رئيس شمس الدين بلبل

تحرير: ديوان ليلا رام ڏيونداس رچنداني (انڊيا)

ميرن جي صاحبيءَ کي انگريزن ختم ڪيو ۽ سن 1853ع ۾سنڌي ٻوليءَ لاءِ هاڻوڪي لپي ٺهي. سرڪار طرفان پڻ ٻوليءَ کي اوج ڏيڻ لاءِ ساهت جي سرجڻ جو ڪم شروع ڪيو ويو. اڌ صديءَ اندر ئي سوين ڪتاب ڇپجي ظاهر ٿيا، جي ساهت جي جدا جدا شاخن تي هئا. ان عرصي ۾ سرڪاري اداري کانسواءِ ڪجهه سنڌي تاجر ۽ ڪتب فروش به ميدان ۾ آيا ۽ انهن سنڌي ساهت کي تمام گهڻي مدد ڪئي. انهن مان ٻه مشهور هئا سکر جو هريسنگهه ڊنگومل پينشنر ۽ ٻيو شڪارپور جو پوڪرداس ٿانورداس. هريسنگهه سن 1892ع ۾ ئي سنڌي ڪافين جا ٻارهن حصا، سنڌي ڏوهيڙا، عنايت چوڌري جو ديوان، قليچ بيگ جو ناٽڪ شڪنتلا وغيره ڇپايا. سن 1902ع ۾ هن جي طرفان ڇپايل سچل سائين جي رسالي جي پهرئين باب جي پٺ ۾ ڪتابن جي جيڪا فهرست ڏنل آهي، اها ئي هڪ وڏو ثبوت آهي ته ان عرصي تائين سوين ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپجي ظاهر ٿيا هئا. ان ئي فهرست ۾ ڪن مذاقي ڪتابن جا نالا آهن ۽ ان عرصي ۾ نظمي چاهي نثري روپ ۾ چڱوئي سرجيو ويو هو. اهي ڪتاب اجهو هي آهن.

(1) دلپسند لطيفن جا ٽي جلد (2) ڏاهرين جا ڪل 48 نقل (3) بيربل نامو (4) ملادو پيازو ۽ اڪبر بادشاهه (5) سرائي جاجڪ جا لطيفا (6) موالين جا نقل (7) قصو دائي ڪوري جو (8) نقل آفيم چور ۽ چڱو مڙس (9) دل جي وندر، ڀائرن جي مٽ سٽ (10) ايسپ جون آکاڻيون (11) ڏنگي جوءِ کي سڌو ڪرڻ، انهن مان ڏنگي جوءِ کي سڌو ڪرڻ ۽ دل جي وندر وارا ڪتاب مذاقي اڀياس آهن. ضرور پوڪرداس وارن ۽ ڪن ٻين پڻ ظريفاڻي قسم جو ساهت ڇپائي پڌرو ڪيو هوندو. نظم ۾ مذاقي ساهت جو حصو به گهڻو ئي نڪتو ۽ ان لاءِجس ٻن مکيه شاعرن کي ڏيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهجي. هڪ آهي شمس الدين “بلبل” ۽ ٻيو آهي مرزا قليچ بيگ ٻنهي ڄڻن نظم کانسواءِ نثر ۾ به مذاقي ساهت سرجيو آهي.

جي شمس الدين “بلبل” کي جديد مذاقي ساهت جو باني سڏجي ته اهو غلط نه ٿيندو. جهڙيءَ طرح اڪبر الهه آبادي اردو شاعريءَ ۾ مذاقي شعر جو بنياد وجهندڙ سڏيو ويندو آهي، اهڙو وڙ بلبل پڻ سنڌيءَ سان ڪيو آهي ۽ هن جو چيل شعر ڪنهن به حالت ۾ اڪبر جي چيل شعر کان گهٽ ڪونهي. بلبل ته هڪ اخبار “آفتاب” ۾ به مذاقي ليک لکيا جن ذريعي هن وقت جي عملدارن، ڌرم جي ٺيڪيدارن ۽ نقلي اڳواڻن جي ڇنڇري خوب لاٿي آهي. مذاق جي اها شاخ ئي نه آهي جنهن کي هن هٿ نه لاتو آهي.

نثر ۾ “آفتاب” اخبار ۾ ليک لکڻ کانسواءِ، هن جون ٽي ننڍيون چوپڙيون پڻ ڇپيل آهن: اهي آهن (1) قلندر جو ميلو (2) تيرهن ڄار، مڪرن جا مار (3) جام جم ۽ ٿيا سافي نيچري. پهرئين ۾ قلندر شهباز جي ميلي جو ذڪر نهايت ئي مذاقيه رنگ ۾ ڪيو اٿس، اهڙيءَ طرح جو طعنو هوندي به ڪنهن کي دل ۾ نه ٿئي.ٻئي ۾ ان وقت جي تيرهن بتن سان ٽڪر کاڌو اٿس ۽ قوم کي ذهني غلاميءَ کان نجات ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي اٿائين. ٽئين ۾ هن انگريز پرستيءَ جي کل لاٿي آهي. “قلندر جي ميلي” واريءَ ڪتابڙيءَ مان ڪجهه ٽڪر اجهو هي آهن جو مذاق (Humour) جو ئي نمونو آهي.

ميلي ۾ اچن ٿا “پير فقير، امير نواب، چڱا مَٺا، ذڙا زميندار، چور چڪار، ڪڙا ڪامدار، رئيس سردار، بازيگر رانديگر، جوڳي ٺوڳي، دلبائي دل، لنگها ڏوم، ڀٽ دلال، کدڙا پانڊي، ڪڃريون قوال، ٽاٽر ٽوٽر، آڪڙباز، ڳنڍيڇور، جوا ساز، مطلب ته هر جنس، هر حيوان، هر ساز هر باز، هر حسين، هر ناز.”

“هڪ مڪان ته سو مهمان، هڪ وڻ ته اسي انسان وسلا ڪڇ ۾، خانه بدوش، هڪ چارپائي ته پنج ڀائي، چٽائي بمنزل چار پائي، سا به وڇائي ته سو لتن هيٺ آئي. نانوائي ته خرچ کپاءِ جي وائي، ٽڪي ۾ دُڪي جو ڦلڪو، ويهي کاءُ ته به نه لهي الڪو، جي ٻوڙ ته مرچن جو جوڙ، چرٻي جو چوڙ، ڪت خلق ڪتل ۾ متل، پينو پنبو گپ ۾ گتل.”

بلبل 1857ع ۾ ڄائو، جڏهن ڀارت جي آزاديءَ لاءِ پهريون بلوو ٿيو. انگريزن ترت ان کي دٻائي ڇڏيو. پوءِ ڪيترائي ٽوڊي پيدا ٿيا جن انگريزي سلطنت کي مضبوط رکڻ لاءِ انگريزن کي مدد ڪئي. بلبل اهڙن انگريز پرست لوڪن جي پرزور مخالفت ڪئي. هن مغرب جي انڌي نقل، چال ڍال جي پوري چمڙي لاٿي آهي. هن لاءِ مشهور آهي ته هن نڪته چيني اهڙي ته مذاقيه ڍنگ سان ڪئي آهي جو پڙهندڙ پهرين ته کلي ڏيندو پر جڏهن غورڪندو ته هلڪو نشتر دل ۾ چڀندو محسوس ڪندو. غلام محمد گراميءَ ۽ ٻين صاحبن جي راءِ موحب ته سنڌي ٻوليءَ ۾ مذاقيه واري فن کي پوريءَ طرح نباهڻ وارو شخص بلبل کان پوءِ اڃا پيدا نه ٿيو آهي. انهن اڪبر الهه آباديءَ ۽ بلبل جي فن ۾ فرق به ڏٺو آهي. جتي اڪبر پنهنجي تنقيد ڪري دشمن پيدا ڪيا، اتي بلبل جي ظريفاڻي ڪلام سندس لاءِ ڪوبه حاسد يا وروڌي پيدا نه ڪيو. هن جو طريقه ڪار بلڪل نرالو هو. ڪن وري هن کي سنڌ جو حالي سڏيو آهي، پر هو حاليءَ کان به گهڻو اڳرو هو.

جيڪي سنڌي پڙهي نوڪري هٿ ڪندا هئا ۽ انگريزي عملدارن جي “جي حضوريءَ” ۾ پنهنجو فخر سمجهندا هئا، انهن لاءِ هن اجهو هيئن تکي طنز ڪئي آهي:

سنڌيدان جاهل سيه رو ۽ سخت، 
نجس، نا اهل، نا خرد، خفته بخت، 
سنڌيدان اڊيٽ، سنڌيدان فول، 
رڳا جانور، جهنگلي ۽جهول، 
سنڌيدان جي ڪهڙي آ دسترس، 
سنڌيدان جو مان “گو ڊئم” بس.

“جي پڙهن، پر ڪڏهن نه ڪڙهن” تن لاءِ هن چيو آهي ته:

پڙهيا سي ته ڇا سڀ اجايا اکر، 
لچائي، ٺڳي، ٺاٺ، ڪوڙ ۽ مڪر.

انگريزي فيشن جو نقل وڌي ويو هو. هرڪو “صاحب” ٿيڻ جي فڪر ۾ رهندو هو. اهڙن شخصن جو نقش بلبل هن ريت چٽيو آهي:

گلا بند، ڪالر، لڪڙ هاف بوٽ، 
گهڙي، ڪوٽ، پتلون، چشما، چروٽ، 
صفا سر، ته ڏاڙهي چپڙ چٽ قلم، 
زبان تي به گٽ مٽ رهي دمبدم، 
رکڻ هڪ بل ڊاگ آهي ضرور، 
نه تان ٿيندو وڏ ماڻهپي ۾ قصور، 
مقرر هجي چاءِ بسڪوٽ جو ٽيم، 
ته جاين جو سينگار، پڪچر فريم

۽ جيڪي سنڌي مسلمان انگريزي تعليم کان وانجها رهي ترقي ڪري نه سگهيا، انهن لاءِ چيو اٿس:

سکئين ڪا نه ڪا صاحباڻي سير، 
نه گڊ مارننگ مئه ڊيئر ڪم هيئر، 
پڙهي پارسي تون جاهل ٿئين، 
وڏي قاف سان ڪين قابل ٿئين، 
ٿئين تون ته محروم سنڌي سبب، 
نه توکي مليو ڪوئي سر جو لقب.

بلبل جي وقت ۾ ملڪ جي حالت، ماڻهن جي هلت چلت ڪهڙي هئي، ان جو چتر به سندس هنن طنزيه بيتن مان ملي ٿو:

1- ٻٽاڪون سٽاڪون گلائون پچار، 
ته مايا زنا جي محبت جي مار.

2- حلال و حرامن جو ڪهڙو پڇڻ، 
ڀرڻ پيٽ جي آهه جهوري جهڄڻ.

3- ڇڪيون چلم يا ناس چڪڙو شراب، 
گناهن فسادن ۾ خانو خراب.

4- جي منشي ته ڪڇ ۾ قلمدان ڏس، 
منجهس جعلسازيءَ جو جولان ڏس.

5- جي نوڪري ته رشوت تغلب تمام، 
نه سنڌو نه سيڙهو حلال و حرام.

6- ظلم زور يا حق تلفي غضب، 
غريبن تي ڦر مار غصو غضب.

7- مٿي ڪوڙ ڪورٽ ۾ ڪيسن جو ڪم، 
اٺين آني شاهد، ڪسيري قسم.

8- زمين و زن و زر اسان جي مراد، 
انهن لاءِ جهڳڙا انهن لئه فساد.

فيشن پرست عورت جو نقش هيئن چٽيو اٿس:

گهر ۾ “بلبل” گائون ڍڪائج، شام صبوح جو واڪ ڪرائج، 
ٻانهن بغل ۾منهن تي ڄاري، هپ هپ هري، هپ هپ. 

ترقي ڪهڙي شخص تٿي ڪئي، ان لاءِ بلبل هيئن ٻڌايو آهي:

“بلبل” ملي ٿي ترقي تنهن کي پوليس ۾، 
چالان ۾ جنهن پر کي ڪبوتر بنايو آهي.

پوليس جي زور زبردستي ۽ ظلم لاءِ چوي ٿو:

رهن ٿا ديو هيبتناڪ جان ڪرڙا ڪنسٽبل، 
ڏسو جو وارداتن تي لڳي ٿو تن سندو وارو. 
ڀري چالان ڪوڙوڪيس ڪورٽ ۾ ڪندا داخل، 
وجهي ڪوڙا سچا شاهد رکي بهتان جو بارو.

هيءَ دنيا پئسي وارن جي آهي، هجئي ناڻو ته گهم لاڙڪاڻو، بلبل به چوي ٿو ته:

ٿي زر جي زور بازي، زر آ ته عشق ٺهه پهه، 
ڪر موج روز تازي، زر آ ته عشق ٺهه پهه. 
زر سان ڪوجهو ڪاڻو، اڳ ۾ اهو اگهاڻو، 
چريو به ٿئي سياڻو، زر آ ته عشق ٺهه پهه. 
زر سان سڀڪو گهرو، چاچو ۽ ڀاءُ چهرو، 
قربان سس ۽ سهرو، زر آ ته عشق ٺهه پهه.

جديد مذاقي ساهت ۾ بلبل کان پوءِ درجو آهي مرزا قليچ بيگ جو، جنهن جو جنم 1855 ع ۾ ٿيو، يعني بلبل کان ٻه سال اڳ، پر هو بلبل کان گهڻو پوءِ تائين زنده رهيو ۽ سن 1929ع ۾ ٽنڊي ٺوڙهي ۾ وفات ڪيائين. هن صاحب به نظم چاهي نثر ۾مذاقي ساهت چڱو ئي لکيوآهي، نثر ۾ هن ڪجهه مذاقي ناٽڪ به ترجمو ڪيا ۽ لکيا آهن جن مان ڪجهه هي آهن: 01) نيم حڪيم خطري جان. نيم ملا خطري ايمان، 02) لوڀي ڪين ٺوڳي، 03) وسائيءَ جا رنگ. نظم ۾ هن پنهنجي وقت جي حالتن جي اوگهڙ اجهو هن طرح ڪئي آهي:

1. گهوڙا ڦٽن سان زخمي ۽ گڏهن تي سونا سنج 
ڪارن ڪنگن سان هاءِ آءٌ مٽ نه مور ٿو ڏسان.

2. ظاهر خيانت آهي، امانت وئي لڪي، 
اڄ معتبر امين، ٺڳ ۽ چور ٿو ڏسان.

3. انسان ملڪ ۾ ٿو ڏسان اڄ ڪي مختصر، 
ماڻهو گهڻا ٻه پيرا ۽ ٻيا ڍور ٿو ڏسان.

4. بي عقل خوش رهن سدا، کائين پيئن چڱو، 
اڄ بک کان عقل وارا آءٌ منجهه جهور ٿو ڏسان.

قليچ جي وقت ۾ به اڳواڻن جي اها حالت هئي. جو منجهن سوارٿ وڌيڪ ۽ شيوا جي لگن گهٽ هئي. اهڙن اڳواڻن جاهن ڇوڏا هن ريت لاٿا آهن:

قومي جلسن ۾ خوش بياني ڪيسين؟ 
ليڪچر، اسپيچ، قصا خواني ڪيسين؟ 
پيسو ڪريو جمع ۽ ڪريو قوم تي خرچ، 
گهر ويٺي جمع خرچ زباني ڪيسين؟

نقلي ملن مولوين لاءِ هن کي سخت نفرت هئي چوي ٿو ته:

جاگير سدا شل ٿيو آبادي وهي الڪهه تني دي وادي 
ڪاڇو روح جبل شال ٿيون گلزار 
ڏيو مبارڪ بار بار 
ڪٿي سجاول ڪيتي رب ستاري خوش دل ٿئي چانڊئين دي درٻاري ساري 
مولا ڪيتا تيڏا بخت بسيار 
ڏيو مبارڪ باربار