حضرت شمس الدين ”بلبل“
از: محمد عرس ٻرڙو ايڊووڪيٽ، ميهڙ
حضرت مرحوم و مغفور شمس الدين “بلبل” قدس الله سره جي آخري آرامگاهه مرقد مبارڪ تي عقيدت ۽ محبت جي گلن جي ورکا ڪندي سندس علم و ادب جي عميق موجزن سمندر مان چند قطرات اڄوڪي عظيم الشان بزم ۾ عرض آهن.
“حريفان بادها خورد ند رفتند رتهي خم خانها کردن زقند”
سنڌ جو جليل القدر ۽ مايه ناز شاعر، بلند پايه جو صحافي ۽ اعليٰ مفڪر حضرت رئيس شمس الدين صاحب هو. “بلبل” سال 1857ع ۾ بمقام شهر ميهڙ تعلقي ميهڙ ۾ تولد ٿيو. هي اهو پر آشوب دور جنهن دور ۾ مسلمانانِ هند فرنگي طوق غلامي ٽوڙڻ لاءِ جهادِ عظيم شروع ڪيو ۽ هن جهادِ في سبيل الله کي تاريخ جي اوراقن ۾ بلوي جي پر تحقير تعبيرن سان جاءِ گزين ڪيو ويو، مگر خدا شاهد آهي ته هي جهادِ اڪبر مسلمانانِ هند جي غيرت اسلامي حميت ۽ توڪل علي الله جي يوم الحساب تائين دلالت ڪندو رهندو.
مسلمانانِ هند پنهنجي فرمانروائي ۽ اعزاز کي تلف و تاراج ٿيندي دست تحسّر مليندي مليندي فرنگي تعليم و تهذيب کي منافرت، بغض و عناد ۽ چشمِ تحقير سان ڏسندي ڏسندي ان جو قطع تعلقات ڪيو، ان جو اهو نتيجو سرزد ٿيو جو اهل هند سفيد فام آقائن جي تعليمي تهذيبي تقليد ڪري بام عروج تي پهچڻ لڳا، ۽ مسلمانن دنياوي نقطه نگاهه کان قعر ذلالت ۾ ڪرڻ لڳا، ٻنهي قومن کين صفحه هستي تان مٽائڻ لاءِ ناپاڪ سازشون شروع ڪيون، مگر عداءُ الله کي اها خبر نه هئي ته “چراغ راکه برايزد فروزد ز کسي که او تف رمشش مبسوزد”
هنڌي مسلمان پنهنجي شڪسته ڪشتي کي پرموج سمندر اندر ۽ طوفاني شدت کي ڏسي پنهنجا نماڻا هٿ دربار ايزدي ۾ کڻندو رهيو سندس گريه ۽ انڪساري وڃي مقبوليت حاصل ڪئي، واقعي نا اميدي ۾ به آهي آسرو رحمان جو، دردمند دعائن کي مقبول فرمائيندي بلڪل ساڳئي سال قرن سعدين ۾ اعظم ڳڙهه يو پي ۾ حضرت مولانا شبلي نعماني رحمة الله کي دهلي جي جوق ۾ مير مهدي حسن مجروح عليه رحمة کي ۽ سرزمين سنڌ حضرت شمس الدين بلبل قدس الله سره کي پيدا ڪرڻ فرمايو، الله تعاليٰ انهن ٽنهي جليل القدر هستين جي قلم کي تلوار کان به زياده قوت عطا فرمائي هئي، جن شيوه پيغمبري اختيار ڪري پنهنجي علم، ادب شعر و شاعري جي قهربا قوت سان مسلمانان هند ۽ سنڌ جي صحيح ترجماني ڪري سندن شوريده قسمت کي بدلائي ڇڏيو.
حضرت بلبل عليه رحه جي سيني ۾ عنفوان شباب ۾ به قومي درد ڇوليون هڻي رهيو هو ان جي بي تابي کي مولانا الطاف حسين حالي ۽ حضرت اڪبر الهه آبادي جي پردرد قومي نظمن ويتر وڌايو.
ڪاتب تقدير قضا و قدر کان سنڌي مسلمانن جي خدمت لاءِ حضرت بلبل کي منتخب فرمايو تنهن پنهنجي دور رس نظرن سان مسلمانن جي اجڙيل گلستان کي خون جگر سان آبياري ڪرڻ جو تحيه ڪيو، ان دور ۾ مسلمانن جي بي ڪسي ۽ بي بسي جي ماحول حضرت بلبل جي قلب و جگر تي وڏي اثر اندازي ڪئي جو سندس ابتدائي شعرن مان معلوم ٿي ٿئي.
ٿي ويو مانوس آهيان رنج و غم کان
زهر قاتل مان ڏسان ٿو عيش عشرت جا مزا
حضرت بلبل بحيثيت هڪ قومي نباض ۽ سياسي مبصر جي پنهنجي ذڪاءَ ۽ ذهانت جي وسيلي پنهنجي نظم و نثر کي وقت جي تقاضا موجب قومي امراض کي قلع قمع ڪرڻ لاءِ هڪ خاص طرز مزاحيه اختيار ڪئي جنهن تير نشتر جو ڪم ڪيو.
شعر ۾ طرز مزاحيه اختيارڪرڻ لاءِ به بلبل عليه رحه جا نيڪ مقصد هئا، مقصد اول اهو هو ته سنڌي مسلمانن کي انگريزي تعليم ڏانهن راغب ڪرڻ ۽ ساڳئي وقت فرنگي تهذيب ۽ نشونما کان سنڌي مسلمانن کي متنفر ڪرائڻ صاحب موصوف جو اولين مقصد هو ته مسلمانانِ سنڌ حڪومت جي تعليم حاصل ڪري حڪومت جي ڪارپردازگي ڪري نه رڳو پنهنجي ڀائن جي حقن جو تحفظ ڪن، پر فرنگي تهذيب وضع قطع جي زهر قاتل کان ڪناره ڪشي ڪن ۽ پنهنجي اسلامي تهذيب تمدن ۽ ثقافت کي محفوظ رکن. انهن ٻنهي اهم مقصدن کي سڌو ڪرڻ لاءِ حضرت بلبل پنهنجي مزاحيه شعر کان عصاءِ موسوي جو ڪم ورتو. بلبل عليه رحه جي مزاحيه شعر ۾ انگريزن جي قوم ۽ ان جي عادات ۽ اطوار لاءِ سخت منافرت جي تخم پاشي ڪيل آهي، هن ڪڙي نقطه چيني کي به زحبر توبيخ کي کل ۽ قهقهي جا لاتعداد غلاف ڏنل آهن ان ڪري اجنبي آقا نهايت خوش اسلوبي سان پنهنجي روءِ سياهه ڪرائڻ تي مشتاق ٿي نظر آيو، اها بلبل مرحوم جي نقادي ۽ ڪيمياگري هئي جنهن انگريزي حڪومت جي بيخ ڪني ڪئي ۽ دشمنن کي خبردار ٿيڻ به نه ڏنو، مگر اهو مزاحيه شعر پڻ درد کان خالي نه آهي.
فرنگي حڪام وڏي هيجان سان بلبل مرحوم جو مزاحيه شعر ٻڌي گد گد ٿيندا هئا ۽ حضرت بلبل کي پنهنجو دوست تصور ڪندا هئا، مسلمانانِ سنڌ کي انگريزي تعليم ڏانهن متوجهه ڪرڻ لاءِ حضرت بلبل رقمطراز آهي:
وڃائي تو پنهنجا ڇڏيا ٻئي جهان
ڏنا ڪينڪي تو انڌا امتحان
روينيو جڊيشل وڪالت وغيره
ڪهاڙي سان پنهنجو وڍيئي پاڻ پير
نه ڊپٽي ٿئين تون نه مختار ڪار
ٿئين همسرن ۾ ذليل و خوار
انگريزي تهذيب ۽ پوشاڪ تي جرح ڪندي مرحوم بلبل فرمائي ٿو:
دل کي ڏيکاري خوب نئين چال جا مزا
پتلون ڪوٽ بوٽ جو خوگر بڻايو آهه
ديرو حرم ۾ شيخ و برهمڻ جو ٿا رهن
يارن ته پنهنجو لنڊن مندر بڻايو آهه
باجو وڄائي جو ناچ ڪن ٿيون نشاط ۾
صاحب کي ڏس بغل ۾ ڇا باندر بڻايو آهه
مزيد فرمائي ٿو:
لنڊو ڪوٽ پتلون گهڙيال ڌار
شود خلق دنيا ترا دوست دار
ڪتي بسترڙي کي تون ڪجهه ڪور ڪور
نه باشي ز گلذار فردوش دور
تون پيشاب پنهنجو هلندي ۾ هار
ڪه جنت بود جائي پرهيز گار
ڪري وٺ ادا خوب بوسه ڪنار
ڪه فردا نه باشي ز حق شرمسار
رنن کون ڪرايو نه ڏاڙهي تراش
زجاهل گريزندهه جو تير باش
هن فنِ صحافت جي امام مسلمانانِ سنڌ جي بي لوث خدمت ۽ سندن ڪما حقه ترجماني ڪرڻ لاءِ جدا اخباري ادارن جي رهبري ڪري مسلمانانِ سنڌ کي حلقهء بگوش ۽ مرهونِ منت بڻايو آهي، سندس قلم جي تيز گامي ۽ جولاني مخالفن جا هڻي ڀانڊا ڀڃي ڇڏيا آهن، نور محمد نظاماڻي، محمد هاشم مخلص، عبدالسميع قريشي، آغا نظر علي مرحوم مريدانِ راسخه هئا، جن مرحوم جي مضامين کي پنهنجي مشعل راهه ڪري پنهنجي اخبارن جو اجراءٌ ڪيو.
سياست ۾ حضرت بلبل کي يدطوليٰ حاصل هو سندس سياسي معرڪه آرائي شيرازه بندين جا ڪرشمه ڏسي مٿس خانبهادر حسن علي آفندي، سيد الهندو شاهه ۽ چاگلا فريفة ۽ فدا هئا.
مرحوم جي شعر و شاعري مان علم و عرفان ۽ روحانيت جي مشڪباري جي ڪري هڪ عجيب و غريب ڪيفيت ۽ رقت طاري ٿيندي رهي ٿي، جنهن جو روحاني اثر ان حقيقت جي دلالت ڪندو رهي ٿو ته مرحوم عليه رحه جي دل ۾ عشق الاهي جي چنگاري ضرور جاءَ گزين هئي جنهن جي طفيل مرحوم بلبل جي شعر ۾ حقانيت، بي باڪي، حلاوت، نمڪيني ۽ قومي درد جون موجون جلوه گر آهن.
حضرت بلبل جو روحاني شعر هن طرح عرض آهي:
عام اورن عام سان ڪن خاص خلوت ٻي طرح
هو هجن ڪثرت ۾ قابو هن جي وحدت ٻي طرح
غير ناهي غير حق تون وهم ۾ ڇوٿو وتين
هن جي موهيت هنجي قربت هن جي وصلت ٻي طرح
افسوس آهي ته هن زنده جاويد عظيم المرتبت شاعر جي غير فاني عتيق ادبي سمندر مان غواض سپون سوجهي معنيٰ جا موتي ڪڍڻ جي زحمت اڃا گوارا ڪا نه ڪئي آهي، دعا آهي ته باري تعاليٰ مرحوم بلبل رحه کي پنهنجي جوار رحمت ۾ رکي ۽ اسان کي سندس مشعل راهه تي هلڻ جي توفيق عطا فرمائي (آمين).
احقرالعباد
محمد عرس ٻرڙو(مسرور )
بمقام ميهڙ
بتاريخ 11 اپريل 1964ع