رئيس شمس الدين بلبل

سنڌ جي مشهور اديب ۽ اهل قلم، شاعر شيرين بيان ۽ نڪته سنج و نڪته دان، مرحوم “بلبل” جا سنڌي ادب ۽ شعر و شاعريءَ جي خدمت ڪئي آهي، ان جو اعتراف، هر مڪتب فڪر جي پاران دل کولي ڪيو ويو آهي.

“بلبل” مرحوم جو دؤر، 18 صدي جي پڄاڻي ۽ 19 صديءَ جي اوائل جو دؤر آهي. پاڻ1857ع ۾ پيدا ٿيا 1919ع ۾ وفات ڪيائون. اهو دؤر سياسي ۽ سماجي خيال کان مسلمان قوم جي حيات نو ۽ جدوجهد جي سلسلي ۾ نازڪ ۽ تاريخي دؤر هو. مرحوم بلبل، پنهنجي قلم سان ان دؤر ۾ جنهن جدت آفرين ۽ ندرت آميز، اسلوب ۽ پيرايه بيان ۾ نڪته سنجي ڪئي آهي، اها هڪ تاريخي خدمت بنجي چڪي آهي.

مرحوم بلبل جي تاليفات کي شايع ٿئي، لڳ ڀڳ مني صدي گذري چڪي آهي. اڄ زماني جي رفتار ٻي ٿي چڪي آهي، پر بلبل جي فن جي افاديت ۽ اهميت، اڄ به اهڙي تازي نظر اچي رهي آهي، جو ائين پيو محسوس ٿئي ته ڄڻ هن دؤر جي ترجماني ڪئي وئي آهي.

بلبل جا سڀ ڪتاب، پراڻي دؤر جي فن طباعت ۾ شايع ٿيا هئا، جن مان ڪي ليٿو ۾ آهن ته ڪي ٽائيپ ۾ آهن، ظاهر آهي ته اڄ کان پنجاهه-سَٺ سال اڳ ان فن به نئين تجربي ۾ وک وڌائي هئي. نتيجو اهو نڪتو آهي، جو ڇپائيءَ جي سونهن، توڙي مواد جي صحت جو اهڙو قابل قدر مثال موجود ٿي نه سگهيو آهي.

بلبل مرحوم جا ڪتاب به ڇپائيءَ جي سلسلي ۾ چند ٽائيپ وارن کان سواءِ، غلطين جو شڪار رهندا آيا آهن ۽ اڪثر ڪري ڪمياب، بلڪه ناياب ٿي چڪا آهن. مون ڪتابن جي ٻيهر اشاعت جي سلسلي ۾، “سنڌي ادبي بورڊ” کي پيشڪش ڪئي. نهايت مسرت حاصل ٿي، جڏهن بورڊ پاران ڪتابن جي ڇپائي منظور ڪرڻ جي فيصلي کان مون کي آگاهه ڪيو ويو.

گرامي صاحب، “مهراڻ” رسالي جي ادارت ۾ عديم الفرصت نظر آيو. وقت گذرندو ويو، اسان جي عجلت شعاريءَ، اسان کي وڌيڪ انتظار ڪاٽڻ کان ٿڪائي وڌو. نيٺ مون پنهنجن ٻين دوستن جي تعاون سان “ديوان بلبل” تيار ڪرايو. ان ۾ تشريحي وضاحت ۽ مقدمي جي اضافي ڪري، ضخامت جو سلسلو دراز ٿي ويو، جو في الحال شايع ٿيڻ کان رهجي ويو.

ان وچ ۾ جناب گرامي صاحب سان خط و ڪتابت جو سلسلو جاري رهيو.

مدت مديد جي انتظار کان پوءِ جناب محمد ابراهيم جويي صاحب کان اها خوشخبري ملي ته گرامي صاحب، ڪم کي شروع ڪيو آهي. بشارت کي غنيمت سمجهي، ان جي تڪميل تائين انتظار ڪندو رهيس. تان جو گرامي صاحب جو فرمائشي حڪم پهتو ته ديوان بلبل جو ڪم پورو ٿي چڪو آهي. ان لاءِ، تعارف جا ٻه لفظ اوهان کي لکڻ گهرجن.

ان کانپوءِ منهنجا “ٻه اکر!” اهو مطالبو شروع ٿيو، مون معذرت ڪئي ته آءٌ جو ڪجهه به لکندس، ان کي مبادا، “پدرم سلطان بود” جي طعن و تشنيع جو شڪار ٿيڻو پوي، پر گرامي صاحب جي حجت ۽ دليل اسان جي معذرت کي ناقابل قبول قرار ڏنو. گرامي صاحب چيو ته “الولد سر الابيہ”. “بلبل” تي ٻين گهڻن لکيو آهي ۽ گهڻو ڪجهه لکيو آهي. مناسب آهي ته اوهان جي قلم مان به ڪجهه لکيو وڃي ۽ شرط جي پوئواري ڪئي وڃي. لهٰذا، بسم الله ڪري لکڻ شروع ڪيم. اميد ته اهي ٻه اکر قبول پوندا.

مرحوم “بلبل” جي فن ۽ شخصيت تي سوچيندي، اقبال جو هي شعر برمحل نظر اچي ٿو، فرمائي ٿو:

ہزاروں سال نرگس اپنی بے نوری پہ روتی ہے،

بڑی مشکل سے ہوتا ہے، چمن میں دیدہ ور پیدا!

ان شعر جي شرح، نه معلوم ناقدن ۽ شارحن ڪهڙي ڪئي آهي، پر منهنجي ناچيز سمجهه ۾ اقبال جو اهو اشارو، “وليءَ، عاشق ۽ شاعر” ڏانهن ٿيل آهي. ڇا لاءِ ته اهي ٽيئي مقدس هستيون، قوم لاءِ مثل “روح، دل ۽ زبان” جي آهن. يعني قوم جا اهي ٽيئي رئيس عضوا آهن. اهي “حق”، ٻين لفظن ۾ “حسن” جا متلاشي، شناسا، جو بنده پابنده ۽ گوبنده آهن. هو پرده غيب کي، ٽيلي اسڪوپ يا ٽيسٽ ٽيوب سان نه پر ذوق، ذڪاء، حس، ادراڪ ۽ ڪشف جي ذريعي، چاڪ ڪري، حقيقت جي تصوير کي هوبهو ڏسن ٿا ۽ ڏسي ڪري، ڪنن هوندي ٻوڙي ۽ اکين هوندي انڌي قوم اڳيان ان کي، عام فهم قول ۽ فعل، اشارات ۽ ڪنايات ۾ پيش ڪن ٿا ۽ اهريءَ طرح قوم جي مسئلن ۽ مشڪلاتن کي حل ڪرڻ لاءِ، قوم جي قدم قدم تي رهنمائي ڪن ٿا.

اهو به خيال ۾ رکڻ گهرجي ته نبوت، ولايت جو اعليٰ درجو آهي ۽ مجذوبيت، عشق جو ادنيٰ درجو آهي. باقي رهيا سائنسدان ۽ فيلسوف جي پڻ حق کي ڳولڻ جي هام هڻن ٿا، جي دنيا جي اسٽيج تي مذڪوره بالا اعليٰ ڪردارن ۾ ائين آهن، جيئن مسخرو، جو “هيرو” جي هر هڪ حرڪت جي نقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري، سامعين جي خوش طبعيءَ جو سبب پيدا ڪندو آهي.

مولانا ظفر علي خان مرحوم جو هي شعر:

جو نقطہ وروں سے کھل نہ سکا، جو فلسفیوں سے حل نہ ہوا،

وہ راز اک کملی والے نے، بتلادیا چند اشاروں میں۔

مٿي عرض ڪيل فرق جي تصديق ۽ تائيد ڪري، “ڪشف ۽ ادراڪ” جي قوت کي مشاهدي ۽ منطق، دليل ۽ حجت ئي فوقيت ڏئي ٿو.

جيڪڏهن غالب مرحوم:

عشق پر زور نہیں ہے یہ وہ آتش ہے غالب،

کہ لگائے نہ لگے اور بجھائے نہ بَنے.

عشق جي بجاءِ، شعر جي باري ۾ چوي ها ته جيڪر درست هجي ها، ڇو ته شعر تي پڻ ڪوبه زور ناهي.

جيڪڏهن عاشق لاءِ، حافظ:

ہرگز نہ ميرد، ان کہ دلش زنده شد بہ عشق،

ثبثست، برجريدء عالم، دوام ما.

چيو آهي، ته، شاعر کي وري، “الشعراء تلاميذ الرحمان” سان ياد شاد ڪيو ويو آهي.

اسان وٽ هڪ شاعر دلريش چيو آهي ته:

“شاعر پراين ٻڌل ڳالهين سان هرگز ٻڌل ناهي، بلڪه سچو شاعر ذاتي تجربات ۽ دلي جذبات کي قلمبند ٿو ڪري ۽ قومي شاعر، قوم ۽ ملڪ جي ڏکن ۽ دردن جي ترجماني ٿو ڪري، سو به جيسين قوم جي ڏکن ۽ دردن کي پنهنجو ڏک ۽ درد نه سمجهندو، تيسين سندس ڪلام ۾ اثر جو پيدا ٿيڻ مشڪل ئي ناهي، پر هڪ محال امر آهي.”

اهو بلڪل صحيح، پر منهنجي ناچيز راءِ اڃا ٻه-ٽي ڏاڪا مٿي آهي. ذاتي تجربات ۽ دلي جذبات جو معاملو ڇا ڪشف ۽ ادراڪ تائين پهچڻ گهرجي. قوم جي ڏک جي ترجماني ڪندي ڇا خود قوم جي ڏک ۽ احساس جو مجسمو ٿيڻو ٿو پوي. شاعر قوم کان جدا ڪا چيز ناهي، “شاعر قوم آهي ۽ قوم شاعر آهي.” ٻنهي ۾ هڪ قسم جو اتحاد ۽ عينيت ٿا پيدا ٿين. ايتريقدر جو:

تاکس نہ گوبد بعد زين، من ديگرم تو ديگری!

ان طرح خوشي ۽ غم، ترقي ۽ تنزل به بيروني ۽ عارضي ڪيفيتون آهن، جن جي اصلاح ته ٻيا ماڻهو به ڪري سگهن ٿا، شاعر قوم جي انتهائي غرض ۽ غايت کي مدنظر رکي ٿو ۽ سندس ذهني ۽ جذباتي انقلاب سان دلچسپي رکي ٿو. عاشق فقط هڪ فرد کي محبوب ۽ مطلوب رکي ٿو، پر شاعر ساري قوم کي!

هن خيال کي مسز سروجني نائيڊو مولانا حاليءَ جي وفات جي سالياني موقعي تي تقرير ڪندي، صاف لفظن ۾ ادا ڪيو آهي ته:

“حاليءَ کي قدرت طرفان، صحيح پيشنگوئي ڪرڻ جي صلاحيت عنايت ٿيل هئي ۽ هن جي ڪلام جي وڏي خوبي اها هئي، جو سندس ڪلام تمام سليس ۽ دلنشين انداز ۾ هو. سندس لفظ اهڙا ته آسان هئا، جي ٻهراڙيءَ جون زالون به آسانيءَ سان سمجهي سگهنديون هيون.”

اها آهي چند لفطن ۾ سچي شاعر جي سچي حقيقت، يعني حقيقت جو انڪشاف ڪرڻ ۽ عام فهم انداز ۾ بيان ڪري عمل جي جوش پيدا ڪرڻ جي قوت رکڻ. پهرئين ڪلام لاءِ “ولايت” ٻئي لاءِ “علم” ۽ ٽئين لاءِ “عشق” جي ضرورت آهي. شاهه لطيف ڇو اهڙو مقبول آهي؟ ڇو ته هو انهن ٽنهي خوبين جو مرڪب آهي. هو “ولي”، “عاشق” ۽ “شاعر”، ٽنهي جو جامع ۽ لطيف “امتزاج” هو، هو بيڪ وقت ولي به هو، “شاعر،”به هو ۽ عاشق به هو.

هاڻي وري اهو سوال ٿو اٿي ته “شاعر” حقيقت جو انڪشاف عام ٻوليءَ ۾ ته ڪري ٿو، پر ان جو “اظهار” ڪهڙي مقصد سان هئڻ گهرجي؟ ان مسئلي تي اقبال جي هڪ شارح چيو آهي ته “شاعري جذبات جي اظهار جو ذريعو آهي ۽ هوءَ انهن جي ترجماني پنهنجي مخصوص انداز ۾ ڪندي آهي. ان طرح شاعريءَ کي ان ڳالهه سان به واسطو ناهي ته جذبات جو اثر حيات انسانيءَ تي ڇا ٿيندو. اهو ئي سبب آهي جو شاعرانه طرز ادا ڪرڻ لاءِ نه ڪو مقصد آهي ۽ نه مصلحت. اسان ان تي ڪابه روڪ وجهي نٿا سگهون، سواءِ انهن جي جيڪي بندشون “فن به تقاضائي فن” هو پاڻ پنهنجي لاءِ تجويز ڪري.”

(اقبال ڪا مطالعه، مولف سيد نذير نيازي)

مٿئين پيش ڪيل تاويل سان منهنجو اختلاف آهي، مٿئين نقاد اهو نظريو انگريزي شاعريءَ جي انهيءَ ٽوليءَ مان ورتو آهي، جن جو گويا تڪيه ڪلام ئي آهي ته “فن براءِ فن” هئڻ گهرجي ۽ فن پنهنجي لاءِ پاڻ ئي “ماڻ” آهي. فن جو موازنو، ڪنهن به ٻئي معيار سان نه ڪيو وڃي، يعني ان کي ڪنهن ٻي منزل مقصود جو ذريعو نه ڄاڻڻ گهرجي. بلڪه هو پاڻ پنهنجي لاءِ منزل مقصود آهي.”

خوشيءَ جي ڳالهه آهي جو خود انگريز اديبن مان ئي ان گروهه جي مخالفت جارج برنارڊشا جي اڳواڻيءَ هيٺ ٿي چڪي آهي. اهي به هاڻي اڳين راءِ تي نظرثاني ڪري رهيا آهن.

ظاهر آهي ته جيڪڏهن ڪوبه “فن” مگر حيات نه آهي ته پوءِ اهو “فن” ڪهڙي ڪم جو؟ اهڙي فن کي “فن” ڪيئن چئبو! “فن” جي منتها، ته “فن” کان ٻاهر ڳولڻ گهرجي. رڳو ذريعي کي مقصد نه قرار ڏيڻ گهرجي.

اوائلي يوناني فلسفي جي هڪ قول موجب، سموري ڪائنات جو ماڻ، پاڻ انسان آهي، هر فن جو قدر ضرور ان لحاظ سان ڪبو ته انساني زندگيءَ تي ان جو ڪهڙو اثر ٿيو. جيڪڏهن ڪو فن انساني حيات کي سنواري درست ڪري قوي ۽ ذڪي ڪري ٿو ته پوءِ اهو فن ڪامل چئبو، پر جي ان جو اثر زندگيءَ کي ڪيرائڻ، ناپاڪ ڪرڻ، ناس ڪرڻ، ڪمزور ڪرڻ ثابت ٿيندو ته پوءِ اهو فن مردود ۽ ناقص شمار ڪرڻ گهرجي ۽ ان جو نالو “فن” نه پر “فتنو” هئڻ گهرجي.

ان نقطئه نظر سان شاعريءَ کي به محض “اداءِ جذبات” يا “اظهارِ جمال” يا “انڪشافِ حقيقت” تائين محدود نه سمجهڻ گهرجي. بلڪه مذهب وانگر ان کي حيات انسانيءَ جي تمام طرفن ۽ گهرائين تي طاري سمجهڻ گهرجي ۽ ان کي زندگيءَ جي معنيٰ ۽ منزل جي حس ۽ ادراڪ پيدا ڪرڻ ۽ شعور حاصل ڪرڻ جو اوزار تصور ڪرڻ گهرجي. بس اهوئي شاعريءَ جو ڪمال آهي، جنهن کي “رومي”: “جزوبست از پيغمبري” سان ياد ڪرڻ فرمايو آهي ۽ علامه اقبال ان کي “تنقيد حيات” سڏيو آهي. ان لاءِ ئي آيو آهي. “اِن مِن الشعر الحکمةَ.

اهوئي سبب آهي جو شاعر کي رڳو فني ڪمال جي اعتبار سان يا پبلڪ جي فقط ڪن خاص حصن تي اثر وجهڻ جي لحاظ سان نه توريو، ڇو ته مصلح ۽ مضر ٻنهي قسمن جي شاعري مقبول ٿي سگهي ٿي. اهڙي شاعري به موجود آهي جا قوم ۾ڪاهليءَ، عياشيءَ ۽ تباهيءَ جا درياءَ وهائي، انساني زندگيءَ کي پست ۽ تباهه ڪري ڇڏي ٿي ۽ اصل مقصد ۽ غرض ۽ غايت کان هٽائي ۽ برغلائي ڇڏي ٿي.

ٿورن لفطن ۾ اگر چئجي ته پوءِ ائين ئي چئي سگهجي ٿو ته شاعريءَ لاءِ معيار اهو ٿي سگهي ٿو ته ڏسڻ ۽ پرکڻ گهرجي ته ان انسانذات جي غرض ۽ غايت کي ڪيتري قدر واضح ڪيو ۽ ان کي حاصل ڪرڻ ۾ ڪيتري مدد ڏني. ان طرح قومي شاعري ان جي انهيءَ حصي کي چئبو جا ڪنهن خاص قوم سان يا خاص وطن سان تعلق رکندڙ هجي.

ان سلسلي ۾ ڪوبه فڪر ڪرڻ نه گهرجي، جيڪڏهن اڄ قوم جو شيرازو وکري ويو آهي ۽ قوم جا رئيس عضوا شل ۽ لاغر ٿي ويا آهن ته پوءِ بيشڪ مٿيون ذڪر ڪيل ٽيئي زبردست شخصيتون، هن زماني جي برڪت چئجي يا حرڪت چئجي، فورڊ جي موٽرن وانگر ڪثرت ۾ پيدا ٿيون آهن، جي پنهنجو قدر ۽ قيمت به وڃائي چڪيون آهن، پر اهي سڀ عارضي لغزشون سمجهڻ گهرجن، جن کي اصلوڪي منصب ۽ مقصد جي تڪذيب ۾ نه شمار ڪرڻ گهرجي نه ڪو مايوس ٿيڻ گهرجي.  ضرورت فقط اها آهي ته شاعريءَ جي اعليٰ مقصد کي دوباره نظر ۾ آڻڻ گهرجي. ان جي صحيح مثالن کي مطالعو ڪرڻ گهرجي ۽ اهڙن شاعرن جي جذبات، حالات ۽ خيالات کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. اهڙن شاعرن جي ڪلام ۽ پيغام کي پنهنجي دؤر ۾ مشعل راهه بنائڻ گهرجي.

ايتري تمهيد کانپوءِ آءٌ هت هڪ اهڙي شاعر جو ذڪر ڪندس جو زور مس، يعني محض علمي قابليت ۽ مشق سان نه پر قدرتي طرح سان شاعراڻو ملڪو حاصل ڪري پيدا ٿيو هو، جو سنڌ جي ادبي گلستان جو “بلبل” هزار داستان هيو. جنهن جي زندگي، سچ پچ “گل ۽ بلبل” جي قصي وانگر گذري چڪي آهي. جنهن جي حياتيءَ جون پويون گهڙيون به ساز ۽ سخن جي جهوليءَ ۾ گذريون. جنهن کي سنڌ جي محقق ناقدن، پير حسام الدين راشدي، مرحوم “بسمل”، مرحوم حاجي خادم، سيد علي اڪبر شاهه، مولانا گرامي صاحب، خليل صاحب، سنڌ جو سعدي، حالي ۽ اڪبر الهه آبادي قرار ڏنو آهي. جنهن جي صدا، “صداءِ قوم” هئي. جنهن اڄ جي سياسي، اخلاقي، ذهني ۽ ديني خرابين جو احوال ۽ انهن جو علاج پنجاهه سال اڳ قلمبند ڪيو آهي. جنهن جي شعر و شاعري مٿي ذڪر ڪيل معيار موجب بلڪل پوري آهي. اهو به ياد رهي ته جو ڪجهه مان چئي رهيو آهيان، سو رڳو فرزندانه محبت ۽ جذبئه عقيدت جي پيداوار ناهي، اگرچه منهنجي عمر ۽ تجربي، علم ۽ مطالع وارو ڪوبه فلسفي جو شاگرد هن معاملي ۾ ذاتيات کي بالاءِ طاق رکي، منصف مزاجيءَ سان مون وانگر ئي راءِ زني ڪري ٿي سگهيو، ان هوندي به کوهن ۽ ماڻهن جا وات ڪنهن به بند نه ڪيا آهن، تنهنڪري “پدرم سلطان بود” جي طعني کان بچڻ لاءِ مون مٿيون طريقو، لامحاله اختيار ڪيو آهي ۽ ٻين محققن جي خيالن ۽ راين ڏانهن اشارو ڪيو اٿم.

اها به هڪ عجب جهڙي حقيقت آهي ته سنڌ جو مايه ناز نڪته سنج ۽ شاعر شيرين بيان مرحوم “بلبل” نه ڪنهن مشهور تعليمي درسگاهه جو سَنَد يافته هو ۽ نه ڪنهن جيد ۽ قادر الڪلام شاعر وٽان شاعري سکيو هو.

مرحوم “بلبل” ميهڙ جهڙي مردم خيز سرزمين ۾ پيدا ٿيو ۽ اتي جي ننڍن مڪتبن ۾ ان زماني جو مروج درس سنڌي، فارسي ۽ عربي پڙهيو هو، پر پوءِ ڪتابن جي محدود دنيا کان جلدي بيزار ٿي هن دنيا جي جامع جذبات ۽ احساسات جو درس حاصل ڪيائين ۽ ڪائنات جي ڪتاب جي ورق گرداني شروع ڪيائين. مرحوم “بلبل” اهو علمي سفر، پنهنجي خداداد ذهن ۽ ذڪاءَ جي ذريعي سالن جو مهينن ۾ ۽ مهينن جو ڏينهن ۾ پورو ڪيو.

مرحوم “بلبل” ان جي ابتدا 1872ع ۾ انجنيئري کاتي ۾ داروغپ جهڙي ننڍڙي ملازمت ۽ مشغوليءَ سان ڪئي، پر سرڪاري لٺ نوڪريءَ جي پابندي، “بلبل آزاد” کي گويا ٻوساٽڻ لڳي. سندس انتهائي قابليت، سليقه شعاري، ڪلام جي فصاحت ۽ طبعي خوش ذوقي، اديبانه ۽ شاعرانه بود و باش کي ڏسي، هڪ انگريز انجنيئر کيس سڃاڻي ورتو ۽ ساڻس دوستي ۽ آشنائي پيدا ڪري، کيس قديم زماني جو هڪ قيمتي شاهنامه فردوسي تحفي طور ڏئي گويا مرحوم جي علمي سمندر ذوق تي تازيانه هنيائين. اهو نسخو اڄ دهليءَ جي عجائب گهر ۾ مرحوم حامد علي ڪليڪٽر جي معرفت مرحوم “بلبل” جي نالي عطيه طور موجود ۽ محفوظ آهي.

جڏهن ميهڙ جهڙو ننڍو شهر مرحوم “بلبل” جي علمي ۽ ادبي قابليت ۽ لياقت لاءِ پورو پئجي نه سگهيو، تڏهن مرحوم کي ڪراچيءَ جهڙي مرڪزي شهر ۽ ان جي علمي ۽ ادبي، ملڪي ۽ سماجي مرڪزيت ڪشش ڪري ڇڪي ورتو.

ميهڙ کان ٻاهر نڪرڻ جو هڪ ٻيو به ظاهري سبب هو، مرحوم “بلبل” پنهنجي خاندان ۾ ننڍي ۾ ننڍو چوٿون ڀاءُ هو، سندس ٻيا ٽي ڀائر زمينداريءَ جي ڪمن ۾ مصروف هئا ۽ زمينداريءَ سان گڏ راڄن جا چڱا مڙس به هئا. مگر “بلبل” جو رڳو مطالعي ۽ علمي مشغلن ۾ محو رهندو هو، تنهن کي رئيسيءَ ۽ زمينداريءَ سان ڪابه دلي وابستگي پيدا نه ٿي. جسماني ۽ ذهني بار کي جيئن ته برداشت ڪري نٿي سگهيو، تنهن ڪري لازمي طور سارو بار سندس ڀائرن تي پيو. زمينداريءَ جي ڪڪ ڪندڙ ڪاروبار، راڄن جي نبيري، نکيڙيءَ جي روز مرهه واري ڪلڪل ۽ پَٽ سٽ کان آجي ٿيڻ لاءِ ميهڙ کان ٻاهر نڪري آزاديءَ جي عالم ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ تياري ڪيائين. ۽ پنهنجي ئي شعر تي عمل ڪيائين، جنهن ۾ چيو اٿس:

“دنيا سندا تماشا، گهر کان نڪر ته ڏسندين”

سندس ان فيصلي ۽ ارادي اڳتي هلي کيس سنڌ جو محبوب شاعر ۽ مقبول اڳواڻ بنايو.

آخرڪار مرحوم “بلبل” 1889ع ۾ ڪراچيءَ پهتو، سنڌ جي سر سيد، مرحوم خانبهادر حسن علي آفنديءَ جي جوهر شناس نگاهه، مرحوم “بلبل” کي سڃاڻي ورتو ۽ کيس پنهنجي سياسي، سماجي، علمي ۽ تعليمي تحريڪ کي زور وٺائڻ لاءِ پنهنجو دوست، رفيق، معاون ۽ دست راست ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو، بقول مولانا گرامي:

“مرحوم بلبل جي سڄي حياتي، مرحوم حاليءَ جي لائيف وانگر هئي. سر سيد مرحوم جي راهه ۾ جو سنگ گران حائل رهيو، تنهن کي مولانا حاليءَ پنهنجي شعر ۽ بيان سان درر ڪيو. قدامت پرستي، شخصيت پرستي، تنگ دلي ۽ بد رسومات جي مذمت ڪري سر سيد جي ڪم لاءِ ميدان صاف ڪيائين، تيئن مرحوم “بلبل” ان وقت ۾ سنڌ محمدن ائسوسيئيشن جي پاران، معاون اخبار جي چارج سنڌ جي سر سيد جي ايماء ۽ اشاري تي ورتي ۽ چارج وٺندي ئي مرحوم حاليءَ وارو ڪم شروع ڪيائين. سندس پرزور ۽ پرجوش ظربفانه ۽ فلسفيانه، رنگين ۽ دلنشين مضمونن ۽ شعرن کي پڙهي، سنڌ جا ماڻهو حيران رهجي ويندا هئا. آخرڪار سنڌ جي ڪنڊ ڪرڇ ۾ سندس تنقيدي خيالات ۽ تعميري جذبات جو بي پناهه آثر پيدا ٿيو. مرحوم “بلبل” تعليم جهڙي خشڪ مضمون کي دلچسپ بنائڻ لاءِ اهڙا ته عمدا، رنگين ۽ مدلل مضمون لکيا جي اڄ به قابل غور آهن. سنڌي زبان کي پنهنجي ظريفانه رنگ سان اهڙو ته شيرين ۽ نمڪين ڪيائين، جو ان جو اثر جادوءَ وانگر ٿيڻ شروع ٿيو، سندس ظريفانه اشعار، لطائف ۽ ظرائف، قلمي نوڪ جهوڪ، ندرت آميز تحرير جي سببان هر هنڌ “بلبل بلبل” جي وائي وات هئي. اديبن ۽ شاعرن، سياستدانن ۽ قومي ڪارڪنن، ميرن ۽ پيرن، حاڪمن ۽ وزيرن وٽ سندس قابليت ۽ صلابت راءِ جو چرچو ٿي ويو. مرحوم بلبل، مذاق ۽ ظرافت سان مرحوم آفنديءَ لاءِ ائين ميدان هموار ڪيو جيئن حالي مرحوم روئڻ ۽ روئارڻ، تنبيهه ۽ نااميديءَ سان مسدس لکي مس مس پيدا ڪري سگهيو هو.”

بيشڪ مولانا گرامي صاحب جو مٿيون تجزيو، بلبل جي طريقيڪار جي بلڪل صحيح تصوير آهي.

سندس تعريف ۾ ڪن وقتن تي خود مرحوم آفنديءَ جي واتان هي لفظ نڪرندا هئا، چوندو هو: “مون کي عجب آهي ته اهڙو انسان، ميهڙ جهڙي ننڍڙي شهر ۾ ڪيئن پيدا ٿيو؟”

الغرض مرحوم آفنديءَ جي سڀني ڪمن ۽ تحريڪن ۾ مرحوم بلبل سندس قلمي تعاون ڪندو آيو. دکن ايگريڪلچر رليف ايڪٽ جو سوال جڏهن مرحوم آفنديءَ هٿ ۾ کنيو تڏهن مرحوم بلبل سندس مشير خاص جي حيثيت سان رفيق ڪار رهيو.

ان طرح پوني جي ڪميشن، جڏهن آفندي مرحوم کي گهرايو تڏهن ڪاغذن تيار ڪرڻ جو بار مرحوم بلبل جي ذمه ڪيو ويو. مرحوم “بلبل” ٿوري ئي عرصي ۾ سنڌ جي سڀني آبادگارن جو احوال گهرايو ۽ ضلعي وار انگن اکرن سان يادداشتون تيار ڪيون، جن ۾ ڊڪرين جي ذريعي آبادگارن جي زمين ۽ ملڪيت جي نيڪال جا انگ اکر گڏ ڪيل هئا. ان طرح قرضن ۾ جي وياج تي وياج هلندا هئا سي به بلبل مرحوم وڏي محنت سان گڏ ڪيا، آخر مرحوم آفندي کيس پوني ڏانهن پاڻ سان گڏ وٺي ويو ۽ وقت بوقت ڪميشن اڳيان شاهدي ڏيندي بلبل کان نوٽ وٺندو رهيو. هن حيرت انگيز محنت ۽ انگن اکرن جي وسيع دنيا ۾ هر فقري کي حيرت انگيز حوالن سان مدلل ڏسي خود انگريز ميمبر به حيران رهجي ويا. آخرڪار “بلبل” جي ڪاوش نتيجي خيز ثابت ٿي، ڪميشن متاثر ٿي ۽ سنڌ سان اهو دکن ايگريڪلچر سٽ رليف ايڪٽ لاڳو ٿيو، جنهن جو فائدو، انگريزن جي دؤر ۾ ڪافي طرح سان مسلمانن حاصل ڪيو ۽ ملڪيتون بچايون. اڄ سوڌو سنڌ جا آبادگار سول ڪورٽن ۾ ان جو فائدو وٺي رهيا آهن. ان جي اهميت کان مسلمان وڪيل چڱيءَ طرح سان واقف آهن.

مرحوم بلبل کي سنڌ جي صحافت ۾ به اوليت جو شرف حاصل آهي. “بلبل” پهريون شخص هو، جنهن سنڌي ادب ۾ صحافت کي هڪ زنده ۽ اثرائتي فن جي حيثيت ۾ روشناس ڪرايو، اخبارون ته هونءَ ٻيون به اڳي پوءِ جام نڪتيون، پر منجهن “بلبل” وارو دلپذيررنگ ۽ ڍنگ  پيدا نه ٿي سگهيو. مزاح ۽ مذاق، طنز ۽ ظرافت جي رنگيني ۽ چاشني، نيوز کان وٺي ويوز تائين قائم رکڻ، بلبل جو ڪم هو. ٻين کان ان جي تقليد ٿي نه سگهي. جنهن اخبار ۾ سندس ڪو مضمون شايع ٿيندو هو، اها شهرت جي اعليٰ مقام تي پهچندي هئي. مرحوم بلبل جي مسيحا نفسيءَ سان ڪيئي مرده، اخبارون توڙي رسالا زنده ٿي پيا.

مدرسة الاسلام ڪراچي جو ماهوار رسالو “جامع العلوم” مولوي ميان محمد عثمان انورنگ زاده، معلم الفقه (جنهن جي ديني تصنيفات خصوصاً تفسير “تنوير الايمان” سنڌ ۾ مشهور آهي) جي ادارت هيٺ نڪرندو هو، مگر اهو رسالو ڪن سببن ڪري مقبول ٿي نه سگهيو. چناچه ڪن اهل علم دوستن جي صلاح تي مسٽر وائينس، پرنسيپال مدرسة الاسلام، ان رسالي جون واڳون بلبل جي هٿ ۾ ڏنيون. نتيجو اهو ٿيو جو رسالي جي اشاعت۽ شهرت ۾ اضافو ٿيو. هونءَ به ان دؤر ۾ اهڙو ڪوبه رسالو يا اخبار نه شايع ٿيا هوندا جن متعلق ساڻس صلاح ۽ مشورو نه ڪيو ويو هوندو، يا نالو نه رکايو ويو هوندو يا افتتاح نه ڪرايو ويو هوندو. نئين اخبار يا نئين رسالي جي شروعات بلبل جي مضمون يا نوٽ سان ڪرڻ سعادت جو نشان يا بسم الله سمجهي ويندي هئي.

مرحوم آفنديءَجي وفات کان پوءِ، مرحوم بلبل جي وڏي ڀاءُ رئيس پير بخش خان جي رحلت سبب کيس پنهنجي وطن ميهڙ ۾ امور خانه داريءَ ۽ زمينات کي سنڀالڻ لاءِ مجبور ٿي موٽڻو پيو. هي اهو وقت هو جنهن ۾ سندس شناسائي جو سڪو سنڌ جي ڪنڊ ڪرڇ ۾ رائج هو.

ميهڙ ۾ رهندي، ڪيترين ئي اخبارن جي ايڊيٽري کيس آڇي وئي، پر پاڻ وطن کان ٻاهر نه نڪتو.

اول هڪ هندڪي اخبار “ڪراچي گزيٽ” جو ايڊيٽر ٿيو، جا هفتي ۾ ٻه ڀيرا شايع ٿيندي هئي، جنهن ۾ سندس ظريفانه مضمون پوندا هئا، وري ٻي اخبار “خير خواهه” لاڙڪاڻي جو چار سال کن ايڊيٽر رهيو، ان طرح حيدرآباد جي هفتيوار “مسافر” جو پڻ ايڊيٽر ٿيو. ان کان پوءِ “آفتاب” سکر جو ايڊيٽر تا دم حيات رهيو. سکر جي اخبار “الحق” جي ادارت کان اول ته انڪار ڪيائين، پر پوءِ آهستي آهستي ان اخبار جي ادارت به سندس ذمي ٿي ويئي.

مرحوم بلبل جي ان دؤر ڪيترا نوان نوان اهل قلم پيدا ڪيا، جن کانئس صحافت ۽ مقالا نگاريءَ جي تربيت حاصل ڪئي. سنڌ جو مشهور مورخ ۽ محقق جناب مولائي شيدائي به سندس تربيت يافته آهي، جنهن جي علمي ۽ قلمي صلاحيت کي مرحوم بلبل جي دور رس نگاهه تاڙي ورتو هو، پاڻ کيس پيشنگوئي طور چيو هئائين:

“مان ڏسان ٿو ته تون اخباري دنيا ۾ چمڪندين.”

مرحوم “بلبل” جي تعليمي ۽ سماجي خدمات جو سلسلو پڻ وسيع آهي. تعليمي ڪانفرنسن ۾ شرڪت، پراثر تقريرون، نصاب جا درسي ڪتاب، ڪانفرنس جا ٺهراءَ، پمفليٽ، اخبارن جا مقالا، آفيسرن کي مشوره اهي سڀ اهي علمي ڪم آهن جي تاريخي حيثيت رکن ٿا.

1907ع ۾ جڏهن آل انڊيا محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس ڪراچيءَ ۾ ٿي، تڏهن مسٽر ٽي.ايڇ. وائينس، اسپيشل اسٽينڊنگ ڪاميٽيءَ جي سيڪريٽريءَ مسٽر اي.ايم.ڪي دهلوي خط لکي بلبل کان سنڌ جي مسلمانن جي تعليمي ضرورت متعلق رپورٽ حاصل ڪئي ۽ کيس دعوت ڏيئي اها رپورٽ ڪانفرنس ۾ پيش ڪيائين. اها رپورٽ اهڙي ته مقبول ٿي جو سموري ريزوليشن جي صورت ۾ پيش ڪري پاس ڪئي وئي. ان جو ذڪر ڪانفرنس جي رپورٽ سال 1908ع مطبوعه علي ڳڙهه جي 52 صفحي تي پڻ آيل آهي.

اسڪولن جي نصاب ۾ فارسي داخل ڪرائڻ جو ريزوليشن به مرحوم بلبل جي ڪتاب تان ورتل هو، ان جو محرڪ خود کيس بنايو ويو ۽ نواب وقار الملڪ ۽ مولانا حاليءَ جي فرمائش تي پاڻ نهايت رنگين ۽ شيرين، فصيح ۽ بليغ فارسيءَ ۾ برمحل، برجسته، مدلل ۽ پرزور تقرير ڪري ساري ڪانفرنس کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيائين. ان تقرير جو داد، خود نواب وقار الملڪ ڏنو، جو وقت جو صدر هو، ان ريزوليشن جي تائيد به نواب وقار الملڪ ڪئي هئي. اهو ٺهراءُ پاس ٿيو ۽ ان وقت کان وٺي فارسي نصاب اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ رائج ڪيو ويو، جو اڄ سوڌو موجود آهي. ان رپورٽ جو سمورو مسودو بلبل صاحب جي ڪتاب “مسلمان ۽ تعليم” ۾ موجود آهي، جو سال 1918ع۾ شايع ٿيو هو.

مرحوم “بلبل” جي نغمه ريزيءَ جي غلغلي ڏانهن نه فقط سنڌ ۽ هند جا علمي حلقا متوجهه ٿيا، پر ان سان گڏ سندس قدردانيءَ ۽ حوصله افزائيءَ جي سلسلي ۾ خيرپور ميرس جي رياست اهڙو حصو ورتو، جهڙو حيدرآباد دکن جي رياست هند جي عالمن جي سرپرستي ڪندي ورتو هو.

خيرپور جا علم دوست والي ۽ اهل علم فارسيدان ۽ شاعر به “بلبل” جي فن ۽ شخصيت جا مداح ۽ گرويده رهيا.

مرحوم “بلبل” سندن علمي ۽ سماجي خدمتن جي سلسلي ۾ جي فارسي قصيده پيش ڪيا، سي قابل ديد ۽ لائق تحسين آهن. انهن تي کيس معقول انعام پڻ عطا ٿيندو رهيو. سندس مجلس ۽ محفل ۾ ايراني شاعرن جي موجودگيءَ ۾ معرڪه آرائي ۽ نغمه سنجيءَ تي خود فارسي شاعر به داد ڏيندا هئا.

مرحوم “بلبل” پاڻ چوندو هو ته: “افسوس! آءٌ اهڙي وقت ۾ پيدا ٿيس جو ڪوبه قدردان ڪونه آهي، ورنه تخيل جي بلندي اڃا ڪجهه اور هجي ها!”

ياد رهي ته درٻار خيرپور ان وقت سنڌ جي مسلمانن جي سياسي ۽ اخلاقي بيداريءَ لاءِ خاص مرڪز بنجي چڪي هئي. ساريءَ سنڌ جي بهتريءَ جون تحريڪون اتي پيدا ٿينديون هيون ۽ پوءِ ساريءَ سنڌ ۾ عمل ۾ اينديون هيون.

هن رياست جي سياسي خدمت جي تاريخ ۾ ٽن وزيرن جا نالا قابل ذڪر آهن، جي آهن: شيخ صادق علي، سردار محمد يعقوب ۽ شيخ محمد ابراهيم. اهي سمورا مرحوم بلبل جا دوست هئا، جن سان مرحوم “بلبل” گڏجي، علمي ۽ ادبي، ملڪي ۽ سماجي خدمت جو دؤر گذاريو.

مرحوم “بلبل” جي تعليمي خدمات کان سندس وطن ميهڙ به مستفيض ٿيو. سندس برپا ڪيل هاءِ اسڪول اڄ تائين موجود آهي. مرحوم بلبل ڪيترن سرڪاري ۽ نيم سرڪاري ادارن، سماجي جماعتن جو ميمبر پڻ رهيو. 1917ع ۾ کيس آنريري بينچ مئجسٽريٽ جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو ۽ ڪمشنر جو درٻاري پڻ ٿيو. سندس شخصيت کان ڪمشنر نهايت متاثر رهيو. مسٽر لارينس، ڪمشنر سنڌ کيس هڪ خط ۾ لکيو:

“سرڪار محسوس ڪيو آهي ته اوهان مسلم قوم جا همدرد ۽ بهي خواه آهيو ۽ سنڌ جي مسلمانن جي سڌاري ۽ واڌاري بابت اوهان جيڪي رايا پيش ڪندا آهيو، سي اسان عزت واريءَ نگاهه سان ڏسندا آهيون.”

مرحوم “بلبل” جي قومي غيرت ۽ اسلامي حميت لاءِ ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو ته جڏهن مرحوم “بلبل” جي لکڻ تي مارچ 1913ع ۾ “انجمن هلال احمر” جو وفد ترڪيءَ لاءِ امداد حاصل ڪرڻ جي سلسلي ۾ سيٺ حاجي عبدالله هارون جي سرڪردگيءَ ۾ ميهڙ ۾ آيو، تڏهن زميندارن ۽ آفيسرن جي موجودگيءَ ۾ سندس ڪيل ولوله انگيز تقرير جادوءَ جهڙو اثر ڪيو ۽ ترڪي فنڊ لاءِ رپين جا ڍير لڳي ويا، ايتري قدر جو هڪ صاحب ته بي اختيار ٿي پنهنجو ڪوٽ به لاهي ڏنو جو نيلام ڪري 125 رپين ۾ وڪيو ويو.

ان موقعي تي تقرير کان پوءِ مرحوم بلبل جيڪا في البديهه نظم پڙهي اها سندس هم عصر ماڻهن کي اڄ سوڌو ياد آهي، ان جا ٻه-ٽي شعر هن ريت آهن:

هنن جي خير مقدم ۾ اسان کي هيئن چوڻ گهرجي،

اجها هي زَر، اجهي زيور، اجهي هي گهر، اجهي هي سر.

ان هڪ شعر تي جو رقت انگيز نظارو پيدا ٿيو، جو ان جو حال وڏڙا اڄ به بيان ڪري رهيا آهن.

ان نظم جو مطلع هن ريت هو:

ڀلي آيا، ڀلي اي سر گروهه قوم، دين پرور،

مجاهد في سبيل الله، فائز في هلال احمر.

اوهان جي خاص خدمت آ، خدا جي راهه ۾، ورنه

ڪٿي بستان، ڪٿي ويران، ڪٿي بنگلا، ڪٿي هي بر!

اها پرجوش نظم، خاصي طويل آهي، جا هت نقل ڪرڻ جي گنجائش نه آهي.

“بلبل” مرحوم باوجود علمي، ادبي، سياسي مشغولين جي ديندار، صوم وصلوة جو پابند، اهل سنه و الجماعت جو صادق الاعتقاد فرد، شرعي مسئلن جو ماهر، ديني مطالعي وارو، عالمن ۽ اديبن جو يار، پيرن ۽ فقيرن جو محب ۽ صحبتي، نقشبندي طريقي ۾ راسخ الايمان مريد، ذڪر و فڪر، غور ۽ سوز وارو پڪو مسلمان هو.

پاڻ پنهنجي مسجد ۾ اڪثر پنج ئي وقت امامت جا فرائض ادا ڪندو هو. سندس وضع قطع نهايت پاڪيزه، پرڪشش ۽ رعبدار هوندي هئي، لباس باوقار، شرعي سونهاري، ٻٽوان وار ۽ مٿي تي دستار ٻڌندو هو. هميشه دين جي عالمن سان تبادله خيالات ڪندو هو. سندس ديني ڪتابن جي بيش بها لائبريريءَ ۾ عربي، فارسي، اردو ۽ سنڌي ڪتابن جو وڏو ذخيرو هو، جنهن ۾ تفسير، حديث، فقه، تاريخ، تصوف، سيرت، سوانح، مناظره، فلسفه، عروض، لغت ۽ منطق تي وڏا وڏا مستند ڪتاب موجود هئا، جي سندس مطالعي ۾ رهندا هئا. اهوئي سبب آهي جو پاڻ عالمن جي گهڻي عزت ڪندا هئا.

اهل سنت و جماعت سان وابستگيءَ جو سندس اهو حال هو جو پنهنجي اولاد لاءِ وصيت لکي ويو آهي ته، “اگر ڪو فرد، ڪڏهن به سنت جماعت کان ٻاهر ٿي وڃي ته پوءِ کيس منهنجي ڇڏيل ملڪيت کان دستبردار ڪري، ساري ملڪيت وقف ڪئي وڃي.”

مطلب ته هند ۽ سنڌ ۾ شهرت يافته اديب، عالم ۽ شاعر ۽ بلند شخصيت جو مالڪ، اخبار نويس، اهل قلم، ميرن ۽ پيرن جي مجلسن ۽ محفلن جو مور، سياسي ۽ تعليمي اڳواڻ ٿي ڪري، دين جو هيترو قدر ڪري، نمازون پڙهي، امامت ڪرائي، دل کي قوم ۽ دين جي درد سان معمور رکي، اها سندس بي مثال وصف آهي، جا هن دؤر ۾ ڪنهن به وڏي ماڻهوءَ، سياستدان، تعليمي اڳواڻ، اديب ۽ شاعر، صحافي ۽ فاضل شخص ۾ مشڪل سان نظر ايندي.

جڏهن کيس ڪن دوستن، ملڪيت وڌائڻ لاءِ چيو تڏهن پنهنجي ڪتابن جي لائبريريءَ ڏانهن اشارو ڪندي چيائين:“پنهنجي اولاد لاءِ هيءَ دولت گڏ ڪيو ٿو وڃان، جا لازوال آهي، مفيد آهي ۽ بي بها آهي!”

مرحوم “بلبل”، پاٽ جي نقشبندي بزرگ، مخدوم نظام الدين رحه صديقيءَ وٽ بيعت ڪيل هو. ان کان سواءِ ان دؤر جو وڏو عالم ۽ مجذوب مولانا ميان غلام محمد صاحب (جنهن کي “ڏاڏو” ڪري چئبو آهي)، وٽن رهندو هو، جنهن سان سندن روح رهاڻ رهندي هئي. ان طرح مولانا مجذوب جو ٻيو ڀاءُ، مولوي غلام نبي صاحب ۽ حافظ ڪمال الدين به سندس جليس ۽ رفيق رهيا.

قرآن ۽ حديث جي حقائق ۽ معارف تي سندس گهري نظر هئي. ان سلسلي ۾ پاڻ سر سيد احمد جي“غزاليءَ” تي ڪيل تنقيد جو جواب پڻ لکيائين، اهو سارو دفتر اڄ به گرامي صاحب وٽ موجود آهي. اهو جواب، سر سيد احمد جي ڪتابن تي نهايت باريڪ خط ۾ لکيل آهي، جنهن جو قدر مطالعي کان پوءِ علم وارا لڳائي سگهن ٿا. ان جواب ۾ قرآن ۽ حديث مان اهڙا ته مدلل حوالا ڏنل آهن، جن کي هوند گڏ ڪري ڇپائجي، جن جي مطالعي سان سر سيد جي نيچريت جي ترديد ٿئي ٿي.

مرحوم بلبل جي مطالعي ۽ حافظي، دين ۽ ان جي تعليمات ۾ سمجهه ۽ فهم جو هڪڙو واقعو هن ريت آهي ته هڪ ڀيري پنجاب کان هڪڙا ٻه وڏا عالم پاڻ ۾ ڪنهن ديني مسئلي متعلق اختلاف ڪري وڙهي پنجاب جي عالمن کان پڇندي پڇائيندي اچي سنڌ ۾ نڪتا، سندن اختلافي مسئلو ڪافي عالمن سڳورن وٽ پيش ٿيو، پر ڪٿي به حل نه ٿيو. سنڌ ۾ اتر سنڌ کان هليا، لاڙڪاڻو ۽ سکر ضلعا لتاڙي، اتفاق سان اچي ميهڙ نڪتا. سندن بلبل مرحوم سان به ملاقات ٿي، حالي احوالي ٿيڻ تي عالمن سڳورن پنهنجو مسئلو بيان ڪيو. مرحوم بلبل ٻڌي غور ڪري آيت جي سياق ۽ سباق تي نظر وجهندي، هڪ اهڙو ته تعبير پيش ڪيو جنهن ان اختلافي مسئلي لاءِ هڪ سلجهيل راءِ پيدا ڪئي. عالمن سڳورن جو شڪ شبهو دور ٿي ويو ۽ خوش ٿي ان غير متوقع جاءِ تان پنهنجو مقصد حاصل ڪري واپس وريا.

هڪ ڀيري رمضان شريف ۾ تراويحن پڙهائيندي حافظ کي هڪ هنڌ ٽاڪاڻو پيو جنهن ڪري پوئين آيتن کي ور ور ڪيو پئي دهرايائين، پر اڳيون آيتون سندس حافظي ۾ نٿي آيون، اتفاق اهڙو جو جماعت ۾ اهڙو حافظ يا قاري ڪونه هو، جو بروقت کيس لقمو ڏيئي سگهي. حافظ صاحب جڏهن ٽيون ڀيرو، ساڳين آيتن جو تڪرار ڪيو، تڏهن جهٽ “بلبل” مرحوم کيس لقمو ڏنو ۽ حافظ صاحب روان دوان ٿي ويو. نماز جي ادائگيءَ کان پوءِ حافظ صاحب مرحوم بلبل کان پڇا ڪئي ته آيا اها سوره اوهان کي ياد هئي ڇا؟ “بلبل” وراڻيو ته نه، اوهان جو ٻه ٽي ڀيرا سوره جي هر هڪ حصي کي پئي دهرايو ايتري ۾ ان جي مضمون ۽ معنيٰ تي غور ڪرڻ سان گڏ عبارت آرائيءَ، بندش، وزن، بحر ۽ قافيه جي مناسبت تي به غور ڪندو رهيس. ائين ڪندي زبان تي بي ساخته صحيح لفظ تري آيا ۽ مون چئي ڏنا، خدا ڪيو جو درست نڪتا، ورنه مون کي اها سوره بلڪل ياد نه هئي.

“بلبل” جي سيرت ۽ حالات زندگيءَ مان ئي سندس شخصيت جو پتو پوي ٿو. ائين چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ ڪين آهي ته سندس جاذب ۽ پرڪشش شاعريءَ ۽ بيان جو سبب خود سندس شخصيت به هئي.

پارسيءَ واري، انسان کي ڪشش جي لحاظ کان ٽن گروهن ۾ تقسيم ڪيو آهي، پهريون گروهه غذا مثال آهي، جنهن کان سواءِ انسان هڪ دم به گذاري نٿو سگهي، ٻيو گروهه دوا مثال آهي، جنهن سان ڪنهن خاص وقت ۽ خاص مطلب تي واسطو رهي ٿو. جيئن بيمار فقط صحت ياب ٿيڻ تائين دوا جو محتاج رهي ٿو تيئن ڪن ماڻهن سان به انسان ذات جو تعلق مريض ۽ دوا وارو رهي ٿو ۽ ڪنهن خاص مقصد ۽ وقت لاءِ رهي ٿو.

ٽيون گروهه خود مرض جي مثال آهي، جنهن کان انسان ذات جو هر فرد جان بچايو پيو هلي! ڦاسڻ جي وقت ۾ هزار ڪوششون ڪري جند جان خلاص ڪندو آهي.

ان مثال موجب، “بلبل” کي پهرئين قسم سان تشبيهه ڏجي ته اها بلڪل بجا آهي، مرحوم “بلبل” مردن جو مور هو، جن ڏٺو سي ٻڌائين ٿا ته سندن رعبدار گفتگو محفل تي جادو ۽ رنگ چاڙهي ڇڏيندي هئي. سندس گرم گفتاريءَ اڳيان ڪو ڪڇي نه سگهندو هو. اهڙي جاذب نگاهه وضع قطع ۽ فطري شوخيءَ ۾ دلاويزيءَ سان گڏ سيرت به اهڙي خوشنما ۽ پرڪشش هئس، جو سندس ديدار لاءِ دوست احباب به ديوانه وار پيا ڦرندا هئا. سندس مرڪ ۽ خوش گوئي گهڻن لاءِ غذاءِ جان جو اثر رکندي هئي. وڏا ته وڏا پر ٻار به سندس مشفقانه ۽ پدرانه شفقت کان مسرور رهندا هئا. مطلب ته سڀ ڪنهن پهلوءَ تي جاذب نگاهه ۽ دلاويز هئا.

ان ملوڪت کي سنڌيءَ ۾ هنن لفظن سان ياد ڪيو ويندو آهي، “ڪنهن جو کلڻ به خواري، ڪنهن جا ويڻ به ورونهه.”

اهو ذاتي تجربو آهي ته گفتگو ۽ ڪلام، دليل ۽ حجت به تيستائين اثرائتا نٿا ٿين، جيستائين صاحب ڪلام جي شخصيت ۾ ڪا قوت تسخير نٿي ٿئي.

“بلبل” جي ان قوت تسخير جا ڪيئي واقعا موجود آهن، انهن مان هڪ ٻه واقعا پيش ڪجن ٿا:

مرحوم بلبل جي دوستن مان هڪ آخوند ميان عطا محمد خان رئيس اعظم مٽيارن وارو هو، جو ڪجهه وقت ميهڙ ۾ اسسٽنٽ انجنيئر ٿي آيل هو. سندس بنگلو، بلبل جي بنگلي جي ڀرسان هو. اتي هڪ موقعي تي جناب آقا پير حسن جان سرهندي تشريف فرما ٿيو، پير صاحب جن جي تشريف آوريءَ تي سڄي ميهڙ تعلقي جا مريد خادم اچي گڏ ٿيا، انهن سان گڏ شهر جا معزز عقيدتمند به اچي حاضر ٿيا. ادب کان سڀني جو ڪنڌ هيٺ هجي. سڀ حلقي ۾ ٿي ويٺا، اندريون ڪمرو ته چڪار ٿي ويو، پر ٻاهريون هال توڙي آڳر ۾ به ماڻهو ويهي ويا. پير صاحب جي رعب ۽ ادب ڪري هر ڪو خاموش هو، مرحوم “بلبل” کي به پير صاحب جن جي ملاقات لاءِ دعوت مليل هئي، “بلبل” مرحوم ٻاهرئين در کان داخل ٿيندي ئي مٿيون سناٽي وارو منظر ڏٺو، ڏٺائين ته هرڪو منهن مونن ۾ وجهيو چپ چاپ بي زبان ٿيو ويٺو آهي، اهو ڏسي سندس طبيعت جوش کاڌو ۽ ائين چوندي خاموشيءَ جي مهر کي ٽوڙيندي اڳتي وڌندو رهيو ته:

“اڙي بابا! چپ ڇو آهيو، ڪنڌ گوڏن ۾ ڇو هنيا اٿوَ، چپن کي چونو ڇو لڳايو اٿو؟ اڙي رحمت جو ابر، ميهڙ جي ڀونءِ تي وسي رهيو آهي، فيض وٺو، خوش ٿيو، ڳالهه ٻولهه ڪريو، پڇو، ڪڇو، دل جا غبار ڪڍو، اڙي! ڪو ڪاريهر نانگ ته اندر ڪونه ويٺو آهي، جنهن جي ڊپ کان سسي سوڙها ٿيا آهيو؟”

ائين چوندي جيئن پير صاحب وٽ پهتو، تيئن مرحبا مرحبا ڪندي پير صاحب جن اٿي کڙا ٿيا. ساڻس بغلگير ٿيا ۽ کيس ڀرسان ويهاريائون ۽ دلي مسرت جو اظهار فرمايائون. “بلبل” جي ايندي شرط محفل جو رنگ ئي بدلجي ويو، ماڻهو سرها ٿيا، گفتگو شروع ٿي. هونءَ جو پير صاحب جن سان ڪنهن کي ڳالهائڻ جي جرئت ئي نٿي ٿي، سا مهر ٽٽي، هر ڪو آجو ٿي ويٺو ۽ دستوري نموني ۾ محفل مچي ويئي. هيءُ هڪ مثال آهي، جنهن ۾ اسلامي برادريءَ ۽ برابريءَ کي پڻ ترجيح ڏني ويئي ۽ مرحوم “بلبل” جي بي تڪلف شخصيت تي پڻ روشني پوي ٿي.

ٻيو واقعو ڪراچيءَ جو آهي، ان دؤر ۾ ڪراچيءَ ۾ بمبئيءَ مان ٿيٽر ايندا هئا، انهن ۾ زنده ماڻهو ڪردار ادا ڪندا هئا، سينيمائن جو دؤر گهڻو پوءِ آيو آهي.

ان وقت هڪ پارسي عورت جو ڪراچيءَ ۾ ٿيٽر لڳو، جنهن ۾ نه فقط سنڌ جا پر پنجاب ۽ بلوچستان جا به وڏا وڏا رئيس ۽ سردار شامل ٿيا. “بلبل” مرحوم به پنهنجي “سنگت سان، اڳين ڪوچن تي وڃي ويٺو ۽ ٿيٽر جي پارسياڻي مالڪه پڻ ونگ جي اوٽ ۾ وڏيءَ ڪرسيءَ تي ليٽي، اداڪارن جي اداڪاري جو معائنو ڪرڻ لڳي. کيل هلندي جلدي ڪو ٽريجڊيءَجو منظر پيش ڪيو ويو. اهو ايترو ته زهر گداز هو، جو ساري مانڊي ۾ روڄ راڙو پئجي ويو ۽ کل خوشيءَ جي بدران ماتم ڪده مچي ويو. اهڙي هنگامه خيز هل حشر ۾ اوچتو پهرين قطار مان مرحوم “بلبل” اٿيو ۽ سڌو اسٽيج تي چڙهي ويو. وڃڻ سان ان پارسياڻي مالڪه کي چوٽيءَ کان گهلي ٻاهر ڪڍيائين ۽ کيس ڪڙڪو ڪري چيائين: “اس سين ڪو بند ڪرو، هم يهان روني ڪي ليئي نهين آئي هين، روني ڪي ليئي هماري پاس اور دردناڪ نظاري موجود هين، هم يهان تفريح ڪي ليئي آئي هين!”

اهو نظارو ڏسي حال ته پوري مانڊي ۾ سناٽو ڇانئجي ويو! پارسياڻي عورت، نهايت عاجزيءَ سان ٻانهون ٻڌي “بلبل” مرحوم کي چيو! “آپ تشريف رکين، مين ابهي ابهي کهيل بدلوا ديتي هون.” ائين چئي پردي ڪيرائڻ جو حڪم ڏنائين. لحظي ۾ وري پرده کنيائون ۽ کلائيندڙ ڪامڪ شروع ڪيائون.

هي واقعو اگرچه ظاهر ۾ معمولي نظر ٿو اچي، پر هڪ شخصيت جي بيباڪيءَ ۽ وقت جو سچائيءَ جو دليل آهي.جذبات جي شدت سان گڏ عمل جي دليري به ان ۾ سمايل آهي. ممڪن آهي ته ٻئي ڪنهن جي اهڙي حرڪت کي بيجا مداخلت تصور ڪيو وڃي ها، يا ڪي چوندا ته مائي صاحبه ڪا ذي فهم هئي جنهن ان قسم جي اظهار خيال کي به پنهنجي فني ڪمال لاءِ داد ڪري سمجهيو. هائو، پر اهڙي روش کي داد ڪري مڃائڻ لاءِ به ته ڪا شخصيت گهرجي.

ايک وه تهی کہ تها ہر بات ميں ان کے جادو،

ايک ميں ہوں کہ ميری آه ميں تاثير نہیں۔

ٽيون واقعو اهو آهي ته هڪ ڀيري “بلبل” مرحوم پنهنجي مطالعي جي ڪمري ۾ ويٺي ڪجهه لکيو، سندس سامهون سئو کن قدمن تي ٻاهر گهر جي در تي ڪو پينو فقير پنهنجي عادت موجب سين تي سين جي ڌم لڳايو بيٺو هو، پر سندس آواز اندر نٿي ٻڌو ويو، نڪو ڪا ٻانهي ڌرتتيءَ جو شايد ٻاهر نڪرڻ لاءِ تيار هئي. پر مَڇڏو فقير دانهن مٿان دانهون ڪري اوڙي پاڙي جو سک ڦٽائي ڇڏيو. لازمي طرح سان “بلبل” مرحوم جو خيال به ٽٽو، سو پري کان رڙ ڪري چيائينس: “فقير بابا هن مهل ماڻهو ڪونهي، معاف ڪر.” فقير ٺهه پهه جواب ڏنس: “سائين پل پهر لاءِ تون ئي کڻي ماڻهو ٿيءُ!” “بلبل” کان بي اختيار کِل نڪري ويئي. قلم ڇڏي انعام طور کيسي ۾ هٿ وجهي پنج رپيا ڪڍي ڏنائينس ۽ چيائينس: “فقير لک رپين جو سبق ڏنو اٿئي! هي نذرانو قبول پوي!”

ان طرح وڏڙا ٻڌائين ٿا ته “بلبل” جڏهن اڃا ننڍو هو، تڏهن عاشورن جي ڏينهن تي پنهنجي ڀاءُ ۽ سنڀاليندڙ کان بوٽ لاءِ پنج رپيا وٺي شاهي بازار ڏانهن ويو. واٽ تي وڏي پِڙَ وٽ ماتم ڏسڻ بيهي رهيو. ان مهل نهايت رقت انگيز ماحول هجي. ماڻهن کان ڳوڙها وهي رهيا هئا، دهلن ۽ شرناين وارا به ڪافي رنگ پيدا ڪيو بيٺا هجن، تڏهن خبر پئي جو مليل پنج رپيا ڪڍي اوسارن وارن تان گهوري دهلارين کي ڏنائين ۽ پاڻ ائين ئي گهر موٽي آيو! سندس اهو عمل سندس راڳ سان فطري تعلق ۽ شعر و شاعريءَ جي اثر انگيزيءَ سان وابسته هو، جو اڳتي هلي وڏي اوج تي رسيو.

راڳ سان دلچسپيءَ جي اها حالت رهي جو جڏهن سندس زخم کي ٽڪي ڏيڻ لاءِ حجام کي آندائون تڏهن راڳيندڙن جي ٽولي گهرائي انهن کي حڪم ڪيائون ته “راڻو سُر ڳايو!” ڳائڻن هڪ طرف راڻو ڳائڻ شروع ڪيو ۽ ٻئي طرف حجام سندن زخم کي ٽڪو ڏنو. ان وقت نڪو انجيڪشن هڻندا هئا، نڪو ڪلور و فارم سنگهائڻ جو رواج هو. “بلبل” راڳ جي اثر ۽ ڪيفيت ۾ مستغرق رهيو، حجام سندس ساري پٺيءَ تان ڳڙ کي ڦاڙي ڪوري ڪڍي ڦٽي ڪيو ۽ ٻه ٽي سير ڪپهه جا وجهي پٽي ڪيائين. ان کانپوءِ راڳ بند ڪيو ويو. بلبل چوندو هو: “راڳ روح لاءِ آهي، ان ۾ بدن جو ڪوبه حصو ناهي! راڳ تي سِر وڍجي ويندو، پر ذرو به پتو نه پوندو.”

بهرحال “بلبل” مرحوم جي شخصيت ۾ متضاد عناصر جو اجتماع نظر اچي ٿو، جو علم النفس جي روءِ کان بلڪل دلچسپ ۽ تعجب خيز آهي، تقرير جي ڪمال سان گڏ تحرير جو ڪمال، رنگين مزاجيءَ سان گڏ مذهب پرستي، موسيقيءَ ۽ فني وابستگيءَ سان گڏ نماز پنجگانه جي امامت، شاعرانه ۽ ظريفانه فڪر ۽ نظر سان گڏ عالمانه سنجيدگي ۽ متانت، ظرافت آميز ٽوٽڪن ۽ نقلن، لطيفن ۽ نڪتن سان گڏ ٺيٺ اسلامي ڪتابن جي تاليف، مهمان نوازيءَ ۽ سخا سان گڏ قناعت ۽ ڪفايت ۽ باقاعدي حساب ڪتاب رکڻ، رعبدار ۽ جلالت واري رنگ سان گڏ عاجزي ۽ انڪساري، غريبنوازي ۽ خوشمزاجي، قومي ليڊرن، سياستدانن ۽ تعليمي ماهرن سان گڏ زميندارن سان اٿڻ ويهڻ، ميرن ۽ پيرن سان شناسائيءَ ۽ تقرب سان گڏ گفتگو ۽ رهاڻ ۾ وقار ۽ سنجيدگي، دنياداريءَ سان گڏ دينداري، سهڻي صورت سان گڏ سهڻي سيرت، پنهنجي دؤر جي رئيس اعظم هجڻ سان گڏ ذڪر ۽ فڪر سان مشغولي ۽ طريقي نقشبنديه ۾ بيعت، قرآن ۽ حديث جي شب و روز مطالعي سان گڏ ٿيٽر ۽ ناٽڪ ڏسڻ، اهي سڀ گڻ هڪ هنڌ جمع ٿي وڃن ۽ انهن مختلف متضاد عنصرن جو هڪ شخصيت جي زير اثر ٿي پاڻ ۾ ساز باز ٿي نباهڻ ۽ سر ساز سان هلڻ، واقعي هڪ انوکي ۽ عجيب ڳالهه آهي. خود مرحوم “بلبل” جو چوڻ:

صنم به خواب و خدا در نظر، چه خوش بادا،

شب گناهه، نماز سحر، چه خوش بادا،

مڪان “نفيس و بتان” مه لقا، زمان ياور،

به ترک اين همه، حج، سفر، چه خوش بادا.

پنهنجي ذاتي راءِ اها آهي ته “فني ڪمال جو سنگ بنياد عمدي شخصيت ۽ اعليٰ اخلاق آهي. ڪا به شخصيت اخلاق کان سواءِ فني ڪمال حاصل ڪري نه سگهندي، جي ڪجهه حاصل ٿيو به ته اهو جٽاءُ نه ڪندو، ان جو عمدو مثال انگريزي ادب ۾ “اوسڪار” جي زندگيءَ مان ملي ٿو. سندس اخلاقي نقص سندس فني ڪمال جي چوٽي نيٺ ڊاهي وڌي”.

اهو فني ڪمال جو دل جي صداقت ۽ دماغ جي طراوت تي بيٺل ناهي، جنهن کي سچي شخصيت جي قوت ۽ ٽيڪ نصيب ناهي، سو نيٺ ڊهي پوندو.

بلبل مرحوم پنهنجي فن ۽ شخصيت ۾ ڪمال رڳو ان ڪري حاصل ڪري سگهيو جو سندس سڀ قوتون، دل و جان سان پنهنجي عمل ۾ لڳل رهيون. هن پنهنجي فن کي منزل مقصود تائين رسايو. جيڪي پئي چيائين اهو سچ پچ پئي ڄاتائين ۽ جيڪي پئي ڪيائين ان کي درست پئي سمجهيائين. هن ان کي پنهنجو مسلڪ ۽ مشن، مذهب ۽ مشرب ڪري پئي ڄاتو. سندس شخصيت يڪ سوئيءَ، يڪ خياليءَ ۽ يڪ وجوديءَ تي قائم هئي، جنهن ڪري هو ڪامياب رهيو، عجب آهي جو متضاد ۽ مختلف عناصرن ۾ تناسب رهيو، انتشار نه ٿيو، پختگي رهي، ڪمزوري نه آئي. سندس ڪاميابي ۽ خوش نصيبي اها هئي جو پڇاڙيءَ تائين سندس خيال ۽ عمل ۾ تناسب قائم رهيو. جو ڪجهه سندس دماغ ٿي سوچيو سو دل پئي گهريو، جو دل ٿي گهريو سو هٿن ٿي ڪيو.

ان قسم جون جامع ۽ باڪمال شخصيتون تمام ٿوريون پيدا ٿين ٿيون. هن قحط الرجال ۾ اهڙا ماڻهو ڪمياب آهن، پر ناياب ناهن.

اسان وٽ “هڪا رانجهو لکان جيها” جي مصداق جناب مخدوم محمد زمان صاحب “طالب الموليٰ” جي شخصيت آهي، جنهن بابت مون گرامي صاحب کان ٻڌو ته گهڻو هو پر جڏهن کين دادوءَ ۾ ڏٺم تڏهن هڪ جامع شخصيت جا معيار ۽ انوار سندس نفسياتي تحليل مان ڳولي لڌم. پيريءَ سان گڏ فقيري، فقيريءَ سان گڏ اميري، راڳ ۽ رنگ جي مهارت سان گڏ شعر و شاعري، صورت به سهني ۽ سيرت به سهڻي! رياست ۽ سياست سان گڏ راڄداري ۽ مريدن جي نگهداري، علمي ڪانفرنس جي صدارت ۽ فقيرن ۽ عالمن سان صحبت، سخاوت ۽ غريبنوازيءَ سان گڏ زماني جي ڪاروبار ۾ ذميدارانه نگاهه، علم ۽ ادب جي فروغ لاءِ ادارا ۽ رسالا، اخبارون ۽ ڪتاب، تصنيف ۽ تاليف، دل ۽ دماغ جي طراوت لاءِ ادبي مجلسون ۽ راڳ ڪانفرنسون، اهي سڀ گڻ هڪ اعليٰ شخصيت جا آهن.

مرحوم بلبل لاءِ سندس همعصر عالمن جو ڪجهه چيو آهي، ان جو ورجائڻ طوالت جو سبب ٿيندو.

سندس شاگرد رشيد ۽ مشهور شاعر، ماستر جمع خان “غريب” هڪ مضمون ۾ هن طرح “بلبل” جي تصوير پيش ڪئي آهي. لکي ٿو:

“بلبل جي گفتگو سنجيده ۽ باوقار، موزون ۽ مختصر هوندي هئي. نثر توڙي نظم ۾ سندس طبع رسا ۽ روان هوندي هئي. سندس دل، دماغ، ڪن ۽ زبان اهڙا ته تيز ۽ کليل هوندا هئا، جو ساڳئي وقت شعر جو شغل به ڪندو هو ته ويٺلن سان ڳالهه ٻولهه به ڪندو رهندو هو، هر ڪنهن ڏي هڪ نظر ڦيرائي، سڀ ڪجهه سمجهي ويندو هو، سندس چپن تي هميشه نت نئين مرڪ نمودار ٿيندي هئي. اهڙو ماڻهو اسان وري نه ڏٺو آهي...”

بلبل جي فني مقام جي نسبت ايترو چوڻ ڪافي ٿيندو ته جڏهن سنڌ جي شعر و شاعريءَ جي مڪمل ۽ مدلل تاريخ اڃا تائين نه لکي وئي آهي، تاهم مسلم ادبي سوسائٽيءَ پاران ڇپيل سنڌ جي ادبي تاريخ غنيمت آهي. ان جي ٻئي ڀاڱي ۾ مرحوم “بلبل” لاءِ پڻ مختصر تعارف موجود آهي. ان طرح شمس العلماء علامه دائود پوٽي پڻ “سرها گل” ۾ مختصر نوٽ آندا آهن، ان طرح “الوحيد آزاد سنڌ نمبر” ۾ مرحوم مولانا وفائيءَ به مختصر ذڪر ڪيو آهي. بلبل جي فن تي مرحوم محمد صديق “مسافر”، محترم حاجي محمود “خادم”، ڊاڪٽر خليل، حافظ مرحوم “بسمل” ۽ مولانا گرامي جا مقالا ۽ “نئين زندگي” ماهوار رسالي جو “بلبل نمبر” پڻ مطالعي ڪرڻ جهڙا آهن. مرحوم محمد صديق “ميمڻ” مختصر لفظن ۾ هن طرح “بلبل” جي فن جو تعارف ڪرايو آهي، لکيو اٿس:

“ميان شمس الدين “بلبل” انهن چند شخصن مان هڪ آهي، جي پنهنجي ڪنهن نمايان خصوصيت جي ذريعي سان عوام الناس جو توجهه پنهنجي طرف ڇڪي وٺندا آهن، سنڌ ۾ شايد ئي ڪنهن اهل قلم يا اهل هنر کي ايتري ٿوري وقت ۾ ۽ ايتري ٿوري ڪم ڪرڻ لاءِ ايتري عزت ۽ ڪاميابي حاصل ٿي هجي، جهڙي مرحوم “بلبل” کي حاصل ٿي. سندس ڪاميابي جو راز سندس خداداد ظرافت ۾ پنهان آهي. روايت آهي ته پاڻ نهايت ئي سليقه دار، خوش طبع ۽ باتميز آدمي هو. دهقاني آدمي ته سندس گفتگو تي موهت رهندا هئا ۽ مهذب شهري به گهٽ متاثر نه ٿيندا هئا، سندس فطرت جي رنگ ڪري سندس شعر ۾ جابجا اڻ ڏکائيندڙ خوش مذاقيءَ جا فقرا موجود آهن، سندس علميت غير معمولي هئي. پاڻ فارسيءَ ۽ عربيءَ مان چڱيءَ قدر واقف هو. سندس طبيعت ننڍي هوندي کان ئي شعر تي مائل هئي ۽ پريندي اردو، فارسي زبان ۾ شاعري به ڪئي اٿس، تنهن کانپوءِ سندس خيال اباڻي ٻوليءَ سنڌيءَ ڏي مبذول ٿيو، سندس “ديوان بلبل” گو مختصر آهي، مگر آهي وڻندڙ، جنهن ۾ رسمن رواجن، اجائي نٽ شٽ ۽ مغربي تهذيب جي پيچ ۾ آيل نوجوانن تي بعضي جاين تي ٽيڪا ٽپڻي ٿيل آهي.

ديوان جي آخر “ڪريما نيچرل” آهي، باقي غزلن ۾ اعليٰ درجي جو شاعرانه مذاق آهي. سندس خيال جي شستگي، مضامين جي پختگي، لفظن جي بيهڪ، پڙهندڙن ۽ ٻڌندڙن جي دل کي هڪدم پاڻ ڏي ڇڪيو وٺي.”

(تحفه ساليانه مسلم ادبي سوسائٽي حيدرآباد سنڌ)

ان طرح حاجي محمود “خادم” مرحوم هن طرح سنڌي شاعريءَ جا دؤر لکيا آهن، لکي ٿو:

“پهريون دؤر اهو هو جنهن ۾ عربي، فارسي عروض موجب سنڌي شعر چوڻ ۾ ڪين ايندو هو. فقط سنسڪرتي شبدن جي طرز تي لوڙائو بيت، ڏور، ڪافيون ۽ وايون گهڙيون وينديون هيون جن لاءِ وزن ۽ قافيه جي پڇا ڪانه هوندي هئي. ڪو اهڙو سنڌي زبان جو مطلب رکندڙ جملو جو ڪنهن خاص سُر يا لانڍ يا آلاپ ۾ پورو ٺهڪي ايندو هو ته ان کي مصرع چوڻ ۾ ايندو هو، اهڙن ٻن-ٽن مصرعن جي مجموعي کي “شبد” يا “بيت” ڪري ڪوٺبو هو ۽ اهڙا مصرعا ڏيڍا، منا، ٻيڻا، ٽيڻا يا اڍايا ڪري راڳ ۾ ڳائڻ سان وائيءَ يا ڪافيءَ جي صورت اختيار ڪندا هئا، هن پهرئين دؤر جي آخرين ترقيءَ جي منزل، قاضي قاضن، شاهه ڪريم ۽ شاهه لطيف تي اچي پوري ٿي، جنهن ۾ ٿورو قافيه جو بنياد پڻ پوڻ لڳو.

“ٻئي دؤر جي ترقيءَ جي ابتدا خليفي گل محمد “گل” کان ٿي. هن دؤر ۾ عربي، فارسي طرز تي عروض جي ڪن خاص ۽ محدود بحرن ۾ سنڌي شعر چوڻ ۾ آيو ۽ اگرچه ڪوشش گهڻي ڪئي وئي ته سنڌي شعرعربي ۽ ايراني عروض جي آغوش ۾ اچي پلجي جوان ٿيو ته به قافين جون غلطيون ٿيڻ لڳيون، قبر، نظر، بحر، اثر، شڪر، سحر، سفر، حشر، عقل، فرض، غرض وغيره لفظن جي تقطيع ۾ ڪوبه تفاوت رکڻ ۾ نه ايندو هو ۽ محبت، شفقت، مروت، جهڙا لفظ بروزن “الفت” ڪري آندا ويندا هئا. قافيي ۾ سوٽ، ڄاموٽ، ڪوٽ، اک ٻوٽ، نوٽ وغيره جو فرق ڪرڻ ۾ ڪونه ايندو هو. ۽ ذوق شوق سان روڪ ۽ ٽوڪ جا قافيا جام نظر ايندا هئا.

“ٽيون دؤر موجوده ۽ هلندڙ دؤر آهي، جو رئيس شمس الدين “بلبل” مرحوم کان شروع ٿيل سمجهڻ گهرجي. هن دور ۾ لغت ۽ قافين جا نقص گهڻو ڪري دؤر ڪيا ويا آهن ۽ عروض جي 19 بحرن مان 12 بحر، جيڪي اردوءَ ۾ اڪثر مستعمل آهن، سي مروج ٿي چڪا آهن.”

ان سلسلي ۾ مولانا گرامي صاحب پڻ سنڌي شاعريءَ کي ستن دورن ۾ تقسيم ڪري دليل ڏنا آهن. اهو سارو مضمون درج ڪرڻ کان گهڻو آهي. 

هر هڪ دؤر مان چند فقرا نقل ڪجن ٿا*:

پهرئين دؤر ۾ قاضي قاضن جي هندي ڏوهيڙي واري شاعري شروع ٿي، جا شاهه ڪريم تي تڪميل تي پهتي.

 ٻئي دؤر ۾ ابو الحسن جي سنڌيءَ ۾ “الف” واري قافيه ۾ ٿي. ان ۾ ٺٽي جي مخدومن جا ديني ۽ فقهي ڪتاب، سادي شعر ۾ پيدا ٿيا.

ٽيون لطيف جو دؤر آيو. ان ۾ موضوع ۾ جدت ۽ ندرت، ڪلام ۾ رنگيني ۽ شيريني پيدا ٿي. عارفانه ۽ عاشقانه رنگ پيدا ٿيو. سنڌي زبان جو ادبي سرمايو استعارن ۽ ڪناين سان وڌيو. خشڪ انداز بيان جي جاءِ تي دلآويز اسلوب پيدا ٿيو.

چوٿين دؤر ۾ “سماع” بي ساز شروع ٿيو. مولود، مداحون، مرثيا ۽ مناقبا لکيا ويا ۽ ٺيٺ نعتيه ۽ مدح جا مضمون، شعر جي ساغر ۾ پلٽيا ويا.

پنجون سچل جو دؤر هو، جنهن ۾ لطيف جي اعتدال پسنديءَ ۽ رمزيت کي رندانه انداز ۾ پيش ڪيو ويو. “انا الحق” جو نعرو بلند ڪري رسم ۽ روح جي وچ ۾ آيل ديوار کي ڊاٺو ويو.

ڇهون دؤر آخوند “گل” کان شروع ٿيو، فارسي طرز تي غزل چيا ويا. اهو غزل جو عبوري ۽ تجربي وارو دؤر هو. خيال سادا هئا، رديف ۽ قافيي جا تسامحات جام رهيا، لفظن جي صحت به قائم نه رهي. ان دؤر ۾ فاضل شاهه، سانگي مرحوم، گدا، مرتضائي، حافظ “حامد”، واصل، قادري، قليچ، آخوند، قاسم وغيره بهترين شاعر آهن.

ستين دؤر جي ابتدا “بلبل” کان ٿي. “بلبل” هر پهلوءَ تي لکيو. قومي، عاشقانه، ناصحانه، اخلاقي، طنزيه، ظريفانه، نظم، غزل ۽ مثنويون وغيره. سندس قصيدا، قطعا، زياده رنگين ۽ دلنشين، بلاغت ۽ معاليءَ کان معمور رهيا. اڪبر الهه آباديءَ جي رنگ ۾ جديد طرز جي ظريفانه شاعري به اول “بلبل” شروع ڪئي. ان دؤر ۾ مرحوم “مخلص” ۽ مولوي “نور” نظاماڻي، مشهور طنز نگار پيدا ٿيا، جن جو فن، پنهنجي جاءِ تي وڏي حيثيت رکي ٿو.

مرحوم “مخلص” ۽ “نورل” نظاماڻي جڏهن ته آرين سان بحث ۾ اڙندا رهيا، تڏهن سندن “فن” ترديد ڪندي، مزاح جي اعتدال کان وڌي کين ڌڪ هڻندو هو. تنهنڪري کين دشمنيءَ جو شڪار ٿيڻو پيو.

هونءَ به مزاح ۽ ظرافت جو معتدل ۽ محتاط قوام ٿئي ٿو، ان کي پنهنجي معتدل ۽ محتاط رمز تائين رکڻ ۽ نباهڻ آسان ڪم ناهي. ٿورو مٿي چڙهيو ته تلخ ٿي پوندو، گلن مان خار ۽ طنز مان گار بنجي ويندو. هلڪو اشارو به ٽارو بلڪه ڏنڊو موچارو ٿي پوندو. “بلبل” ان فن کي اهڙو ته اعتدال ۽ احتياط سان نباهيو، جو ان مان نه ڪا دل آزاري ٿي ۽ نه ڪا اشاري بازي سمجهه ۾ آئي. هر ڪنهن سندس ڪلام پڙهيو، پر مخاطب ڪنهن ٻئي کي ڄاتو. هرڪو کلندو ۽ مرڪندو رهيو. ڪوبه نه چِڙيو ۽ نه رنج ٿيو. سندس تلخيءَ ۾ شيريني ۽ نمڪيني هئي، جنهن لذت ۽ سواد کي وڌايو. هن سنکيي کي مهرو بنائي ڇڏيو يا ڪوڙي دوا ڪيپسول ۾ کارائي ڇڏي.”

مٿين چند راين جي مطالعي ڪرڻ مان معلوم ٿيندو ته “بلبل” کي سنڌي شاعريءَ ۾ ڪهڙو مقام حاصل آهي ۽ هُو ڪهڙي درجي جو مستحق آهي. ان پس منظر ۾ “بلبل” جي ظريفانه تنقيد جي ضرورت سمجهه ۾ اچي سگهي ٿي.

مرحوم “بلبل” دهليءَ جي جنگ آزاديءَ واري سال 1857ع ۾ تولد ٿيو هو، هي اهو زمانو هو جنهن ملڪ کي بهترين ماڻهو عنايت ڪيا هئا. “هند” ۾ سر سيد احمد، حالي، شبلي ۽ اڪبر الهه آبادي، وقار الملڪ ۽ محسن الملڪ پيدا ٿيا ۽ “سنڌ” ۾ حسن علي آفندي، “بلبل”، الهندو شاهه ۽ بزرگ امروٽي پيدا ٿيا.

هي اهو زمانو هو، جنهن ۾ مغل بادشاهن جي جاگيردارن ۽ تمندارن، صوبيدارن ۽ سردارن جي جانشينن يعني سنڌ جي زميندارن غفلت ۽ زوال جي سيج تي جديد نظام ۽ حڪومت جي لانگ بوٽ جي ٺوڪر سان، ڪروٽ بدلائي، اکيون پئي کوليون، جڏهن مشرقي تهذيب ۽ ذهنيت جي سونهري سمي سان مغربي تهذيب ۽ ذهنيت جي سفيد، سرد ۽ تيز اليڪٽرڪ روشنيءَ جو تصادم ٿي رهيو هو. اهڙي وقت ۾ سخت ضرورت هئي ته ستل کي بيدار ڪجي ۽ بيدار کي خبردار ڪجي، بيمار کي مرض کان هوشيار ڪجي ۽ کيس مضر اثرات کان برڪنار ڪجي، هن جي حرارت عزيزي کي اڀاري سندس مرض ئي غائب ڪجي.

ان زماني ۾ سڀ کان وڏو خطرو نئين غير روشنيءَ ۽ فيشن جي وبا جو هو. ان کي برغلايو پئي ويو ته قدامت پرستي ڇڏيو، پراڻي لڪير جا فقير نه ٿيو، ڇاتيءَ ۾ جهاتي نه وجهو، پر نيچرل رول اختيار ڪيو. هن هوا جو اثر هندو قوم جلد قبول ڪيو ۽ انهيءَ جا ان وقت جا ليڊر، مسٽر ويرومل بيگراج آريا، ايڊيٽر سنڌي اخبار سکر، مسٽر هرچند راءِ وڪيل پارا هئا، جن هوم رول تحريڪ جي آڙ ۾ مسلمانن جي شيرازه بنديءَ کي ٽوڙڻ لاءِ وڏي ساز سامان سان تياري ڪئي ۽ غلام محمد خان ڀرڳڙيءَ جهڙي روشن دماغ ۽ اثر واري ماڻهوءَ کي به پاڻ ڏي ڇڪي ورتائون ۽ ان جي حمايت حاصل ڪيائون.

ان هندومهاسڀائي ذهنيت وارن ليڊرن، توڙي بد زبان آريه ڪارڪنن هندو اخبارن ۽ ايڊيٽرن، توڙي هندو نواز ساده لوح مسلمان ليڊرن جو مرحوم “بلبل” نهايت سختيءَ سان مقابلو ڪيو، سندن سڀني حرڪتن ۽ برڪتن جي قلعي کوليندو، کين بي نقاب ڪندو ويو.

نتيجو اهو نڪتو جو مرحوم “بلبل” تي، هندو قوم تي حملي ڪرڻ ۽ سندن خلاف مسلمانن کي ڀرڪائڻ جي ڏوهه (153 قلم اپڪ) هيٺ مقدمو داخل ٿيو. مرحوم “بلبل” ريمنڊ وڪيل ٻَڌو، مگر هن صاحب هندن سان رضامندي ڪرڻ جي راءِ ڏني، جا مرحوم “بلبل” جي غيور طبع گوارا نه ڪئي ۽ مرحوم سر غلام حسين (سابق وزير اعظم سنڌ) قومي همدرديءَ جي ڪري سندس فيءَ کان سواءِ وڪالت ڪئي.

ڪيس هلندي، مرحوم “بلبل” سنڌ جي خود هندو اخبارن مان اهڙا ته حوالا ڳولي ڪورٽ ۾ پيش ڪيا جن هندن جي ڪيس کي جهوري وڌو. فاضل جج، مسٽر اي. سئنڊس، کيس بيڏوهي ٺهرائي ڇڏي ڏنو ۽ اٽلندو فريادي ڌر تي فتويٰ ۾ ڇنڊا وڌائين ته “هندن برابر خراب روش اختيار ڪئي هئي ۽ “بلبل” جو ڪجهه اظهار خيال ڪيو آهي، ان ۾ هو حق بجانب آهي ته سنڌ جا هندو بنگال جي فسادين لاءِ بمن ٺاهڻ لاءِ چندو ڪري رهيا آهن.”

ان فتويٰ تي حيدرآباد سنڌ ۾ وڏو جلوس نڪتو ۽ سنڌ جي مختلف شهرن ۾ قومي ڪارڪنن خوشي ڪئي ۽ جلسا ڪيا.

ان وقت کان پوءِ هندو مهاسڀا جي ذهنيت وارا مخالف شڪست کائي ويا ۽ “بلبل” مرحوم ۽ سندس هم ڪار گروهه جي سياسي بصيرت جو سڪو ڄمي ويو ۽ حسن علي آفندي واري تعليمي تحريڪ زور ورتو.

مرحوم “بلبل” هڪ طرف سر سيد احمد جي تعليمي تحريڪ کي پسند ڪيو، پر ان سان گڏ، اسلامي تعليم کي سندس نيچري خيالات هيٺ لتاڙڻ سان اختلاف ڪيو. ان سلسلي ۾ “بلبل” مضمون لکيا ۽ پنهنجي شعر و شاعريءَ ۾ جديد فيشن ۽ نيچريت جا ڇوڏا لاٿا ۽ اسلامي روايات ۽ اسلامي وضع قطع کي محفوظ رکڻ تي زور ڏنو ۽ ڪيئي ڪتاب لکيائين. پهرئين درجي کان اٺين جماعت تائين پورو ڪورس لکيائين. ان ڪم ۾ ساڻس شيخ صادق علي ۽ مرزا قليچ بيگ به شامل رهيا.

ان دؤر ۾ جيئن اڪبر الهه آباديءَ پنهنجي ظريفانه انداز ۾ جديد تعليم تي تنقيد ڪئي ۽ ان کان پوءِ علامه اقبال پڻ مغربي تهذيب کي ننديو، تيئن سنڌ ۾ مرحوم “بلبل” اهو پارٽ ادا ڪيو ۽ ان ماحول تي ظريفانه انداز ۾ تنقيد ڪئي.

مرحوم “بلبل” جي فن ۽ تنقيد جو ڪجهه اندازو، سندس هيٺئين شعر مان لڳائي سگهجي ٿو:

گهر کان نڪتا، نيٽو نيچر، تاڪ ڌنا ڌن تاڪ ڌنا،

سر ۾ ٽوپي، هٿ ۾ هنٽر، تاڪ ڌنا ڌن تاڪ ڌنا.

ان ۾ هڪ شعر آهي، جنهن لاءِ مرحوم بسمل چيو آهي ته “ان هڪ شعر تان ٻين جا ظريفانه دفتر گهوري ڇڏجن.” اهو هي شعر آهي:

چمچا ڪانٽا، کِٽ پِٽ کڙ کڙ، چيمبر ۾ چيئرس جي تڙ تڙ،

شاش ڪرڻ ۽ بيٺڙ شر شر، تاڪ ڌنا ڌن تاڪ ڌنا.

اهو غزل نما شعر طويل آهي ۽ قابل غور آهي.

“بلبل” جو اهو رنگ سندس “ديوان” ۾ آهي، ڪريما نيچرل ۾ آهي، مامقيما ۾ آهي ۽ رحيما ۾ به آهي. ان سان گڏ سندس لطائف ۽ ظرائف ۾ به آهي.

مٿئين غزل کي پڙهڻ کانپوءِ بقول پير حسام الدين راشدي:

“ڪنهن جي دل گهرندي ته جينٽلمين ٿي، پاڻ کي خراب ڪري. بيشڪ سنڌ ۾ اڪبر الهه آباديءَ وارو رنگ “بلبل” مرحوم پيدا ڪيو، بلڪه ان کان به وڌيڪ دو آتشو ڪري ڇڏيائين.”

مرحوم “بلبل” چارلس ڊڪنس وانگر ظرافت جي ذريعي، پنهنجي سوسائٽيءَ کي بد اثرات کان بچائڻ لاءِ جيڪو فن پيدا ڪيو تنهن وڏو ڪم ڪيو. دراصل اها ايجاد ۽ جدت، مرحوم “بلبل” ئي سنڌي ادب ۾ آندي، ان جو مثال سنڌي ادب ۾ اڳ ڪونه هو. سندس مزاحيه انداز گو “ڪونين” جو ڪم ڪيو ۽ فيشن جو بخار ڪڍي ڇڏيو. ٻيو ته “بلبل” ان وقت قوم جي زخم تي نشتر وهائي ڪڍي جڏهن ڪارو واءُ لڳي رهيو هو ۽ مسلمان نوجوان جديد فيشن جي وبا ۾ وٺجي چڪا هئا. اهوئي سبب آهي جو سنڌ جي سڀني محققن متفق ٿي چيو آهي ته “بلبل” هڪ سچي شاعر جا فرائض ادا ڪيا آهن. سندس تخريبي پهلوءَ جديد فيشن جا ڪوٽ ڪيرائي ڇڏيا.

“بلبل”سهڻي نقاب ۾ آيل، ڪاري بلا کي پريان ئي پروڙي ورتو ۽ ان جي خراب نتيجن کان اڳواٽ قوم کي آگاهه ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو.

ائين چئجي ته جديد دؤر جي مومل جي ڪاڪ ۾ جو اسان جا ڪونڌر،مينڌرا بنجي، محو حيرت ٿي چڪا هئا، تنهن جي طلسمات کي هن باريڪ بين ۽ حق شناس شاعر پريندي ئي پروڙي ورتو، تان جو جدوجهد ڪري ان کي بي نقاب ڪري قوم کي سجاڳ ڪيائين ته اها مومل جي ڪاڪ آهي ۽ نه زندگيءَ جو رنگ محل!

“بلبل” جي فن جو اهو ڪمال آهي، جو سندس ڪلام ۾ اڄوڪو نقشو به هوبهو پيو نظر اچي. اهو آهي پيشنگوئيءَ وارو جزو، جنهن بابت سروجني نائيڊو چيو آهي ته:

“شاعر باڪمال جو فن، هڪ پيشنگوئي ٿئي ٿو، ان ۾ مستقبل جا اهڃاڻ ۽ آثار پڻ موجود رهن ٿا.”

ظاهر آهي ته تخريبي پهلوءَ کان سواءِ تعميري پهلو به مڪمل شاعريءَ لاءِ ضروري آهي. ان خيال کان ڏسبو ته اهو تعميري پهلو به “بلبل” جي شاعريءَ ۾ بدرجه اتم موجود آهي. “بلبل” مرحوم قوم جي صحيح جذبات ۽ رجحانات، عقائد ۽ خيالات کي اڀاري درست ڪرڻ لاءِ قوم جي مرده ۽ افسرده روح کي زنده ڪرڻ لاءِ هيٺيان طريقا اختيارڪيا آهن، جي سڀ غور ڪرڻ جي قابل آهن.

(1) هن ان زماني جي بزرگن ۽ بابرڪت هستين جي چونڊ ڪري انهن جي مدح ڪئي ۽ قوم کي پنهنجن محسنين جي ڪمال ۽ فضيلت کان آگاهه ڪري سندس دل ۾ عزت ۽ محبت جو بي پناهه جذبو پيد اڪيو. اهڙيءَ طرح، ڪارلائل جي قياس موجب، سنڌي ادب ۾ هن هيرو ورشپ جو بنياد وڌو، جو هن کان اڳ موجود نه هو. افسوس اهو آهي ته هن دؤر ۾ ان نقطئه نظر کي قطعاً فراموش ڪيو ويو آهي. اهوئي سبب آهي جو قوم جو شيرازو، پريشان خياليءَ جي نذر ٿي چڪو آهي ۽ هر فرد پريشان به آهي ۽ انارڪسٽ به ٿي چڪو آهي.

هر ڪو ماڻهو پنهنجن ماڻهن ۾ رڳو عيب تلاش ڪري رهيو آهي. “حسن” جو متلاشي ڄڻ ته آهي ئي ڪونه! نڪو قوم ۾ ڪي اهڙا چڱا مڙس ئي رهيا آهن، جن جي نيڪي ڪري سگهجي. گويا پوري ملت، بديءَ ۾مبتلا ٿي چڪي آهي. اصل ۾ جي ماڻهو ان خيال جا آهن، اهي هروڀرو صحيح نه آهن. انهن کي ايترو انتها پسند ٿيڻ نه گهرجي. “اڃا ڪي آهين، ڪلجڳ سوڌا ڪاپڙي” تي خيال ڪرڻ گهرجي.

ٻيو ته ڪنهن ٻئي کي ساراهڻ سڀ ڪنهن جو ڪم ناهي. هن لاءِ وڏي جگر ۽ گردي جي ضرورت آهي. عام طرح سان ڪنهن جي عيب جوئيءَ يا گلا ڪرڻ ڏي ئي ماڻهوءَ جو نفسياتي ميلان رهندو آهي. “بلبل” جي وسعت نظريءَ جو داد ڏيڻ گهرجي، جو “بلبل” دل کولي، قوم جي محسنن کي قصيدي سان ياد ڪيو ۽ کين قوم وٽ متعارف ڪيو. سندس قصيدا به فني نقطئه نگاهه کان وڏو معيار رکن ٿا. بقول حافظ بسمل مرحوم: “بلبل جا قصيدا، فانيءَ جي فن جي ٽَڪَر جا آهن.”

ٻيو ته ان قصيده گوئيءَ ۽ مدح سرائيءَ جي سلسلي ۾ فني نقطئه نظر سان هڪ مشڪل مسئلو، هر قصيده گو لاءِ سد راهه بنجي ٿو، جو آهي “لُنڊي خوشامد” ۽ “حقيقت بياني!” ٻنهي جي وچ ۾ جو فرفرق آهي، ان کي هرڪو سمجهي سگهي ٿو. هڪ پنهنجي ذاتي دوست ۽ محسن کي ممدوح قرار ڏئي، ان جي مدح ڪرڻ آسان آهي، پر پاڻ کي قومي نقطئه نظر ۾ فنا ڪري قوم جي ترجماني ڪندي قوم جي محسن جي مدح ڪرڻ، بلڪل مشڪل آهي. پنهنجي “زبان” سان مدح ڪرڻ کان قوم جي زبان بنجي مدح ڪرڻ مشڪل امر آهي.

“بلبل” ان فني نقطه نظر سان مبالغي آرائيءَ کي نظر انداز ڪري جن جي مدح ڪئي، اهي نه فقط ان مدح جا مستحق هئا، پر ان سان گڏ اڃا به وڌيڪ ستائش ۽ مدح جا حقدار هئا، “بلبل” قصيدي کي متوازن ۽ مناسب حدن ۾ رکي ان کي پوريءَ طرح نباهيو، جا سندس پڻ حقيقي ۽ بنيادي خوبي شمار ڪرڻ گهرجي. “بلبل” ڪنهن به ٽڻي ٽامڻيءَ جي لنڊي خوشامد نه ڪئي آهي.

ٻيو ته “بلبل” پنهنجي قوم کي پنهنجن ليڊرن جي روشن پهلوءَ کي نظر انداز ڪرڻ کان روڪيو آهي ۽ ٻڌايو آهي ته قوم جيستائين پنهنجن ليڊرن جي روشن پهلوءَ کي نظر ۾ نه رکندي، تيستائين اجتماعي اصلاح جو ڪوبه ڪم پايئه تڪميل تي نه پهچي سگهندو.

“بلبل” اهو به ظاهر ڪيو آهي ته قوم ۽ ليڊرن جي وچ ۾ مفاهمت لاءِ ضروري آهي ته قوم پنهنجن ليڊرن جي نقص ۽ عيب کي هرو ڀرو تشهير نه ڏئي، ڪوشش ڪري اصلاح لاءِ سوچي ۽ رڳو فساد نه پيدا ڪري، پر باهمي تعاون کان ڪم وٺڻ سکي. سندس خيال اهو آهي ته ليڊر جي مقبوليت، قوم جي ترقيءَ ۽ عروج جو هڪ زينو آهي. جنهن قوم ليڊرن جي تاريڪ پهلوءَ تي نظر رکي خواهه مخواهه نڪته چيني ڪئي آهي، اها ڪڏهن به تعمير پسند ليڊرشپ پيدا ڪري نه سگهي آهي. سندس نقطئه نظر اهو به آهي ته نفرت جو جذبو قوم ۽ ليڊر کي هميشه لاءِ جدا ڪري ٿو ڇڏي ۽ انتها اتي ٿي پهچي جو قوم پنهنجي ليڊرن جي چڱن ڪمن مان به بهره ور ٿي نٿي سگهي.

“بلبل” مرحوم عين سياسي ۽ اخلاقي مصلحت محسوس ڪري، قوم جي اکين اڳيان قصيدي جو شيشو آندو ۽ سندس اکين اڳيان سندس ليڊرن کي لائق فائق، دانا، عقيل، همدرد ۽ اعتماد جوڳو ڪري ڏيکاريو، ڇو ته سندس خيال موجب، انسان هر حال ۾ خاطي آهي، تنهنڪري جا قوم پنهنجن خدمتگذارن جي خطائن تي چشم پوشي ڪرڻ نه سکي آهي سا ڪڏهن به چڙهي ۽ اڀري نٿي سگهي.

قدرداني پيدا ڪرڻ جي سلسلي۾ پاڻ هن طرح چيو اٿس:

قدرداني به ڇا عجب آهي،

جت قدر ناههِ ات غضب آهي.

قدرداني ۽ “واهَ” جي وائي،

هي خدا جي عطا، وَهَب آهي.

(1) بلبل مرحوم خالق اڪبر جي حمد و ثنا نهايت دلڪش ۽ جاذب، زود اثر ۽ دلنشين نموني ۾ ڪري، الله پاڪ جي بي پناهه وحدانيت ۽ قدرت ڪامله جي گونا گون صنعت ۽ خلقت ڏي رجوع ڪرڻ جي پرجوش ۽ پراثر تلقين ۽ تبليغ ڪئي آهي. ان سان گڏ غافل مسلمانن جي زنگ آلود قلب کي رسول ڪريم صلّي الله عليه وسلم جي محبت واري پارس سان گهڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس. ان طرح ڪيتريون مرده ۽ زنگ آلوده دليون روشن ڪري ڇڏيائين.

الغرض، اسلام جي ٻن شعبن وحدت ۽ رسالت تي ڪامل ايمان آڻڻ، لاالهٰ اِلاَلله سان گڏ محمد رسول الله جي مفهوم ۽ مطلب کي سيني ۾ سانڍڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ سندس شاعرانه ۽ اديبانه جدوجهد جو مرڪزي نصب العين رهيو آهي. سندس نعتيه ڪلام هڪ صادق عاشق، هڪ شيفته ۽ وارفته “گلِ رسالت” جي “بلبل” جي آهه و فغان آهي. در حقيقت، سرڪار دو عالم صلي الله عليه وسلم جي محبت ئي ايمان آهي، بلڪه ايمان جي جان آهي ۽ ايمان لاءِ ساز و سامان آهي.

 ان سلسلي ۾ مرحوم “بلبل” پنهنجي حياتيءَ جي آخري گهڙيءَ ۾ به جو نعتيه غزل لکيو آهي اهو حضور پرنور صلي الله عليه وسلم کي سندس سچي امتيءَ جي سچيءَ سڪ جو سنيهو ۽ عقيدت ۽ محبت جي فراوانيءَ جو لاجواب خطاب آهي، چيو اٿس:

“رسول الله، امت کي ڇين ۾ نا ڇڏڻ گهرجي.”

اهو شعر نهايت رقت انگيز ۽ روح پرور آهي، جو وفات وقت چيو اٿس.

مرحوم “بلبل” پنهنجي فن ۽ ڪلام سان انهن ٻنهي چيزن توحيد ۽ عشق نبوي کي وري چمڪايو.

 مرحوم “بلبل” مسلم قوم کي تهذيب ۽ اخلاق جي راهه تي هلڻ لاءِ وڻندڙ ۽ اڀاريندڙ انداز ۾ آماده ڪيو ۽ “تصوف” جي بهترين ۽ عملي دستور العمل تي هلي تزڪيه نفس لاءِ تيارڪيو. ان سلسلي ۾ دنيا جي فاني هجڻ، فقر و فاقي کي پسند ڪرڻ، عبادت ۽ رياضت ۾ مشغول رهڻ، جدوجهد ۽ جهاد ۾ گذارڻ، ڪسر نفسيءَ ۽ فروتنيءَ سان پيش اچڻ، اتفاق ۽ اتحاد سان قومي شيرازه بنديءَ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ بهترين ڪلام چيائين.

(8) مرحوم “بلبل” پنهنجي فن، ادب، شعر ۽ نثر سان، مسلم قوم کي پنهنجي صحيح مقام کان آگاهه ڪيو ۽ کين پنهنجي خير الامت هجڻ جو احساس ڏياريو ۽ کين “من عرف نفسہ، فقد عرف ربہ” واري مقام کان واقف ڪيو، جيئن لطيف، روميءَ ۽ اقبال جي شاعريءَ جو مرڪزي خيال آهي “پاڻ سڃاڻڻ” جنهن کي فلسفيانه انداز ۾ “خودي” ٿو سڏجي، ان ڏانهن “بلبل” پڻ سهڻي اسلوب سان دعوت ڏني آهي، جيئن اقبال چيو آهي:

وہی ہے تیرے زمانے کا امام حاضر،

جو تجھے، غائب و موجود سے بیزار کرے،

دے کے احساس زیان، تیرا لہو گرما دے،

فقر کے سران، چڑھاکر، تجھے تلوار کرے.

“بلبل” جي فن ۾ نفي ۽ اثبات جي آميزش ان شعر جي بصيرت تي دليل آهي.

(9) مرحوم “بلبل” پنهنجي شاعريءَ ۾ خالص علمي ۽ ادبي، لساني ۽ فني پهلوءَ کي محفوظ رکيو ۽ سنڌي زبان نهايت سليس ۽ سلوڻي، دلڪش ۽ عام فهم ڪم آندائين. شعر جي رواني، شيرين بياني، وزن جي پختگي، بندش جي چستي سندس فن جو ڪمال آهي. ان طرح نوان استعارا ۽ ڪنايا، لطائف، ظرائف، تمثيلون ۽ تشبيهون پيدا ڪري، ٻوليءَ کي رنگين ۽ نمڪين بنائي ڇڏيائين.

بقول حاجي محمود خادم “رنگين ۽ مرصع نثر جو موجد مرحوم “بلبل” آهي، خود مرحوم مخلص ۽ مرزا قليچ بيگ مرحوم به سندس تقليد ڪئي آهي.” ان طرح جناب مولائي شيدائيءَ جي چوڻ موجب:

“بلبل پهريون انشا پرداز ۽ صاحبِ طرز اديب هو، جنهن مسلم صحافت جو مقام سنڌ ۾ بلند ڪيو، سنڌي صحافت جو بنياد وجهندڙ “بلبل” هو.”

اهڙي طرح ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل جي چوڻ موجب:

“بلبل مرحوم واقعي قومي روح، زبان جي سادگي ۽ عام فهم عبارت پيدا ڪرڻ جي خيال سان سنڌ جو حالي هو ۽ ظريفانه ڪلام ۽ اصلاحي شاعريءَ جي خيال کان اڪبر الهه آبادي هو ۽ اخلاقي ۽ مذهبي شاعريءَ جي مدنظر تي سعدي ثاني هو.

آخر ۾ عرض ڪندس ته “بلبل” کان ڪجهه اڳ ۽ ڪجهه پوءِ توڙي سندس دؤر ۾ ڪيترائي اهڙا شاعر پيدا ٿيا آهن، جي عظمت ۽ قابليت جي لحاظ سان، بلبل مرحوم کان بدرجها اتم هئا، پر هنن جو ڪلام ايترو مقبول عام ٿي نه سگهيو، ڇا لاءِ ته سندن اهو فن ۽ ڪلام دماغي ڪاوش جو مرهون منت هو ۽ زور طبع جي پيداوار هو تنهن ڪري تڪلف سان پيدا ڪيل مصنوعي صنعت ڪڏهن به حيات دوام حاصل ڪري نه سگهي.

انجي برعڪس “بلبلِ سنڌ” جي صدا اڄ به سرزمين سنڌ جي فضا ۾ گونججي رهي آهي، سندس شاعري اڄ به سامعين جي مرده جذبات کي بيدار ڪري رهي آهي، بقول اقبال:

وہ بلبل نالاں تھا، اس اجڑے گلستاں کا

سندس تخلص به عجيب آهي ... “بلبل” هزار داستان، انيڪ قسمن جي لولين ۽ سرن جو مالڪ پرندو آهي، تيئن “بلبل” به هزار داستان آهي. سندس شعر ۽ ڪلام، بيان ۽ نطق، هر رنگ ۽ ڍنگ تي آهي. “بلبل” خوشيءَ ۽ غم، حسن ۽ عشق، شاديءَ ۽ خانه برباديءَ تي نوحه ڪنان رهي ٿو، تيئن “بلبل” جي حياتي به اهي عناصر ٿي رکي. “بلبل” قوم جي غم ۾ غم انگيز ڪلام چيو، “بلبل” مسرت جا نغما ڳايا، “بلبل” حسن جي سحر انگيز ڪيفيت کي بيان ڪيو، “بلبل” عشق جي واردات جو نقشو چٽيو، “بلبل” قوم جي مسرت ۽ ڪاميابيءَ ۾ حصو ورتو، “بلبل” قوم جي خانه برباديءَ تي دلدوز مرثيا چيا. اهي چارئي عناصر، سندس “ديوان” ۾ موجود آهن.

“بلبل” ٻاهٺ ورهين جي عمر ۾ 13 سيپٽمبر 1919ع ۾ وفات ڪئي. مرحوم شمس العلماء قليچ بيگ فرمايو آهي:

شاعر ملکِ سنده شمس الدين- کہ ازوبود عالمی بہ شگفت.

بلبلی بود او کہ بامنقار- درِ معنيق، عجيب ترمی سفت.

بود او شمس، بر سہرِ سخن- کرد آخر غروب روی نہفت.

“بلبل” مرحوم جي عظيم ادبي فضيلت، توڙي شخصيت تي ڪافي بحث ڪيو اٿم، هت آخر ۾ سندس سياسي بصيرت تي فقط ٻه-ٽي حوالا عرض ڪندس.

اول اوهان ان دؤر ۾ پيدا ٿيل هوم رول تحريڪ جو ڪجهه تصور ڪيو، جنهن جي چڪر ۾ سنڌ ۽ هند جا وڏا وڏا مسلمان ليڊر اچي چڪا هئا، اهو دؤر 1918ع ۾ وڏو ممڻ مچائي چڪو هو. گانڌي، گوڪلي، ايني بيسنت ۽ ديوان مرليڌر ان تحريڪ ۾ حصو وٺي رهيا هئا. سنڌ ۾ غلام محمد خان ڀرڳڙيءَ جهڙو پرجوش، مخلص ۽ ديانتدار ليڊر به متاثر ٿيڻ کان رهي نه سگهيو.

ان دؤر ۾ مرحوم “بلبل” ڪتاب “جام جم” لکيو. ان ۾ هند جي سياسي پس منظر، هندن جي انگريز پرستيءَ ۽ مسلمانن جي حق تلفيءَ تي مفيد ۽ معلومات افزا انگ اکر پيش ڪري مسلمانن کي خبردار ڪيائين ته هو پنهنجي حقن لاءِ جداگانه تنظيم کڙي ڪن ۽ بلڪل جدا محاذ قائم ڪري پنهنجن حقن لاءِ جدوجهد ڪن. “جام جم” جي 56 صفحي تي “بلبل” مرحوم لکيو آهي:

“گرگن سان ٻڪريون گڏجي حق نه گهرن، بازن سان چڙيون نه اڏامن! اسانجي هستي، اسان جي قوميت سڀني کان مٿي هئڻ گهرجي، هندن کان صد بار وڌيڪ اسان جا پوليٽيڪل حق آهن. هو هميشه اسان جا محڪوم هئا، انگريزجي چاپلوسي ڪري، هاڻي اسان جا حاڪم ٿيا آهن. اڃا وڌيڪ حاڪم ٿيڻ گهرن ٿا. اسان جا انهن کان به وڌيڪ ڳاٽي ڀڳا حق هئڻ گهرجن، پر جدا ۽ نه گڏ.”

“بلبل” جو هيءُ آواز، علامه اقبال ۽ قائد اعظم کان، توڙي الهه آباد واري اجلاس ۽ لاهور جي پاڪستان ريزوليشن کان ٻاويهه سال کن اڳ جو آهي، جنهن ۾ پاڪستان ۽ جداگانه قوميت جو روح موجود آهي.

ان طرح وفات وقت بلڪل پوين پساهن ۾ سندس زبان مان هي لفظ نڪتا:

“هندن جا بجڪا ڌار ڪريو ۽ مسلمانن جا بجڪا ڌار ڪريو.” اهي لفظ پاڪستان جي تاريخ ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکن ٿا.

بهرحال، هن مقدمي ۾ بلڪل مختصر طرح سان مقدمي جي رعايت سان مرحوم “بلبل” جي تعارف ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي اٿم. عرض آهي ته صاحب ذوق، گرامي صاحب جو مقالو “بلبل” ۽ سندس فن” (مهراڻ، 3/4-63ع) به مطالعه ڪن، جيئن “بلبل” متعلق سڀ گوشا روشن ٿين. انهن مختصر لفظن سان هن مقدمي کي ختم ٿو ڪريان.

15 فيبروري 1965ع