رئيس شمس الدين بلبل

حاجي حافظ محمد احسن چنو

اسان جي سنڌ سڳوري ۾ وقت بوقت اهڙيون هستيون پيدا ٿيون آهن جن تي سنڌ وارن کي بجا طور فخر آهي، 1857ع وارو سال پنهنجي نوعيت ۾ مشهور آهي، اهو سال انقلابي آهي، جنهن کي ڌاري حڪومت “غدر” جو نالو ڏنو هو، مگر پاڪ هند جي باشندن لاءِ هڪ نيڪ فال هو، اهڙي وقت ۾ پاڪ هند جي مسلمانن کي مرحوم سر سيد احمد خان ۽ ان جورفيق ڪار مولانا حالي قدرت عطا ڪيو ته سنڌ جي مسلمانن کي وري خانبهادر حسن علي آفندي ۽ سندس دست راست رئيس شمس الدين بلبل نصيب ڪيو، رئيس شمس الدين بلبل 1857ع ۾ ڄائوهو، انهي ڪري قدرت ان جي دل ۾ قومي جذبو رکيو هو، مرحوم خان بهادر حسن علي جو صلاحڪار بڻيو، بلبل مرحوم اڪبر الهه آبادي ۽ مولانا حالي وانگر وطن ۽ قوم جي اصلاح ۾ هر ممڪن ڪوشش ڪئي، هن خداداد علمي ۽ ذهني لياقت سان مسلمانن لاءِ تعليم جي ذريعي اهو ڪم ڪيو جو ڏوڪڙ ۽ بارود  وسيلي نه ٿي سگهي ها، هن صاحب “جام جم” ڪتاب لکي هوم رول ليگ ۽ ڪانگريس تي تبصرا ڪري پاڪستان جو نظريو علامه اقبال وانگر سمجهايو هو، جو 1947ع ۾ ظاهر ٿيو، يعني پيشن گوئي پوري ٿي ۽ پاڪستان بڻيو، مرحوم بلبل کي قادر کان ڪيتريون خوبيون مليل هيون، جئن ته شعر و شاعري جي فصاحت ۽ بلاغت ۽ نثر نويسي جي نزاڪت ۽ صنعت، ظرافت جي چاشني ۽ قابليت، صحافت جي لياقت ۽ دل ۾ قوم ۽ وطن جي محبت، آزادي جهڙي نعمت جي طلب مطلب ته ڪيترين خوبين جو مالڪ هو، سندس ڪلام ۽ طبيعت ۾ رواني، ڄڻ “مست مهراڻ” جي ٻوڏ. هن صاحب ثابت ڪري ڏيکاريو ته شاعر پيدا ٿيندو آهي، پر بڻايو نه ويندو آهي.

مثال طور:

شعر وڏو آهي مگر ٿورا ٽڪرا ڏجن ٿا.

هاڻ اسين بلبل مرحوم جي نثر تي روشني وجهنداسون نظم. ۽ نثر ٻنهي ۾ ايڏو ڪمال ڪنهن ورلي لکندڙ کي حاصل هوندو آهي، بلبل مرحوم جو نثر مقفيٰ تجنيس حرفي ۾ بي مثال آهي. نثر ۾ به ظرافت ۽ مذاق ڪم آندي اٿس، قلندر شهباز جي ميلي جو احوال لکيو اٿس ان جو ٽڪرو پيش ڪجي ٿو:

نانوائي: خرچ کپاءِ جي وائي، ٽڪي ۾ دڪي جو ڦلڪو، ويهي کاءِ ته به نه لهي الڪو، جي ٻوڙ ته مرچن جو جوڙ، چرٻي جو چوڙ، آنو ڏي ته لپ شوري جي، هڏي اگهاڙي سا به ڇڪ ته ڌو منجهه ڏاڙهي، اڙل جو پاڻي، ديڳڙي جيئن ٽهڪي، ڍڪ ڀري ته ويٺو سهڪي، شربت ڄڻ شيرين شراب، ڪوسو نسورو ڳڙ جو لعاب، چڪڙو پيءُ ته خانو خراب، چپ خشڪ بدن بيتاب. وري “آئينه تجارت” جي ٿوري واقفيت وٺون ٿا:

سرمئه نزول: پائڻ شرط نزلي جو پاڻي اکين ۾ ائين اچي گڏٿئي، جيئن هيٺانهين ۾ برسات، اکين جون ماڻڪيون ان ۾ درياهي مينڊڪن وانگر غوطا پيون کائن، پنبڻين جو نالو ئي نه رهي. صفاً صفا ملڪ ميدان، عاقبت بيني جو مادو ته پهرين سرائي سان چٽ ٿي وڃي، گهر جي زال به پري کان ماءُ ڀيڻ وانگر نظر پئي اچي، عقل جي اکين تي اهڙا پردا چڙهي وڃن جو پاپ به پڃ پيو نظر اچي. “سامان جي يادداشت” ۾ لکي ٿو ته:

جادو جي صندوق: هن کي صندوق سڏڻ عقل سليم جي برخلاف آهي، هي نسوري ڪرامت آهي، نه ڪاٺ جي نه رڪ جي نه لوهه جي پوءِ ته ان سوال جي لڙائي ۾ هڪڙي مڪڙي هٿ آئي آهي ان جي ڄاري جي ٺهيل آهي هن ۾ چور خانا اهڙا آهن جو جيڪڏهن انهن ۾ رپيو وجهبو ته مالڪ ڳوليندي رحلت ڪري وڃي ته به نه ملي، رحلت کان پوءِ چاليهي تي سندس وارثن کي رپيو في صدي وياج سان دستياب ٿئي، صاحبو ٻڌايو ته هي صندوق چئبي يا “ڪنگال بينڪ”.

بلبل مرحوم حق گوئي ۾ به هڪ هو. بالڪل بي باڪ بي حجاب ٿي سراسر سچ چيو اٿس، مگر اهڙي رنگ ڍنگ ۽ ظرافت ۾ جو ڪنهن دل کي رنج نه رسي. ڪتاب “تيرهن ڄار مڪرن جا مار” مان هڪ ڄار مثال طور پيش ڪري رهيا آهيون.

عريضي نويس جو ڄار: بابا عريضي نويسي آسان نه آهي. اول عزازيل جي اجلاس مان سرٽيفڪيٽ وٺڻو ٿو پوي پوءِ عريضي نويسي جي لائق ٿو ٿئي. وڪيل يا مختيارڪار ڪن ڇا ٿا (رڳو نام بڙا ديهه ويران) اهي اسان جي پڪل ماني کائن ٿا. جڏهن ابليس جو اذن وٺي بنياد مقدمي جو ٻڌي ڪوڙ کي پيهين دغا سان ڳوهي عريضي جي ماني پچايون تڏهن پوءِ وڪيل ۽ مختارڪار به لوڻ مرچ کڻي ٻرڪين نه ته سمجهڻ گهرجي ته دائره دعويٰ جا مرڪز اسين آهيون.

ٻن ويڙهائڻ جهڳن ناس ڪرڻ جا باني اسين آهيون مطلب ته ڪورٽن ۾ جيڪي معاملا هلن ٿا، سي سڀ اسان جي قلم جا ڪرتب آهن. جنهن کي اسان جي قلم جي پڇاڙ آئي سو يا سمڪ تي يا سماڪ تي يا زمين تي يا افلاڪ تي. عريضي نويس ڪهڙو بيوقفو هوندو جو فريادي جي چوڻ تي لکندو. هڙ ڪوسي هجيس ته پوءِ ڏسو قلمن سان قلم جي کيڏ، تيلي مان ٿنڀ، نوڙي مان نانگ، گار مان هنگامو، لپاٽ مان تقصير وار خود ڪشي، ڌڪ مان خون جي ڪوشش، سول جو ميعاد ته اسان وٽ وسيع، نوح جي طوفان جي دعويٰ مدت اندر اسين آڻيون، ويل رقمون اسين ورايون، ٻڏل وياج اسين تاريون، مطلب ته سيڪشن جي سلسلي ۾ اهڙو ته عريضي کي ڪڙيون جو ڇا مجال ڪنهن جي جو ڦير ڦار ڪري، پر نه رڳو عريضي لکي ڏيون پر ڪوڙن شاهدن جي مدد ۾ به حتي المقدور قصور نه واريون.

صاحبان- هي اسان جي سنڌ جو مڻيو نثر خواهه نظم جو ماهر آخر 63 ورهيه عمر قوم جي اصلاح ۾ صرف ڪري 1919ع ۾ الوداع ڪري وڃي صبر ۽ سڪون جو صاحب ٿيو. دعا آهي ته خدا تعاليٰ سندس فرزند ارجمند اديب سنڌ شاعر حضرت ضياءُ الدين صاحب ضيا کي عمر خضري بخشي ۽ قوم جي خدمت ۾ بلبل جي نقش قدم تي هلائي آمين.

هيٺ اسان نئين زندگيءَ جي پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ بلبل مرحوم جي مرحومن ۽ حال حيات همعصرن (ساٿيارن) جو تفصيل ڏيون ٿا:

شاعر ۽ اديب:

1. مولانا شفيع محمد صاحب مسجدي تعلقه ميهڙ
2. مولانا غلام محمد صاحب سوڍر
3. مولانا غلام رسول صاحب سوڍر
4. مولانا دين محمد اديب فيروز شاهي
5. ماستر جناب جمع خان غريب
6. حڪيم شاهه محمد صاحب صوفي
7. سرائي اميد علي زرداري نزديڪ ٻورڙي تعلقو خيرپور ناٿن شاهه
8. خان بهادر چاڪر خان شاهاڻي تعلقو جوهي
9. حاجي حافظ محمد احسن چنا تعلقو دادو
10. مخدوم نظام الدين صديقي پاٽائي

دادو ضلعي جا ٻيا نيڪ مرد:

1. حافظ ڪمال الدين ڏيپر
2. سيد امير علي شاهه صاحب
3. رئيس قادر بخش خان سهتو
4. وڏيرو دوست محمد خان ٿيٻو
5. مولانا محمد سليمان واعظ الاسلام
6. وڏيرو شير خان ناريجو
7. سيد حاجي علي اڪبر شاهه
8. وڏيرو محمد صادق جانوري
9. رئيس پيارو خان لغاري
10. خانبهادر ڌڻي بخش خان جتوئي

سياستدان ۽ وڪيل:

1. خان بهادر غلام محمد خان وساڻ
2. نواب حاجي امير علي لاهوري
3. جناب سر شاهه نواز خان ڀٽو
4. جناب سر حاجي عبدالله هارون
5. جناب حسن علي آفندي
6. جناب سيد الهندو شاهه صاحب ڊڀرئي وارو
7. جناب غلام محمد صاحب “شيدي” شڪارپور وارو
8. جناب سر غلام حسين
9. سردار محمد يعقوب خان
10. شيخ محمد ابراهيم صاحب
11. خان بهادر نانا
12. ميان غلام محمد صاحب ڀرڳڙي
13. سردار عبدالباقي
14. جناب مير رحيم داد مولائي شيدائي
15. نواب ولي محمد لغاري
16. آغا گل محمد خان شڪارپوري
17. آخوند عطا محمد صاحب مٽيارين وارو
18. خان بهادر غلام نبي شاهه ميرپور خاص وارو
19. مير مقبول خان
20. جناب حاجي خان لاڙڪ
21. خانبهادر غلام محمد خان اسراڻ

مذهبي پيشوا ۽ بزرگ:

1. ميان حسن الله صديقي پاٽائي
2. مولانا عبدالغفور صاحب همايوني
3.  مولانا غلام صديق شهداد ڪوٽي
4. مولوي محمد عثمان نورنگ زاده، کورواهي
5. مخدوم محمد امين هالائي
6. حضرت شاهه مردان پير پاڳارو صاحب
7. خواجا عبدالرحمان صاحب سرهندي
8. خواجا حافظ حسن جان صاحب سرهندي
9. ميان عبدالڪريم مهيسر قاضي عارف وارو
10. حضرت آقا محمد حسن جان صاحب سرهندي
11. پير محي الدين شاهه دوران
12. پير رفيع الدين صاحب سرهندي
13. سيد ڏنل شاهه (رٽائرڊ جج)
14. جناب محمد اڪمل صاحب روهڙي وارو
15. مخدوم بصر الدين صديقي سيوهاڻي

صحافي ۽ ايڊيٽر:

1. جناب محمد هاشم صاحب مخلص
2. جناب مير بشارت حسين زيدي، خيرپور ميرس
3. مولوي نور محمد صاحب نورل نظاماڻي

بلبل مرحوم جا هندو دوست:

1. سيٺ جيتو مل، ميهڙ وارو
2. مکي گوئومل
3. سيٺ پريتمداس
4. ديوان چندي رام وڪيل
5. پرچومل
6. ديوان هاساسنگ (مدرسة الاسلام ميهڙ جو هيڊ ماستر)
7. مسٽر مولچند (جو دادو سب ڊويزن جو ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي رٽائر ٿي ويو).

لاڙڪاڻي ضلعي جا شاعر:

1. حافظ عبدالله حافظ، نصير آبادي
2. مولانا در محمد صاحب خاڪ
3. حاجي خانڻ
4. هدايت علي نجفي تارڪ
5. جناب نواز علي صاحب نياز
6. حاجي محمود صاحب خادم
7. ميان علي محمد صاحب قادري

ٻيا سنڌ جا شاعر:

1. سيد غلام محمد شاهه صاحب گدا حيدرآبادي
2. سيد فاضل شاهه
3. مير عبدالحسين سانگي
4. پير نصير نوشهري فيروز وارو
5. پير ڪمال
6. ميان وڏل حيدري
7. اسد الله شاهه صاحب ٽکڙائي
8. سيد نواز علي شاهه ٽکڙائي
9. حافظ حامد
10. حافظ هارون
11. حافظ عبدالله بسمل
12. غلام مرتضيٰ شاهه مرتضائي ٺٽوي
13. محمد ابراهيم صاحب صديقي خليل
14. ميزا قليچ بيگ صاحب
15. ميرزا احمد علي صاحب جهرڪن وارو
16. مير محمد شاهه حسيني لکوي آمري وارو
17. آخوند عبدالقادر بيدل شڪارپور وارو
18. حافظ محمد حيات شاهه نابين
19. زمان شاهه ساقي ٺٽوي
20. ميان غلام احمدنظامي ڪراچيءَوارو
21. مولوي محمد عاقل
22. شاهه محمد ديدڙ
23. عثمان فقير سانگي
24. ڇتو فقير سانگي
25. دريا خان
26. خير محمد فقير هيسباڻي
27. مير حسن علي خان حسن
28. امام بخش خان خادم شڪارپوري
29. ڀاون علي شاهه ساقي، بدين
30. ميان محمود، پلي
31. پير امير علي شاهه
32. منٺار فقير
33. محمد فقير کٽياڻ
34. سيد ميران محمد شاهه اول
35. آخوند عزيز الله متعلوي، هالائي
36. محمد صديق مسافر
37. ڊاڪٽر عبدالمجيد صاحب صديقي
38. حڪيم مولانا فتح محمد صاحب سيوهاڻي
39. جناب محمد بخش صاحب واصف
40. جناب مرتضائي ٺٽوي