رئيس شمس الدين بلبل

ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ مرحوم

جڏهن پوي ٿي ياد، صحبت سپرين جي،
فرياديون فرياد، ناگهه وڃن نڪرئو.

اهي پيارا سڄڻ جيڪي لڏي ويا ڇڏي ويا، پر پنهنجين مهربانين جون مهرون دل تي ثبت ڪري ويا تن مان هڪ رئيس ضياءُ الدين “ضياءَ” بلبل به هو. سندس والد رئيس شمس الدين “بلبل” (1919-1857ع)پنهنجي دؤر جو وڏو اديب، تعليمي اڳواڻ، سياسي مفڪر، محب وطن، بيباڪ صحافي، فارسي ۽ سنڌيءَ جو قادر الڪلام شاعر هو. شاعريءَ ۾ سندس تخلص “بلبل” هو، ميهڙ شهر جي هڪ معزز زميندار گهراڻي مان هو. رئيس شمس الدين بلبل جي نالي سان مشهور ٿيو. ان ساڳي مناسبت سان، سندس فرزند “رئيس ضياءَ الدين ضيا بلبل” مشهور ٿيو.

رئيس شمس الدين بلبل هڪ سنڌ دوست سياسي اڳواڻ هو. وقف علي الاولاد ۽ دکن ايگريڪلچرل رليف ايڪٽ جهڙا قانون پاس ڪرائي سنڌ سان لاڳو ڪرايائين. جنهن مان بلبل جي دور انديشي ۽ سياسي بصيرت نمايان نظر اچي ٿي. بلبل جديد صحافت جو سرواڻ هو. سنڌي نثر ۽ نظم جو اڳواڻ هو. سنڌ جي بدلجندڙ سماج تي تنقيد ڪيائين ۽ پنهنجي ظرافت ۽ خوش طبعيءَ سان، ان وقت جي نون انگريزي پڙهيل فيشنئبل نوجوانن جو پنهنجي ڪلچر کان بيگانگي ڏانهن ڌيان ڇڪايائين ته:

گهر کان نڪتا نيٽو نيچر، تاڪ ڌِنا ڌِن تاڪ ڌِنا 
سر تي ٽوپي هٿ ۾ هنٽر، تاڪ ڌِنا ڌِن تاڪ ڌِنا 
سيٽي ۽ سگريٽ سدائين، گٽمٽ گٽمٽ وات ۾ وائي 
“يوسي” “آءِ سي” مسٽر مسٽر، تاڪ ڌِنا ڌِن تاڪ ڌِنا

ٻيو سندس طبعزاد موضوع “تيرنهن ڄار، مڪرن جا مار” هو جيڪو اسين سنه 1930ع ڌاري هاءِ اسڪول نوشهروفيروز جي لائبريري ۾ دلچسپيءَ سان پڙهندا هئاسون. ان ۾ “وڪيلن جو ڄار” ۽ ٻيا اهڙا تنقيدي موضوع آهن. خاص دلچسپ سندس تصنيف ڪيل “ڪريما نيچرل” هئي جنهن ۾ شيخ سعدي جي ڪريما جي فارسي سٽن سان تنقيد طور سنڌي سٽون ملايل هيون:

پيارج ڪو اڄ بِيرَ وسڪيءَ جو پا 
ڪريما به بخشاي بر حالِ ما 
ڪُتي پستڙي کي تون ڪج ڪُور ڪُور 
نباشي ز گلزار فردوس دور

سندس اهي شعر ڪن شاگردن کي ياد هوندا هئا. ان دور ۾ حيدرآباد مان مولوي نور محمد نظاماڻيءَ جون هفتيوار اخبارون “طيراً ابايل” ۽ “مرغ فلڪ” ۽ ميرپور خاص مان محمد هاشم مخلص جي اخبار “مسلمان”، هندو اخبارن ۾ ڇپيل جملن جا مقابلا ڪندي ظريفانه شعر شايع ڪري رهيون هيون.

ڪاليج ۾ اچڻ بعد، رئيس ضياءُ الدين ضياءَ جو نانءُ اسان جي ڪن تي پيو پر ملاقات ڪانه ٿي. 1949ع ۾ اعليٰ تعليم پوري ڪري آيس ته ٻئي سال لاڙڪاڻي وڃڻ جو اتفاق ٿيو. اتي 24-22 آڪٽوبر 1950ع تي ڏهين آل سنڌي ادبي ڪانفرنس ٿيڻي هئي جنهن ۾ مون “سنڌي ٻوليءَجي مختصر تاريخ” جي عنوان سان مضمون پڙهيو. ان بعد ترڪي ٽوپي سان هڪ سهڻي صورت وارو اديب مون سان وڏي مرحبا سان مليو ۽ پنهنجو تعارف ڪرايائين. حافظ محمد احسن چنا ۽ ٻين کان معلوم ٿيو ته هو سنڌ جي مشهور شخصيت مرحوم شمس الدين بلبل جو فرزند ارجمند آهي، رئيس ضياءَ الدين ضيا بلبل ان وقت شايد پبلڪ پراسيڪيوٽر هو. چيائون ته هن مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهه مان ايم اي ۽ ايل ايل بي جون ڊگريون حاصل ڪيون آهن. انهن خوبين جي ڪري منهنجو ڏانهس گهڻو توجهه ٿيو ڇاڪاڻ ته آءٌ به مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهه ۾ پڙهيو هئس. ان ڪانفرنس کانپوءِ رئيس ضياءُ الدين ضيا بلبل سان ملاقاتون ٿينديون رهيون ۽ پاڻ هميشه وڏي پيار سان ملندو هو.

ڪانفرنس ۾ منهنجو پڙهيل مضمون، پوءِ “تحفة لاڙڪاڻه” ۾ شايع ٿيو. ان بعد مئي مهيني 1958ع جي رسالي “نئين زندگي” ۾ رئيس ضياءُ الدين بلبل جو منهنجي باري ۾ لکيل مضمون (ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ) پڙهيم ۽ سندس دلنوازيءَ کي محسوس ڪندي نهايت خوشي ٿي جو منهنجي لاءِ وڏي شاباس ۽ آفرين وارا جملا لکيائين. آءٌ کانئس عمر ۾ ننڍو هئس پر ان جي قطع نظر رئيس صاحب مون کي دل کولي داد ڏنو. اڄ مرحوم کي ياد ڪندي، پنهنجي مڃتا طور سندس مضمون ۾ آيل ڪي جملا نقل ڪريان ٿو (جيڪي اسان جي ادبي تاريخ جو سرمايو آهن). ڪانفرنس ۾ منهنجي پڙهيل مقالي بابت رئيس صاحب لکيو ته:

“اهو هو سنڌي زبان بابت مشهور مقالو، جنهن سنڌي زبان جي اصل ۽ نسل واري پراڻي پر نه ختم ٿيندڙ بحث جي بحر ۾ جنب اڇلي، اهو مشهور مقالو“تحفة لاڙڪاڻه” جي سونهن ۽ سينگار ٿيو آهي. هيءُ پهريون دفعو هو جو دليلن ۽ انگن اکرن سان هڪ محقق اها ڳالهه چٽي ڪري ٻڌائي ته سنڌي زبان پاڻ هڪ مڪمل زبان آهي. تنهن تي ايراني، آريائي، سامي ٻولين جا اثرات پيا پر جنهن کي سنسڪرت ڄائي چوڻ غلط آهي. هن جي اثر هيٺ سنڌي ثقافت، فنڪاري ۽ سگهڙائپ جو سر اوچو ٿيندو.”

سن 1958ع ۾ چيل اهي جملا، منهنجي تعريف کان وڌيڪ مرحوم جي پنهنجي قابليت تي شاهد آهن. سندس هن مقالي بعد آءٌ دلي محبت ۽ نيازمنديءَ سان ساڻس ملندو رهيس. ان دؤر ۾ تحقيق جي سلسلي ۾ منهنجو دادو ضلعي ڏانهن اچڻ وڃڻ ٿيندو هو. دادو شهر ۾ مرحوم شفيع محمد ميمڻ سان منهنجو ناتو هو جو اسين جهونا ڳڙهه ڪاليج ۾ گڏ پڙهيا هئاسون. سندس اوطاق ۽ آفيس، رئيس صاحب جي اوطاق ۽ آفيس سان لڳ هئا ۽ رئيس صاحب سان ملڻ جا موقعا ملندا رهيا.

مرحوم رئيس ضياءُ الدين ضياءُ بلبل کي ياد ڪندي محسوس ٿئي ٿو ته هو سڀني وصفين سهڻو هو، شڪل صورت جو سهڻو هو، خوش کيڪار ۾ سهڻو هو، پنهنجي خوش گفتار ۾ سهڻو هو ۽ سندس ڪردار ۾ سهڻو هو.