حضرت رئيس شمس الدين بلبل جا ادبي اوليات مختر پيرايه ۾
از قلم: ضياءُ الدين ثاني ابن شمس
حضرت بلبل سڀني کان اول سليس سنڌي اخباري زبان سنڌ ۾ متعارف ڪئي، سندس هي احسان وسارڻ جهڙو نه آهي.
حضر ت بلبل سڀني کان اول سنڌي ٻولي ۾ مرصع ۽ مسجع الفاظ ملائي ان کي رنگين ۽ نمڪين بنائي پيش ڪيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي ڪلام ۾ مزاح، ظرافت ۽ طنز جي چاشني ملائي خاص مقصد لاءِ سنڌي ٻولي کي دلڪش ۽ دل نشين پيرايه ۾ پيش ڪيو، هن ٻولي کي چٽپٽو بڻائي عوام جي توجهه حاصل ڪري ورتي،
حضرت بلبل سڀني کان اول سنڌي ٻولي ۾ تعريضي طرز (Ironical) ڪلام جو استعمال ڪري ٻولي ۾ هڪ نئين صنف جو اضافو ڪيائين، هي طرز تحريڪ اڃا سوڌو سنڌ ۾ ناياب آهي.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي ڪلام ۾ نوان استعارا، ڪنايه، محاوره، لطائف، ظرائف، تمثيلون ۽ تشبيهون استعمال ڪري سنڌي ٻولي کي ادبيات جي لحاظ کان مالا مال ڪري دلاويز بڻائي ڇڏيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول سنڌي ٻولي کي عام فهم ۽ عوامي ٻولي جي شڪل وصورت ۾ پيش ڪري انشا پردازي جو سڪو ڄمايو.
حضرت بلبل سڀني کان اول تدريسي نظام ۾ فارسي زبان کي رائج ڪرائي سنڌي ٻولي جي علمي ۽ ادبي خزاني ۾ اضافي آڻڻ جو باعث بڻيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول سنڌي ٻولي کي پرڪشش ۽ دلآويز طريقي سان لکي خاص و عام کي پنهنجي تحريرن جي طرف متوجه ڪيو بلڪ سنڌي ٻولي کي دنيا جي سڌريل ٻولين جي صف ۾ شمار ڪرائي ڇڏيائين.
حضرت بلبل سڀني کان اول صحافت ۾ سچائي ۽ ايمانداري جي اصول ذريعي ان ۾ انقلاب آڻي صحافت کي بام عروج تي پهچائي پاڻ کي صحافت جو ڏاڏو آدم، باني ۽ امام طور مڃرائڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول صحيح معنيٰ ۾ ايڊيٽري ڪري ڏيکاري جنهن جو اعتراف وقت جي نامور ۽ ممتاز مدير صاحبان لکت ۾ ڪيو آهي.
حضرت بلبل سڀني کان اول صحافت جو وقار بلند ڪري ان کي ڪمال درجي تي پهچائڻ جو شرف به حاصل ڪيو آهي.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي نظم ۽ نثر کي اصلاحي رنگ ڍنگ ۾ دلڪش نموني سان پيش ڪري پنهنجي مسلم قوم ۾ هر طرح جي اصلاح آڻڻ جو باغث بڻيو ۽ کيس ان جو موجد تسليم ڪيو ويو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي ڪلام ۾ حضرت سعدي جي ڪلام ڪريما جي طرز تي ڪريما نيچرل ۽ مامقيما جهڙا شاهڪار تخليق ڪري پنهنجي اسلامي خيالات جي پرچار ڪري پنهنجي قوم ۾ اخلاقي سڌاري آڻڻ جو سبب بڻيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول مولانا حالي جي ڪلام جهڙو اسلامي ۽ اصلاحي ڪلام ساڳي طرز تي رحيمان لطيف لکي پيش ڪيو ۽ پنهنجي مسلم قوم جي اصلاح ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي نوجوان افراد کي انگريزن جي فيشن جو گرويده ڏسي کين برقت پنهنجي اصلاحي ڪلام ذريعي خبردار ۽ شرمسار ڪري ان وچڙندڙ وبا کان بچائي ورتو.
حضرت بلبل سڀني کان اول انگريزن جي تهذيب جي براين جا نهايت خوبصورتي سان پنهنجي ظريفانه ۽ مزاحيه ڪلام ذريعي پول کولي ان کي نروار ڪري پنهنجي قوم کي خبردار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول حافظ ۽ سعدي جهڙن غيرفاني شهرت رکندڙ شاعرن جي ڪلام جي اهڙي تضمين ڪئي آهي جنهن جو مثال ملڻ ناممڪن آهي، هنن تضمينن سبب سندس فن ۽ ڪلام کي انهن شاعرن جي فن ۽ ڪلام سان ڀيٽي سگهجي ٿو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پاڻ کي مفڪر مڃائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ڇاڪاڻ ته هن جي اصلاحي ڪلام سوسائٽي تي مثبت اثر وڌو ۽ قوم پاڻ ۾ گهربل اصلاح آندي ۽ بلبل کي گهڻن ڪمن جو موجد تسليم ڪيو ويو ۽ منجهس صحيح پيشنگوئي ڪرڻ جي صلاحيت موجود هئڻ سبب به متفق طور صف اول جو مفڪر مڃيو ويو، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه کي به اهل علم، اهل هنر ۽ اهل دل حضرات صف اول ۾ رکيو آهي.
حضرت بلبل سڀني کان اول ٻن قوميتن وارو نظريو پيش ڪري نهايت جرئتمندي سان مسلم رياست جو نه رڳو نظريو پيش ڪيو بلڪه زوردار الفاظن ۾ ڪتاب (جام-جم) ۾ گهُر پڻ ڪئي ته مسلمانن کي الڳ مسلم رياست گهرجي. جنهن جو ثبوت“جام جم” موجود آهي. (سال اشاعت 1918ع)
حضرت بلبل سڀني کان اول راشي ڪامورن ۽ ڍونگي پيرن فقيرن کي بي نقاب ڪري سندن برايون ۽ بڇڙايون قوم آڏو نروار ڪري کين انهن جي چڪرن کان بچڻ جي تلقين ڪئي.
حضرت بلبل سڀني کان اول سوسائٽي اندر موجود براين جي نشاندهي ڪري پنهنجي قوم کي خبردار ڪيو ۽ برائي ڪندڙ شخصن کي به سندن ڪڌن ڪرتو تن کان باز رکڻ لاءِ شرمائيندو رهيو، هن ڏس ۾ سندس تحرير “تيرهن ڄار مڪرن جا مار” موجود آهي، جنهن ۾ هن سوسائٽي ۾ موجود براين جي نشاندهي ڪري پنهنجي قوم کي خبردار ڪيو اٿس ۽ اهڙن برائي ڪندڙ تيرهن گروهن کي به شرمائي اهڙن برن ڪمن کان باز رهڻ جي تلقين ڪئي اٿس.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي قوم جي سچن عمائدين جي چونڊ ڪري انهن کي پنهنجي قصيدي سان ياد ڪري قوم سان سندن تعارف هيرو طور ڪرائي سنڌ ۾ هيرو ورشپ جو بنياد وڌو ۽ پنهنجي قصيدي کي قاآني جي قصيدي جي برابري واري سطح تي پهچائي ڇڏيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول عليڳڙهه تحريڪ کي سنڌ اندر صحيح طرح متعارف ڪرائي مسلمانن کي جديد تعيلم حاصل ڪرڻ لاءِ آماده ڪيو جيئن هو ان دور جي تقاضائن مطابق پاڻ کي هندن جي مد مقابل بڻائي انهن سان ۽ خود انگريزن سان مهاڏو اٽڪائي آزادي حاصل ڪري سگهن.
حضرت بلبل سڀني کان اول اهو تصور پيش ڪيو ته هندن سان سياسي الحاق غلط قدم هوندو ڇاڪاڻ جو هندو سياستدان ڪنهن به طرح ڀروسي ڪرڻ جي لائق نه آهن، ان ڪري حضرت بلبل آل انڊيا ڪانگريس ۾ مسلمانن جي شموليت جي سخت خلاف هو.
حضرت بلبل سڀني کان اول هندن جي مطالبي هوم رول جو ڀانڊو فاش ڪري مسلمانن کي خبردار ڪيو ته انگريزن جي پنجوڙ مان نڪري هندن جي ڪوڙڪي ۾ ڦاسي ويندؤ ان ڪري مسلمانن کي هوم رول نه بلڪه جدا مسلم رياست گهرجي.
حضرت بلبل سڀني کان اول ايني بيسنت جي وڇايل ڄار جو اصل مقصد ۽ راز فاش ڪري پنهنجي قوم کي خبردار ڪيو ته هن چالاڪ مڪڙي جي وڇايل ڄار ۾ ڦاسڻ کان پاڻ کي بچايو، برصغير جا اڪثر ۽ اهم مسلم رهنما سندس تيار ڪيل ڄار ۾ ڦاسي چڪا هئا جن کي پڻ ترغيب ڏنائون ته ان ڄار مان جان ڇڏائين.
حضرت بلبل سڀني کان اول اڪبر الهه آبادي جهڙو بلڪ ان کان به ڪيئي ڀيرا بهتر مزاحيه ۽ اصلاحي ڪلام پيش ڪري پنهنجي مسلم قوم کي هر برائي کان نه صرف آگاهه ۽ خبردار ڪيو بلڪ اهڙي نموني کين تنبيهه ڪري روڪيو جو کين محسوس ئي نه ٿيو ته سندن لاک لاهي کين سڌي ۽ سلامتي واري دڳ تي گامزن ڪيو ويو آهي. ساڳي طرح نصارا تهذيب جي به نهايت چابڪدستي سان اهڙي ته مٽي پليد ڪيائين جو مسلمان ته شرمسار ٿي اهڙي تهذيب اپنائڻ کان باز رهيا مگر انگريز کي اها ڪل ئي نه پئي ته سندن ڪم لهي چڪا آهن ۽ هو اهڙي مزاحيه ڪلام کي محض چرچو ڀوڳ سمجهي نظر انداز ڪندا رهيا.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي ظريفانه، مزاحيه ۽ اصلاحي مگر تعريضي ڪلام ذريعي روزي، نماز ۽ پرهيز گاري جهڙن ڪمن جي نهايت عالمانه ۽ ناصحانه انداز سان تلقين ڪري کين سڌي رستي تي آڻڻ ۾ ڪامياب ٿيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پاڻ کي شاعر انقلاب مڃرائڻ ۾ ڪياب ٿيو. اهو انقلاب پوءَ پاڪستان جي صورت ۾ ظاهر ٿيو، اهڙو ٻج بيشڪ بلبل ئي پوکي ان جي آبياري ڪئي هئي جو پوءِ خوبصورت تناور وڻ جي شڪل ۾ سن 1947ع ۾ منظر عام تي آيو، انهي ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته انهي ٻوٽي جي آبياري جو فريضو بلبل کان پوءِ ٻين رهنمائن جي ذمي رهيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول پاڪستان جي قائم ٿيڻ جو واضح ۽ چٽو اعلان پنهنجي عين وفات وقت ڪيو هو، ان وقت پاڪستان ۽ هندستان جي ورهاڱي جو منظر عين نزاءُ واري حالت ۾ ڏسي رهيو هو تڏهن ته اعلان ڪري ويو ته “هندن جا بجڪا ڌار ڪيو ۽ مسلمانن جا بجڪار ڌار ڪريو”. گهڻا اهلِ قلم ۽ اهل دل حضرات بلبل کي وقت جو ولي چئي ويا آهن گويا سندن هي راءَ به صحيح ثابت ٿي.
حضرت بلبل سڀني کان اول مسلم قوم جي فائدن وارن ڪمن جي نشاندهي ڪري اهڙا ڪم وقت جي صاحب اختيار ذريعي پاس ڪرائي سنڌ سان لاڳو ڪرايا، انهن اهم ڪمن ۾ دکن اگريڪلچرل رليف ائڪٽ، وقف عليٰ الاولاد جو قانون ۽ انڪم برڊاسٽيٽ جو قيام قابل تحسين ڪم آهن ان کانسواءَ هن مسلمان قوم ۾ تعليم جي روشني ڦهلائڻ لاءِ پنهنجي اباڻي شهر ميهڙ ۾ هڪ شاندار درسگاهه قائم ڪئي جيڪو هن وقت هڪ بهترين هاءَ اسڪول جي صورت ۾ موجود آهي ۽ لکين شاگرد هن درسگاهه مان تعليم حاصل ڪري وڏا وڏا عملدار ۽ آفيسر بڻجي چڪا آهن.
حضرت بلبل سڀني کان اول پنهنجي منقوله ۽ غير منقوله جائداد قانون وقف علي الاولاد تحت رجسٽر ڪرائي پنهنجي ملڪيت خردبرد ٿيڻ کان بچائي ويو. جيڪي وڏا زميندار پنهنجا صغير ٻار پنهنجي پٺيان ڇڏي وفات ڪري ويا ۽ پنهنجي جائيداد هن قانون تحت رجسٽر ڪرائي نه ويا انهن جون ملڪيتون تلف ٿي ويون .
حضرت بلبل سڀني کان اول انجمن هلال احمر کي اندرون سنڌ متعارف ڪرايو، جناب عبدالله هارون صاحب جي سرڪردگي ۾ هڪ اهم وفد جنهن ۾ جناب خالقڏنو، جناب موليڏنو، جناب تاج محمد لٺ، جناب چاڳلا ۽ ٻين اهم اشخاصن تي مشتمل وفد ميهڙ ۾ حضرت بلبل جي دعوت تي اچي بلبل بنگلي ۾ مهمان ٿي رهيو، بلبل بنگلي کي هيڊ ڪوارٽر طور استعمال ڪري پوري علائقي جو هن وفد دورو ڪيو ۽ ان کان علاوه هن پوري خطي جي اهم ماڻهن کي حضرت بلبل پنهنجي بنگلي تي گهرائي هلال احمر جو تعارف ڪرايو جنهن ۾ تمام گهڻو چندو هلال احمر کي مليو ۽ هي تنظيم اندرون سنڌ مقبول ٿي.
حضرت بلبل سڀني کان اول سنڌ محمد ايسوسي ايشن کي اندرون سنڌ متعارف ڪرايو، هن تنظيم جو هڪ اهم هيڊ ڪوارٽر ميهڙ ۾ هو ۽ برانچون ٻين مختلف شهر۾ ۾ قائم ڪيل هيون.مسلمانن جي ضروري گُهرن کي ريزوليوشن جي شڪل ۾ مرڪزي دفتر ڪراچي ڏانهن موڪليو ويندو هو جتان اهي تجويزون سرڪار جي گوشه گذار ڪيون وينديون هيون.
حضرت بلبل سڀني کان اول ميهڙ شهر ۾ هڪ فلاحي تنظيم“انجمن اتفاق اسلام ميهڙ” قائم ڪئي جنهن جي ذريعي هن علائقي جي ماڻهن جو آواز سرڪار تائين پهچايو ويندو هو، بلبل جي وقت ۾ سنڌ ۾ صرف ٽي ضلعا هئا، ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور، بلبل جي حياتي ۾ پوءَ ضلعي لاڙڪاڻي جو اضافو ٿيو.
حضرت بلبل سڀني کان اول عيسائي مشينري پادرين جي ٻوٿن کي لغام ڏئي کين نه صرف دين اسلام ۽ باني دين اسلام تي حملن ڪرڻ کان روڪيو بلڪ سندس وايون ولڙيون ڪري ڇڏيون ۽ وري اهڙي گستاخانه تقرير ۽ تبليغ ڪرڻ جي منجهن همت نه رهي.