رئيس شمس الدين بلبل

تحرير: آزاد علي انور ڪانڌڙو-ميهڙ

سنڌ ڌرتيءَ تي ڪيترائي عظيم انسان پيدا ٿيا آهن، جن پنهنجي سڄي ڄمار ڌرتيءَ تي رهندڙ ماڻهن لاءِ وقف ڪري ڇڏي، انهن ۾ هڪ نالو “شمس الدين” بلبل مرحوم جو آهي.

مرحوم بلبل جا وڏا اصل ناڙيءَ جا هئا ۽ پوءِلڏي اچي ميهڙ تعلقي جي ڀرسان ڳوٺ فريد آباد ۾ ويٺا، اتي سندن رهڻ واريون جايون ۽ ٻنيون اڃا تائين موجود آهن، اتي بلبل جي والد صاحب جي ڳوٺ وارن سان اڻ بڻت ٿي پئي، جنهن بعد هو اتان لڏي اچي ميهڙ ۾ ويٺا. بلبل جي والد بهادر خان کي پنج پٽ هئا، انهن ۾ سڀني کان ننڍو شمس الدين “بلبل” هو، بلبل جو جنم ميهڙ شهر ۾ 1857ع ۾ ٿيو.

بلبل جو پهريائين نالو “پريل” رکيو ويو، پر سندس مامو نهال خان جڏهن سندس گهر آيو ته بلبل تي نظر پوندي ئي بلبل جي والد کي چيائين ته هي ڇوڪرو وڏي ڀاڳ وارو ٿيندو، ان ڪري هن جو نالو “شمس الدين” رک. نهال خان مولوي خاندان جو هڪ عالم فاضل شخص هو، ان کانپوءِ بلبل کي انهيءَ نالي سان سڏڻ لڳا. بلبل جي ابتدائي زندگي بابت صحيح ڄاڻ نه ملي آهي، پر اها خبر پئي ته بلبل جنهن وقت ڄائو هو ان وقت ميهڙ هڪ ڳوٺ جيان هو ۽ هتي اسڪول يا ڪاليج وغيره نه هو. ان وقت جي عام رواج مطابق بلبل کي هڪ مڪتب ۾ ويهاريو ويو، جتان هن سنڌي ۽ فارسي جي تعليم ورتي. بلبل ذات جو “شينو” آهي ۽ کيس ڪٿي “ابڙو” لکيو پڙهيو وڃي ٿو، پر اهو غلط آهي. سندن پويان اڃا ميهڙ ۾ موجود آهن، جيڪي پاڻ کي شينو سڏائيندا آهن.

بلبل سنڌي ۽ فارسي جي تعليم کان پوءِ جڏهن 1872ع ۾ اسڪول کان نڪتو ته هن جي ذهن ۾ شاعرانه قوت ظاهر ٿي. هن کي شاعريءَ جو شوق ننڍي هوندي کان ئي هو ويتر نوجوانيءَ ۾ عشق جي لپاٽ لڳڻ کانپوءِ گهڻي شاعري ڪرڻ لڳو.

بلبل ننڍي هوندي کان ئي وڏن وڏن شاعرن سان شعر ۾ مقابلا ڪندو هو، سندس ذهن، سوچ، سمجهه ڏسي اهي وڏا شاعر کيس چوندا هئا ته هڪ وڏو ۽ قابل سخن دان ٿيندين! واقعي ٿيو به ائين، جيڪڏهن اسان بلبل جي ڪنهن ڪلام يا شعر کي ڏسنداسين ته اهو معلوم ٿيندو ته اهڙو سچ ان وقت جي قابلن به چيو آهي.

مرحوم بلبل سنڌي ۽ فارسي جي تعليم پنهنجي تعلقي جي مدرسن ۾ حاصل ڪئي پر پنهنجي ذاتي مطالعي سبب معلومات ۾ ڪافي اضافو ڪيائين. بلبل پنهنجي ذهني معلومات لاءِ پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪتابن جو ذخيرو گڏ ڪيو ۽ هڪ عمدو ڪتب خانو جوڙي ڇڏيو. جنهن ۾ هر قسم جا ڪتاب مختلف فن ۽ ٻولين ۾ موجود هئا. انهن ۾ سنڌي، فارسي، عربي ۽ اردو وغيره ٻولين ۾هئا. بلبل کي انهي ڪتب خاني تي ڏاڍو ناز هو ۽ هو اڪثر فخر وچان چوندو هو ته مان هي پنهنجي پوين لاءِ هڪ وڏو خزانو ڪتابن جي صورت ۾ ڇڏي ويندس، جيڪو هنن کي ڏاڍو ڪم ايندو ۽ پوءِ ساري ڄمار پيا دعائون ڪندا.

هونءَ ڪنهن به قابل شخص جي محنت ڪڏهن به رائيگان ٿي نٿي سگهي ۽ اهڙي قابل شخص جي محنت وري ڪڏهن به لڪل نٿي رهي، بلبل جي محنت جو به ساڳيو نمونو هو. مرحوم بلبل پهريان جڏهن انجنيئري کاتي۾ داروغو مقرر ٿيو اتي به بلبل جي محنت کي ڏسي اتي جي ٻن آفيسرن کي حيرت وٺي ويندي هئي ۽ سندس ايڏي وڏي محنت ۽ قابليت ڏسي انهن بلبل جي تمام گهڻي عزت ڪئي ۽ حوصلا افزائي خاطر “شاهنامه فردوسي” جو هڪ نسخو جيڪو سونهري حرفن ۾ لکيل هو، اهو تحفي طور ڏنو. اهو شاهنامو هاڻي دهليءَ جي عجائب خاني ۾ رکيل آهي، جو ان وقت جي ڪليڪٽر جناب حامد علي صاحب اتي ڏياري موڪليو.

بلبل جي مضمون ۾ ايتري ته سڪ، محبت، پيار، ٻڌي ۽ گڏ رهڻ جي تلقين هئي جو پڙهڻ کان پوءِ مسلمانن جون دليون بلبل ڏانهن ڇڪجي اينديون هيون. بلبل مرحوم جو اهو ساڳيو ئي قلم هو جنهن مسلمانن کي بهبود ۽ ڀلائيءَ لاءِ سوچڻ تي مجبور ڪيو.

بلبل ميهڙ ۾ گهڻو وقت رهيو، آخر هڪ ڏينهن سال 1889ع تي ڪراچي وڃڻ لاءِ تيار ٿيو ۽ جتي سندس ملاقات خان بهادر حسن علي آفندي سان ٿي، ڇو ته ان وقت تمام گهڻو مشهور هو، ان سان ملاقات ٿيس، انوقت ڪراچي مان سنڌ محمدن ايسوسيئيشن مسلمانن جي بهبود ۽ ڀلائيءَ لاءِ هڪ اخبار “معاون” نالي جاري ڪئي هئي ۽ پوءِ ان اخبار جي ادارت بلبل جي حوالي ڪئي وئي. ان بعد بلبل سنڌ مدرسة الاسلام، سنڌ محمدن ايسوسيئيشن ۽ حسن علي آفندي جي سياسي عملي تحريڪ جي تمام گهڻي خدمت ڪئي. بلبل ادارت سنڀالڻ کانپوءِ اهڙا ته فلسفي سان ڀريل مضمون لکيا جو ان وقت ادبي دنيا وات ۾ آڱريون وجهي پوئتي رهجي وئي.

مرحوم بلبل پهريون ئي شخص هو جنهن ترڪيءَ جي جنگ يا جنگ بلقان کان پوءِ هلايل تحريڪ “هلال احمر”کي سنڌ ڌرتيءَ جي ميدان تي آندو ۽ زور وٺرايو. قومي شاعري مرحوم بلبل صحيح طرح شروع ڪئي ۽ هيٺيان طريقا استعمال ڪيا. مرحوم بلبل قصيده کي قاآني جي منزل تائين پهچايو ۽ قسمين قسمين ۽ وڏا ڪم ورتا، نيچرل شاعري ڪري ان جي ذريعي سان ماڻهن کي قدرت جو آشنا ۽ حقيقت پرست بنايائين وغيره.

مرحوم بلبل نه رڳو هڪ اديب، شاعر يا اخبار نويس هو پر هو سياسي ميدان ۾ به هڪ سرگرم ڪارڪن هو.

مرحوم بلبل پهريون ئي شخص هو جنهن موجوده سليس نثر نويسي جو رنگ اختيار ڪيو،جيڪو اخباري دنيا لاءِ تمام گهڻو فائديمند ثابت ٿيو.

بلبل کان اڳ سنڌي نثر نويسي جو نمونو فارسي جي طرز تي هو ۽ ان کي صرف ۽ صرف فارسي وارا  لکي سگهندا هئا، پر پوءِسنڌي نثر لکڻ هر ڪنهن لاءِ آسان ٿي پيو. هي به بلبل جي ڪيڏي نه اڻوسرندڙ خدمت آهي، جيڪا ڪڏهن به وساري نه ٿي سگهجي.

بلبل جو هي به هڪ اڻ وسرندڙ ڪارنامو آهي جو هڪ ڪتاب “مسلمان ۽ تعليم” لکي ڇاپرائي مفت ورهايائين. جديد تعليم عام ڪرڻ لاءِ هن ميهڙ ۾ هڪ مدرسو قائم ڪيو جو اڳتي هلي “هاءِ اسڪول”بنيو.

آخر هي سنڌ جو نيڪ انسان 62 ورهين جي عمر ۾ ٻلهاڙي يعني “ڪارپنڪل” مرض ۾ مبتلا ٿي ويو ۽ علم ادب جو سج 13 سيپٽمبر 1919ع تي هميشه لاءِ آسمان تان غروب ٿي ويو. سندس قبر ميهڙ ۾ سندس گهر جي ڀرسان واري مسجد جي صحن ۾ آهي.

روزنامه مهراڻ، آچر ، 16 سيپٽمبر