارٽين کي پئسا ڏيئي ڏيئي ٿڪا ۽ انقلاب به نه آيو ته ھنن پنھنجيون ڏوھاري سرگرميون سياست کان اھو چئي الڳ ڪري ورتيون ته جيڪڏھن گھر ئي ڀرڻا آھن. ته پوءِ پارٽي اڳواڻن جا ڇو، پنھنجا گھر ڇو نه ڀريون ؟ بعد ۾ اھي ڏوھن جي دنيا ۾ ائين گم ٿي ويا جيئن شھدادڪوٽ جو ھندو ڪامريڊ مانڌل، جنھنجي ڀيڻ جڏھن ھڪ مسلمان سان پيار جي شادي ڪئي ته سندس پورو خاندان ھندستان لڏي ويو. پر ھو اڪيلو ئي سنڌ ۾ انقلاب جي اوسيئڙي ۾ ترسي پيو. سياست جي بي رحم راھن تان ٿيندو بعد ۾ ھڪ اھڙو مڪمل ڏوھاري بڻجي ويو، جنھن کي جڏھن نواب شاھ ۾ ماريو ويو ته سندس لاش وصول ڪرڻ ۽ ڪريا ڪرم ڪرڻ وارو ڪير به نه ھو ۽ سندس لاش لاوارث ڄاڻائي دفنايو ويو. مانڌل جھڙا ڪيترا مليٽنٽ لاش لاوارث ڄاڻائي دفنائي چڪا آھن. پر سياسي ڌارا کان ٽٽڻ کانپوءِ اھو شاعر ته پاڻ کي جيئري ئي لاوارث سمجھي ٿو جيڪو ھر انقلابي محفل ۾ گيت ٻڌائڻ ھليو ويندو ھو. کيس پرواھ نه ھوندي ھئي ته سندس قميص ڦاٽل آھي، وٽس ڪرايو ڀاڙو ناھي ۽ چپل ڇڳل آھي. بس ھو پنھنجي عشق سان سچو ھوندو ھو. انقلاب جي عشق سان سچا ته اھي شھري ڇوڪرا به ھوندا ھئا جيڪي رنگ جا دٻا ۽ برش ھٿن ۾ کڻي کلندي کلندي سڄي شھر ۾ چاڪنگ ڪري ايندا ھئا ۽ صبح جي چانھه پنھنجي پسنديدھ ھوٽل تان پي سمھڻ لاءِ ھليا ويندا ھئا. سياسي سرگرميءَ وارن سالن دوران شديد محنت ڪندڙ ڪارڪن جي اڪثريت اڃا به بيروزگار آھي. ھو گذريل ڪيترن ئي سالن کان واندا ويٺا آھن. سياسي ويڳاڻپ کي مارڻ لاءِ ھو ڄڻ ته اڪيلائيءَ جا سوء سال گذارين ٿا. انھن اڪيلاين ۾ ھو اوتارن تي به وڃن ٿا، چرس به پيئن ٿا ۽ ڀنگ جا ڍڪ به ڀرين ٿا. تبصري نگارن لاءِ شايد اھا ڳالھه دلچسپي جو سبب بڻجي ته انھن جي اڪثريت واندڪائيءَ جي باوجود سنڌ اندر اٿندڙ مذھبي جنون واري لھر جو حصو به بڻي آھي. انھن وٽ ڳالھائڻ لاءِ اڻ کٽ موضوع پنھنجو ماضي ئي آھي جنھن تي ھو اڃان به دلچسپي ٽ تفصيل سان ڳالھائين ٿا. ھو ائين اڪيلا ڇو ٿي ويا آھن؟ وارو سوال جڏھن انھن گمنام سپاھين کان پڇجي ٿو ھو اھڙين اکين سان سوال پڇندڙ ڏانھن نھارين ٿا جن ۾ اھو شعر واضع لکيل نظر اچي ٿو ته ” امنگ دل جي ڏري پئي آ – لڇون ڀلا ڪيئن ڪڇون ڀلا ڪيئن؟ زبان رت سان ڀري پئي آ.“ ھو پنھنجي اڳواڻن جي اڻ ڳڻين ويساھ گھاتين تي به انڪري نٿا ڳالھائي سگھن جو سندن زبان رت سان ڀرجي اچي ٿي. ھو اڄ به سماج کان نفرت ڪن ٿا، نظام کي خراب چون ٿا، پر ڪنھن انقلاب لاءِ سڏ نٿا ڏين. خدا جي خلق سان ٿيندڙ زيادتين تي ھو اڄ به تڙپي پون ٿا، پر ھو ڪجھه ڪري نٿا سگھن. ھو ته پنھنجي ھار ۽ جيت جو به حساب نٿا ڪري سگھن، ڇو ته ھو ڪنھن ٽٽل ھار جا وکريل موتي بڻجي ويا آھن.