بلبل-سنڌ مفڪر جي حيثيت ۾
از قلم: رئيس ضيا الدين ضيا
گاهي گاهي باز خوان اين قصئه پارينه را
ريرڊيو پاڪستان جو سنڌي ادب تي هي احسان چئبو جو مون کي اڄ هڪ اهڙي نئين ۽ اهم ڳالهه پيش ڪرڻ جو موقعو ڏنو آهي، جنهن کي قلمبند ڪري ايندڙ نسلن جي رهنمائي لاءِ ڇڏي وڃڻ جو مون کي گهڻي وقت کان وٺي شوق هو. بلبلِ سنڌ مرحوم مغفور رئيس شمس الدين کي سنڌ جي علمي دنيا جو ننڍو وڏو فرد ائين سڃاڻي ٿو جيئن شيخ سعدي رحمت الله عليه کي يا حضرت مولانا اڪبر الهه آبادي کي جن ٻن بزرگ هستين سان کيس قبله علي اڪبر شاهه صاحب ايم.ايل.اي ڀيٽيندو آهي.يعني ته هن کي هڪ شاعر، اديب ۽ ايڊيٽر جي حيثيت ۾ هر ڪو ڄاڻي سڃاڻي ٿو پر اڄ منهنجي تقرير جو موضوع اهو نه آهي ته هن کي انهيءَ ساڳئي رنگ ۾ پيش ڪريان جنهن ۾ تاج الشعرا حضرت ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم صاحب خليل ۽ مولانا غلام محمد صاحب گرامي پيش ڪري چڪا آهن. منهنجو اشارو هنن صاحبن جي انهن دلڪش ۽ پرمغز تقريرن ڏانهن آهي جن ۾ 9 آل سنڌ ادبي ڪانفرنس ۽ 11 آل سنڌ ادبي ڪانفرنس ۾ هنن بلبل مرحوم جي شعر و شاعريءَ تي ڪافي روشني وڌي هئي.
آءٌ اڄ هيءَ دعويٰ کڻي اوهان جي اڳيان آيو آهيان ته مرحوم و مغفور بلبل نه رڳو هڪ اعليٰ درجي جو شاعر، اديب ۽ ايڊيٽر هو پر پهرين صف جو سنڌي مدبر مفڪر ۽ موجد پڻ هو. هن پهلو طرف تمام مختصر طرح جناب حاجي قبله سيد علي اڪبر شاهه پنهنجي “علمي دنيا” جي ماه اپريل سال 1930ع واري مضمون ۾ اشارو ڪيو آهي ۽ ساڳي طرح الوحيد جي اداري طرفان ان جي سنڌ آزاد نمبر ۾ جو سال 1936ع ۾ شايع ٿيو پڻ اهڙو اشارو ٿيل آهي، پر اڄ مون کي قدرت اهو نادر موقعو ڏنو آهي جنهن ۾ آءٌ انهن اشارن کي چٽي طرح ۽ کولي ثابت ڪري اوهان جي خيال کي بدلي سگهندس جو خود اوهان خوشيءَ سان تسليم ڪندؤ ته بلبل هڪ اعليٰ سنڌي مفڪر هو ۽ سنڌ جي تاريخ ۾ هيءُ هڪ نئين باب جو اضافو ٿيندو.
حضرات شروع ۾ هي سمجهڻ نهايت ضروري آهي ته هڪ اعليٰ مفڪر جي سڃاڻپ جو معيار ڇا آهي ۽ ان جون نشانيون ڪهڙيون آهن جن جي آڌار تي قطعي طرح فيصلو ڪري سگهجي ته هيءَ هستي اعليٰ مفڪرن جي صف ۾ بيهڻ جي قابل آهي يا نه؟
هڪڙا مفڪر اهي آهن جي حڪمت ۽ فلسفي جا دقيق ۽ نوان نظريه پيش ڪن ٿا جيئن مثال طور بو علي سينا، امام غزالي رحمة الله عليه يا ڪانٽ ڪيو. ظاهر آهي ته هن قسم ۽ درجي جي تفڪر سان هت بحث ڪونه آهي. ٻيو نمونو انهن خالص فني مفڪرن جو آهي جي جذبات ۽ مشاهدات جا نادر شهپارا فني رنگ ڍنگ ۾ بنا ڪنهن ڪوشش ۽ ڪاوش جي، پيش ڪري ويا ته انهن جو اثر عوام تي ڪهڙو پيو يا پوندو يا انهن جي ڄاڻ ۾ واڌارو ايندو به يا نه ايندو. هن قسم جي مفڪرن جا ٻه وڏا ٽولا آهن. هڪڙا اهي جن سوسائٽي تي سٺو اثر وڌو ۽ جن جو فن ممد حيات ثابت ٿيو. ٻيا اهي جن سوسائٽي تي تباهه ڪن اثر وڌو ۽ حيات لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيا. حضرت مولانا حسرت موهاني جي نظر ۾ شاعري جو ڪلام عاشقانه، عارفانه ۽ فاسقانه ٽن درجن جو ٿيندو آهي. سندس هيٺئين عجيب تشريح ۽ نادر تقسيم شجره جي شڪل ۾ قابل غور آهي:
هن قسم جي شاعرن اديبن وغيره لاءِ مولانا جو هڪ قطعو واه جو آهي:
پسند آیا طریقئہ شاعری تیرا ہمیں حسرت،
کہ جب کہنا کبھی کچھ نغز کہنا ہے بدل کہنا.
مثال طور وٺو حضرت غالب ۽ اوسوڪر وائيلڊ کي، ٻئي گويا سوسائٽيءَ کي چون ٿا ته:
من آنچہ شرط بلاغت باتو ميگويم
تو خواه از سخنم پدنگير خواه ملال
هو بي پرواهي سان پنهنجا فني شاهڪار پيش ڪندا آهن ۽ فن کي فن خاطر ڄاڻن ٿا، پر غالب جو اثر سوسائٽي تي نيڪ ئي پوي ٿو ۽ اوسڪر وائيلڊ جو ان جي ابتڙ، هن نوع جي برعڪس وري اهو ٽيون طبقو مفڪرن جو آهي جو فن کي فن خاطر نه پر پند و نصيحت خاطر ڄاڻي ٿو ۽ ان ۾ ڪوشش ڪري ڄاڻي ٻجهي پنهنجي فلسفئه حيات کي پيش ڪري ٿو. هن طبقي جي مکيه مثالن طورمنهنجي زبان تي مرحوم علامه اقبال ۽ جارج برنارڊ شا جا اسماءِ گرامي تري اچن ٿا. هن قسم جو هڪ ٻيو نهايت اهم گروهه اهو آهي جيڪي پنهنجي فن ۾ پند و نصيحت جو پهلو ته ضرور رکن ٿا پر اهو اهڙي نازڪ نموني ۾ مخفي رکن ٿا جو سامعين هنن کي هڪ ناصح يا فيلسوف جي ڍانچي ۾ نه ٿو ڏسي بلڪه هنن کي محض پاڻ جهڙو ۽ پنهنجو همدرد ۽ انسانيت جو پتلو ڄاڻي هنن کي پيار ڪري ٿو ۽ پيار ڪندي هنن جي هر مخفي اصلاح کي نادانسته طور قبول ڪري وٺي ٿو. هن درجي جو مفڪر ۽ پهريون نمبر آءٌ حضرت شاهه لطيف ڀٽائي رحمة الله عليه کي چوندس. انهيءَ ساڳي صف ۾ بلبل مرحوم به اچي وڃي ٿو. هن جو تفڪر ۽ فلسفئه حيات به اهڙي طرح جزئه هست بڻجي ويا آهن جو هن جي هر ادا، هر صدا ۽ هر ندا ۽ هن جي سڄي رهڻي ڪهڻي هڪ نازڪ، لڪل فن ۽ پيغام هو. هن جو خطاب ڪنهن خاص طبقي ڏانهن نه پر عوام لاءِ هو. اهوئي سبب آهي جو 80 سالن جي عرصي گذرڻ بعد به هو سنڌين جي دل ۾ خاص جاءِ رکي ٿو ۽ سندس ڪلام اڃا به ماڻهن کي ياد آهي ۽ زبان زد عام بڻجي چڪو آهي.مثال طور عرض ڪندس ته خانبهادر چاڪر خان بلبل مرحوم جو ڪلام هر مجلس ۽ هر محفل ۾ پيش ڪندو رهندو آهي ۽ ميان محمد ڏيرو صاحب وٽ هڪ مولوي صاحب مليو جنهن کي سموري رحيما بر زبان ياد هئي جا مرحوم احمد علي خان ڏيري منهنجي عرض تي لکرائي مون کي موڪلي هئي. سندس هن طرز جي اصلاح ۽ اخلاقي پهلو کي نظر ۾ رکندي ئي حضرت قبله سيد علي اڪبر شاهه صاحب بلبل مرحوم کي “سنڌ جو سعدي” سڏيو آهي.
بلبل مرحوم جي صف ۽ درجي جي تعين ڪرڻ کانپوءِ ڏسڻو آهي ته هڪ مفڪر جون جيڪي مکيه علامتون آهن انهن موجب بلبلِ سنڌ به ڪسوٽيءَ تي سچو ثابت ٿئي ٿو يا نه.
حضرات مون ناچيز جي خيال موجب هڪ مفڪر جون هيٺيون علامتون آهن:
ته هن ڪابه جدت آفريني ڪئي هجي ۽ اوليات جو مالڪ بڻجي چڪو هجي.
ته سوسائٽيءَ ۾ هن نئون روح ۽ نئون جذبه ڦوڪيو هجي ۽ هن تي سٺو اثر وڌو هجي.
ته هن ۾ پيش گوئي جو مادو هجي ۽ هو قوم ۽ وقت جوپورو پورو نبض شناس ثابت ٿيو هجي.
بلبل جي جدت آفريني ۽ ادبي اوليات:
هن باب تي ڳالهائيندي منهنجي خيال ۾ مرحوم حضرت حافظ بسمل ٽکڙائي جو اهو مضمون پيش ڪرڻ بلڪل بهتر ٿيندو جو مئي 1947ع ۾ “بلبل سنڌ” نالي اڃا غير مطبوعه ڪتاب جي مهاڳ لاءِ لکيو آهي. فرمائين ٿا ته:
“جن بزرگن شاعري جي پوري پوري خدمت ڪري ان کي ڪمال درجي تي پهچايو ۽ شاعريءَ کي قوم لاءِ ڪار آمد بڻايو ۽ ان ۾ اصلاح ڪئي انهن بزرگن ۾ حضرت بلبل مرحوم جو نام نامي ۽ سندن ذڪر گرامي، شاعري جي چهري تي آب و تاب ۽ سرزمين سنڌ لاءِ طره امتياز آهي. زمانو مرحوم جي خداداد قابليت ۽ شاعرانه قوت کي نڪي وساري سگهندو ۽ نڪو هن جا اوصاف وسارڻ جهڙا آهن ئي... تفصيل کي مجمل ڪرڻ لاءِ بلبل مرحوم جا ڪي اوليات ڏيکاريون ٿا جن جي ايجاد جو سهرو صرف سندس لاءِ مخصوص ۽ ان تائين محدود آهن. الاماشاء الله.
1. بلبل مرحوم پهريون آهي جنهن اصلاحي ظرافتي نظم لکيو ۽ ظرافت ذريعي ملڪ ۽ قوم جي اصلاح ۽ خدمت ڪئي. ظريفانه ڪلام جي زور تي مسلمانن کي انگريزي علم طرف راغب ڪيائين ۽ ظرافت جي رستي حڪومت جي ظالم آفيسرن ۽ نام نهاد علماءِ ڪرام ۽ پيرانِ عظام جي مخرب قوم ۽ اخلاق جي ريا ڪارانه ڪاررواين تي تنقيد ڪيائين. اسان جي تحقيق ۽ تلاش موجب سنڌ جي ادبي تاريخ جو وسيع دفتر اهڙي ڪنهن به بزرگ جو نالو هرگز هرگز پيش ڪري نٿو سگهي جو هن فن ۾ بلبل مرحوم سان همدوش ٿي موجد جو خطاب پائي سگهيو هجي.
حضرات هت حضرت بسمل جي مضمون کي قطع نظر ڪندي عرض ڪندس ته هيءَ ئي وصف آهي بلبل جي ڪلام جي، جنهن جي ڪري جناب حاجي سيد علي اڪبر شاهه صاحب کيس مولانا اڪبر الهه آبادي سان ڀيٽيو آهي ۽ مرحوم مخدوم محمد انور صاحب پاٽائي به کيس سنڌ جو شيڪسپيئر سڏيو آهي. ظرافت کي شخصي حملي کان بالاتر رکي ان کي طنز، ٽوڪ يا هجو کان بچائي ان ۾ اخلاق ۽ اصلاح جي چاشني ڀرڻ هندوستان ۾ فقط مرحوم مولانا اڪبر الهه آبادي جو شان هو ۽ سنڌ ۾ مرحوم بلبل جو. نه هندوستان ۾ ئي ڪو اڪبر الهه آبادي جو وري ڪو ثاني پيدا ٿيو ۽ نه سنڌ ۾ ئي بلبل جو مٽ وري نظر آيو. غلطي سبب ڪي صاحب مرحوم مخلص کي به ظرافت جي ميدان ۾ آڻيندا آهن، پر هن صاحب جي مزاح محظ هجو، ٽوڪ ۽ دل آزاريندڙ بڻجي وئي ٿي ۽ ان ۾ هڪ ايڊيٽر جو جذبو ڪارفرما هو ۽ اها ادبيت کان خالي هئي ۽ ان مرحوم کي ڪيترن جي دشمني جو شڪار ڪيو ۽ مرحوم ايتري قدر ان کان بيزار بڻجي ويو جو بلبل مرحوم ڏانهن هڪ خط ۾ جو 23 آڪٽوبر 1916ع جو لکيل آهي فرمائي ٿو ته:
“مڪرما و معظما دام تلطفه، عنايت نامو عين انتظار ۾ پهتو، مطالعو ڪري فرحت حاصل ٿي، مڪرما اوهان کي شايد معلوم هوندو ته جيڪڏهن مون کي پنهنجي والد ماجد کان سندس تجربو علمي ميراث ۾ نه مليو آهي تڏهن به سندس راست بازي ۽ حق گوئي جو ڪجهه حصو ضرور مليو آهي. انهيءَ راست بازي موجب هميشه پاڻ کي تڪليف ۾ مبتلا ڪندو آهيان... ٻيو ته آءٌ پاڻ ظرافتي مضامين کان بيزار آهيان تنهن ڪري هي سلسلو جو نيم حڪيمن لاءِ شروع ڪيو اٿم سو پورو ڪري آئينده استغفار ڪبو”
تنهن کانسواءِ مرحوم مخلص بلبل جي وفات تي جيڪا پنهنجي رسالي ڪشڪول ۾ واويلا لکي آهي ان ۾ به خود خوشيءَ سان مڃيو اٿس ته ظرافت ۾ بلبل مرحوم اڪيلو ۽ اعليٰ درجي جو شاعر هو. تنهن مان ظاهر آهي ته صحيح ظرافت جي ميدان ۾ اڪيلو بلبل مرحوم ئي هيرو آهي. اردو شاعريءَ ۾ به اڪبر الهه آبادي جو شان ۽ آن ۽ رنگ ڍنگ ڪو وري پيدا ڪري نه سگهيو آهي.
اها ڳالهه مثال طور اڄ ڪلهه جي مزاح گو شاعر رئيس امروهو جي شاعريءَ منجهان ئي ثابت آهي:
آهي اٺن جي ريگزار سنڌ جي زمين
تڏهن آسياست به سنڌ جي اٺن مثال
پڇڻو اٺن کان آهي اسان کي ائين ضرور
سچ پچ سڻايو ڪهڙي سڌي آ اوهان جي چال
(11 ڊسمبر، 1948ع اخبار مجاهد)
ڏسو هي ظرافت آهي يا ڪنهن جي دل آزاري سا به هڪ سڄي قوم جي يا ملڪ جي. هن مان هڪ گروهه يا قوم جي صحيح طبع شناسي بلڪل فوت ٿي ڏسجي جا غلطي نه بلبل مرحوم ڪئي نه اڪبر الهه آبادي. جو هنن چيو، خوب چيو ۽ سچ چيو. هڪ سنڌي ظريف مٿئين قطع جي جواب ۾ هڪ هيڊنگ ڏني: “اٺ سان گڏهه جو ڪلام”، ٻيو هڪ قطع آهي:
باتوں میں نہ جذب نہ جذبہ
ہاتھوں میں نہ تیغ نہ تیغہ
مسلم کا یہ حال یا الاہی
مومن کا یہ رنگ و دریغا
غور ڪيو ته هي قطع به محض لفاظي طنز جي لفظ “تيغه” تي مبني نظر ايندو جنهن منجهان به ذوق سليم جي ڪا بوءِ نه ٿي اچي. تيغه هڪ معيار کان ڪريل لفظ فقط کل ۽ ٽوڪ پيدا ڪرڻ خاطر ڪتب آندو ويو آهي ۽ ان جو مومن سان دُور جو به واسطو ئي نه ٿو ٿي سگهي. رئيس جي ٻئي هڪ قطع ۾ وري ڏسو ته حڪومت تي ٽوڪ آهي، فرمائي ٿو:
ہند والوں نے ترقی کی تو اس حد تک رئیس
سخت محنت سے اگائے ساگ لالو کھیت میں
واہ رے حکام پاکستان یہ ان کا کمال
بو دئے ہیں سینکڑوں انسان لالو کھیت میں
هنن مثالن جي برعڪس بلبل مرحوم ڪنهن به خاص فرد يا گروهه، شخصيت جي مذمت نه ڪئي آهي ۽ جيڪڏهن ڪري ٿو ته مذمت نه پر نهايت نفيس، وڻندڙ ۽ اڻ سڌي طرح ظرافتي پيرايه ۾ تنقيد سا به وقت جي حڪومت يا ڪنهن شخصيت تي تنقيد ته هن وٽ بلڪل ناجائز ۽ ممنوع هئي ڇو جو ائين ڪرڻ سان وقتي کل ڀوڳ جي عيوض دائمي رنجش ۽ فساد جو انديشو پيدا ٿئي ٿو جا قيمت هو نهايت ڳري ۽ مهانگي ٿو سمجهي ڇو جو هن جو مقصد فساد نه پر اصلاح هو.
انهيءَ ڪري آءٌ حضرت بسمل جي هيٺئين فقري سان بلڪل متفق آهيان ته: “بلبل مرحوم سنڌ ۾ ظرافت جو پهريون موجد آهي ۽ اها ظرافت بلبل تي ئي ختم ٿي.”هن مرحوم کان وڌيڪ حضرت مخلص کي ٻيو ڪير ٿو سڃاڻي، تنهن ڪري سنڌ جي ظرافتي شاعري ۾ بلبل سان گڏ ٻئي ڪنهن کي بيهارڻ جي غلطي آئينده ڪو ڪونه ڪري ته بهتر ٿيندو.
حضرت بسمل مرحوم بلبل جي اوليات بابت ذڪر ڪندي وڌيڪ لکي ٿو“هي پهريون شخص آهي جنهن يورپ جي مخرب اخلاق ۽ فيشن جي تقليد جي براين جي اصلاح ڪري ايشيائي ۽ اسلامي تهذيب ڏي متوجهه ڪيو.” هن ڳالهه جي تصديق حضرت محمد انور صديقي صاحب پاٽائي هيئن ڪري ٿو “جيترومون تجربو ڪيو آهي ته ائين پيو معلوم ٿئي ته ڪنهن به بد ڪم کان روڪڻ ۽ قوم کي سڌارڻ ۾ اسان جي ڊگهين اسپيچن، تحريرن ۽ تصنيفن به اهڙو اثر پيدا نه ڪيو آهي جهڙو بلبل جي ظريفانه طرز قوم کي شرمسار ڪري پراثر بڻايو آهي.”
اها هڪ حقيقت آهي. آءٌ ان جي مد نظر ائين چوڻ لاءِ تيار آهيان ته سنڌ ۾ قومي شاعري جو موجد به بلبل مرحوم هو. قوم کي سجاڳ ڪرڻ ۽ پنهنجي روح کي تر و تازه ڪرڻ لاءِ هن نه رڳو شعر و شاعري کان لاثاني ڪم ورتو پر هن پنهنجن تقريرن، ايڊيٽوريل، مضامين ۽ ٻين تصنيفن کان عمدو ڪم ورتو ۽ هن نه رڳو علمي طرح قوم جي ترجماني، اصلاح يا رهنمائي ڪئي پر عملي طرح سياسي ۽ معاشرتي سطح تي به ساڳئي مقصد ۽ منشا حاصل ڪرڻ لآءِ گامزن ٿيو. شاعري ۾قوم جي سڌاري ۽ واڌاري لاءِ هن غزل، قطعه، مثنوي، مخمس، مسدس وغيره کان خوب ڪم ورتو ۽ ان کي ظرافت سان پر ڪري اعليٰ علمي سطح تي پهچائي قابل تحسين بڻائي ڏيکاريائين ۽ ساڳئي وقت زبان به آسان ۽ عام فهم رکيائين جيئن عوام الناس ان مان فيض ۽ فائدو حاصل ڪري سگهي. هو ڪنهن خاص گروهه جو شاعر نه هو. هن جي سنئين سڌي سليس ٻولي عوام لاءِ هئي. هن کي عوام جو شاعر به سڏجي ته بجاءِ آهي.
هن صفت ۾ هو مولانا حالي جي مٽ هو. جيئن بقول ڊاڪٽر مسعود حسين صاحب جي، “اردو ادب ۾ پهريون دفعو حالي ۽ آزاد هڪ نئين افق طرف اشاروڪيو ۽ پنجاهه سالن تائين اردو شاعري جو قافلو انهيءَ سمت ۾ اڳتي وڌندو ويو” تيئن بلبل مرحوم به سنڌي شاعريءَ ۾ پهريون دفعو مولودن، مداحن، مرثين ۽ مذهبي شاعري جي جهوني فضا کي ٽوڙي نئون ميدان گهڙيو ۽ خوشگوار انقلاب آندو.
بلبل مرحوم جي مولانا حالي سان نه رڳو انهن ٻن خيالن جي ڪري نسبت ڏسجي ٿي پر هو اڃا به ڪن وڌيڪ اهم ڳالهين موجب حالي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. جيئن حالي سر سيد جو بازوئي راست هو تيئن بلبل مرحوم به سنڌ جي سر سيد حضرت حسن علي آفندي مجيدي جو سچو ساٿي هو. جيئن مولانا حصول معاش لاءِ پاڻي پٽ کي ڇڏي ڊپٽي ڪمشنر حصار جي دفتر ۾ هڪ معمولي نوڪريءَ سان شروعات ڪئي تيئن بلبل مرحوم به انجنيئري کاتي ۾ داروغپ جي نوڪريءَ سان پنهنجي عملي زندگيءَ جي ابتدا ڪئي. جيئن مولانا حاليءَ جي پرورش ۽ تربيت سندس وڏي ڀاءُ انجام ڏني تيئن بلبل کي به سندس وڏي ڀاءُ رئيس پير بخش خان پاليو ۽ بلبل به کيس پنهنجي والد برابر سمجهندو هو. جيئن مولانا گهر ڇڏي ڀڄي دهلي ويو هو ۽ ان جو ڪارڻ سندس شادي هئي تيئن بلبل کي به شادي سبب گهر ڇڏي حيدرآباد دکن وڃڻو پئجي ويو ۽ آخرڪار پنهنجي وڏي ڀاءُ رئيس پير بخش خان جي اصرار ۽ بيماريءَ سبب واپس آيو ۽ ڪراچيءَ ۾ رهائش اختيار ڪيائين ۽ پنهنجي وڏي ڀاءُ جي وفات تي حالي وانگر نهايت پردرد مرثيه لکيائين:
سال وفات جو ڏسو ته ڪيئن ٿو آڻي:
بہ ہجریِ سال وصل- اوشد آواز- کہ جائے پاک باغ- ارم بگزید
1324ھ
خرد سالِ نقل بار- دگر گفت- بہ احسن خلق و اصل حق گرید
1324ھ
بگفتا مکر سال- فوت مرحوم- ز تبصر عالم- جنت پسندید
1324ھ
چہارم بار سالش گفت تضوان- ولی مومن رئیس- خلد گردید
1324ھ
ز پنجم بار از ہاتف شنیدم- برستہ زندگانی یافت جاوید
1324ھ
سن- و صلش بجواز- ربشارت-بگو- اللہ بہ او بافضل بخشید
1904- 1906ء
شب- جان داد سحرم گفت پئے سال- کہ- صبح وصل خلعت رحم پوشید
1906ء
زسال- آخرش فکرم ہمی گفت- کہ در افشان بہ باغ ارم بازید
1906ء
برد صد رحمت- حق بلبلا باد- ثواب- کلمئہ توحید تمجید
بلبل مرحوم هن زماني جي بزرگ ۽ بابرڪت هستين جي چونڊ ڪري انهن جي مدح ۽ قصيده گوئي کان ڪم وٺي ڪار لائل جي قياس موجب هيرو ورشپ جي بنياد وجهڻ سان قوم کي پنهنجي صحيح ليڊرن سان آشنا ڪيو ۽ انهن جي لاءِ عوام جي دلين ۾ محبت ۽ عزت پيدا ڪري اصلاح جو ميدان صاف ۽ تيار ڪيو ۽ هن ڪم ۾ به کيس سبقت حاصل آهي.
ان وقت جي اهم واقعات جي تاريخ منظوم ڪيائين. ايڊورڊ جي جشن تاجپوشي سال 1903ع تي چيل هيٺيون غزل ملاحظه ڪرڻ فرمايو:
مبارڪ هز مجسٽي ايڊورڊا شاه سوڀارا
پيارا تاجدارا تخت وارا بخت موچارا
مبارڪ هوءَ توکي تاج تخت و بخت و ڌن دولت
قرارا ڪامگاراڪنگ قيصر هند هاڪارا
نئون هي سال نئون اقبال نئون تون شاه نئون هي ماه
نئين دولت نئين حشمت نئين نصرت نئين يارا
خميس جي ڏينهن پهرئين جنوري اڻويهه سئوٽن ۾
وڳا هت هند ۾ هرجا نغارا نوبتون نعرا
وغيره وغيره
ڪراچيءَ جي مشهور پليگي واقعي تي جنهن ۾ هزارين ماڻهو پليگ جي مرض ۾ مبتلا ٿي مري ويا ۽ گهرن ۾ لاش بدبو ڪري ويا مگر انهن کي دفنائڻ لاءِ ڪير ويجهو نه ٿي ويو بيماري لڳڻ جي خوف کان، اهڙي واقعي تي “پليگي ڪريما” لکي ان کي هڪ قومي تاريخي واقعي طور محفوظ ڪري، ادبي خزانو بڻائي ڇڏيائين.
هي ڪتاب سال 1905ع ۾ شايع ٿيو هو. شروعات هن طرح اٿس:
پليگي جي لانڍين کان پرور بچاءِ - کریما بہ بخشاء برحال ما
پليگي بلا ۾ نه ڪر مبتلا - کہ ہستم ایسر-کمند ہوا
ڌني ڊاڪٽر کي نه ڪو شال ڏس - نداریم غیر از تو فرمادرس
وغيره
هي واقعو ته ڪراچيءَ جي ماڻهن کان وسري چڪو آهي مگر بلبل ان کي ادب جي تاريخ ۾ هميشه لاءِ محفوظ ڪري ڇڏيو آهي.
نيچرل ڪريما ۽ رحيما لطيف لکي بلبل مرحوم شيخ سعدي جي محبوب ۽ مرغوب شاعري کي هميشه لاءِ سنڌي زبان ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو. مقفيٰ عبارت ۾ قلندر شهباز جي ميلي کي اهڙي طرح قلمبند ڪيو اٿس جو پڙهندڙ کي ائين محسوس ٿيندو ته هو نه رڳو ميلو ڏسي رهيو آهي بلڪه ان ۾ شريڪ آهي.
دهلي دربار 1911ع جي موقعي تي پارسي ۾ اهڙو قصيدو تيار ڪيائين جنهن جي هر هڪ مصرع مان سال جو تعداد ٿو نڪري:
شوڪت جم داور-داراز شهنشاه هند ملک آرا مشرق-انوار شاهنشاه هند
1911 1911
تاجپوشي شد مبارک باتو اي عالي کحال شرف دهلي مسند-دربار شاهنشاه هند
1911 1911
اهڙا ڏهه مصرعه آهن.
هر هڪ اهم ڪانفرنس، جشن جلوس، مجلس ميٽنگ، شادي غمي، اليڪشن تشريف آوري وغيره تي ڪونه ڪو عمدو قصيدو ضرور لکيو اٿائين، گويا انهن موقعن کي به ادب جي تاريخ ۾ محفوظ ڪيو اٿس. اهي سڀ قصيدا فارسي ۾ “عمدة التواريخ” جي نالي جمع ڪيل آهن، جيڪو ڪتاب اڃا غير مطبوعه آهي.
اسلامي اخلاق، روايتن ۽ عقائد کي وڌيڪ روشن ۽ مضبوط ڪرڻ لاءِ توحيد ۽ رسالت تي نهايت نفيس قسم جي شاعري ڪئي آهي. سندس بياض جو آخرين غزل به حضور سرور ڪائنات ﷺ جي مدح ۾ لکيل موجود آهي. توحيد ۽ رسالت کان سواءِ ٻيا اهڙا دلڪش ۽ دل پسند موضوع مقرر ڪيائين جهڙوڪ جهاد، توڪل، سياحت، جماعت بندي، تصوف، ڪسر نفسي، قدرت نگاري جن مان اسلامي روح لياڪا پائيندي نظر ٿو اچي جن جي ذريعي هن پنهنجي قوم کي خير الامت هجڻ جي ياد ڏياري آهي ۽ سندن شان، شيوو، رستو ۽ رتبو ياد ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مرحوم اقبال جي قول موجب قوم ۾ خود داري، خود اعتمادي ۽ خود شناسي جو جذبو پيدا ڪندڙ شخص ان قوم جو امام آهي:
تجھے حاضر و موجود سے بیزار کرے
دے کے احساسِ زيان تیرا لہو گرمادے
فقر کی سان چڑھاکر تجھے تلوار کرے
بلبل پنهنجي شاعريءَ ۾ خالص ادبي پهلو پيدا ڪيو آهي. زبان داني، سلاست، فصاحت، بلاغت، رواني، خوش بياني، جدت، ندرت، ڪلام جي پختگي، چست بندش، شوخ ادائي، نوان استعارا، نيون تمثيلون، سٺا محاوره ۽ نوان مضمون ٻڌائين، ائين ڪرڻ سان هن گويا وڏي قومي خدمت بجا آندي ۽ سنڌي زبان کي مالا مال ڪري محبوب ۽ مفيد بڻايائين. اهڙي تصديق خيرپور رياست جو سابق وزير آفريبل سردار محمد يعقوب صاحب مرحوم سي-آءِ-اَي پنهنجي هڪ خط ۾ سال 1906ع ۾ هيئن ڪري ٿو:
“هرگز هرگز اسان جو اهو ارادو نه آهي ته فقط ظاهري لباس ۾ اوهان جي تعريف ڪجي مگر سچ پچ اوهان جي اخبار جا مضمون اهڙي سنجيدگي ۽ آرائش ڪلام سان لکيل آهن جن جي تعريف ڪرڻ کانسواءِ رهي نه ٿو سگهجي. وڏي خوشيءَ سان هيءَ ڳالهه قبول ٿا ڪريون ته سنڌي زبان بيشڪ وڻندڙ نموني تي لکي سگهجي ٿي. جنهن جي ثابتي اوهان جي تحرير آهي. هيءَ راءِ فقط منهنجي نه آهي، پر منهنجو ڀاءُ محمد يوسف مون کان وڌيڪ اوهان جو معترف آهي.”
لاڙڪاڻي جو ڪليڪٽر جناب حامد علي صاحب آءِ-سي-ايس پنهنجي وقت جو هڪ عمدو شاعر ۽ اديب هو ۽ لاڙڪاڻي ۾ برپا ڪيل شعر و شاعري جي هڪ بزم جو سرپرست هو، اهو سال 1911ع ۾ جڏهن حيدرآباد ۾ سپرنٽينڊنٽ لينڊ رڪارڊس ۽ ايگريڪلچر مقرر ٿيو ته هڪ خط ۾ لکيو اٿس:
“خدا جو ڪيڏو نه فضل ٿئي جيڪڏهن سنڌ جي هن ريگزار کي باغ بڻائڻ لاءِ اوهان جهڙا ٻه ٽي ٻيا به بلبل موڪلي ڏئي.”
حضرات مٿي ذڪر ڪيل طريقن مان مرحوم بلبل قومي شاعريءَ جو سنڌ اندر بنياد رکيو. آءٌ اهڙي قسم جي قومي شاعريءَ کي صحيح قومي شاعري تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيان، جنهن ۾ اگهاڙو ۽ سنئون سڌو بندوق جي گوليءَ جهڙو خطاب قوم کي ڪيل هجي، جنهن ۾ هن کي پڪاري چئجي ته تون ته اڃا ٽنگون ٽيڙيون پئي آهين، او نوجوان خواب غفلت مان بيدار ٿيو ۽ شرم ڪريو، توهان واسطي قوم جو ڪاروان ترسي پيو آهي وغيره وغيره. اهڙي نام نهاد قومي شاعريءَ جيڪو دلشڪن، همت شڪن ۽ پست ڪن اثر قوم تي وڌو آهي تنهن تي جيترو به ماتم ڪجي ٿورو آهي. افسوس جو عام ماڻهو هن قسم جي فحش شاعري کي قومي شاعري سمجهن ٿا، حالانڪه هي هڪ بالڪل شوقيانه قسم جي شاعري آهي جا اسان جي نفسياتي رد عمل جي بالڪل پرواهه نه ٿي ڪري ۽ قوم جي حوصلي ۽ جذبن کي اسٽيم رولر وانگر ڪچلي مهٽي مٽي دوز ڪندي رهي ٿي.
ساڳئي وقت آءٌ هيئن به چوندس ته نيچرل شاعري به بلبل کان شروع ٿي. ناس، ڀنگ، حقو، خط، سج، گرمي، بهار ۽ اڀ وغيره جهڙا دلچسپ ۽ نوان عنوان مقرر ڪري انهن تي شاعري ڪيائين ۽ سنڌ جي شاعري جا سندس وقت تائين رڳو حسن ۽ عشق يا مذهبي محور تي ڦرندڙ هئي تنهن گويا سندس ڪاوشن سبب ڪروٽ بدلي، نئين ميدان ۾ قدم ڌريو، بقول تاج الشعراء حضرت خليل “بلبل سنڌي زبان جو پهريون شاعر آهي جنهن فرضي تخيلات جي دائري کان پنهنجي ڪلام کي ڪڍي حقيقت جي ميدان ۾ آندو.”
مٿي عرض ڪري چڪو آهيان ته قومي شاعريءَ ۾ بلبل مرحوم قصيدي کان به خوب ڪم ورتو پر قصيده گوئي جي فن کي به هن قومي شاعريءَ ڪري ڪم آندو ۽ هن فن کي بام عروج تي پهچائي ڇڏيائين. سندس قصيدا بلا شبه نادر ۽ بي مثال شاهڪار آهن، بقول حضرت بسمل مرحوم “بلبل جي قصيدن جو رنگ ايراني شاعر قاآني جي ٽڪر جو آهي جنهن رواني، برجستگي ۽ قادر الڪلامي سان طبيعت جو جوهر ڏيکاريو اٿس ان جو جواب ناهي. انهن قصيدن کي پڙهي عجب ٿو لڳي ته هڪ سنڌي شخص جنهن ايران جي سرزمين ۾ پير به ڪونه پاتو هو ۽ نه ڪي ڪنهن ايراني اڪيڊمي مان ڪا تعليم ورتي هيائين، اهڙي فصاحت، رواني ۽ قوت بيانيه سان فارسيءَ ۾ ڪيئن ٿو شعر چوي ۽ ڪيترن موضوعن تي بروقت ۽ في البديهه اهڙا ته شهه پاره تخليق ڪيا اٿس جو عقل دنگ رهجيو وڃي. مجبوراً اهو مڃڻو ٿو پوي ته هي خاص موهيت الاهي جو ڪرشمو آهي.
مثال لاءِ هن قصيدي جا هي اشعار ملاحظه ڪريو:
الاکہ مژدہ می رسد زباغ نوبہار ہا-کہ ہر طرف چوروئی گل فروغ برغدارہا
بہ حمدکردگار من کشود قفل کارہا-برائی نعت مصطفیٰ بہ مدح چار یارھا
بوصف آل و صحب او صفار ھاکبار ھا
بلبل مرحوم جوهر قصيدو قاآني وارو رنگ ۽ رواني رکي ٿو. هن نڪته تي بحث ڪندي ياد ٿو اچي ته فن تضمين ۾ به بلبل يڪتا زمانه هو. هن جهڙي تضمين اڄ سوڌو ڪنهن نه ڪئي آهي. ڏسو مثال ۽ پاڻ انصاف ڪريو:
تظمين عربي قصيده
کا الشمس بضوء صاحتہِ کالفخر بحسنِ ملاحتہِ
الصبح بداء من طلعتہِ و الیلدجیٰ من دفرتہِ
آن پصر عطا آن ابر سغا آن نورِ خدا شہہ ارض و سما
فاق الرسّلا فضلا و علا اہدی السّبلا لدلالتہِ
آن والی برعربی عجمی آ حاکم برحربّی ودَمی
کنز الکرم مولیٰ النعم ہادی المم بشیر معتہِ
باشرف کمال جمال نبی محبوب خدا امی لقبی
اذکی النسبِ اعلیٰ الحسبِ کل العربِ فی خدمتہِ
انسید و سرور جنّ و بشر اکسیر نظر اعجاز اثر
سعت الشجر و نطق العجر و شق القمر و باشرتہِ
آن شاہِ رسالت ماہ پدرا آن شافع نافع روز جزا
نال الشّرفا واللہ عفیٰ عمّا سلفا من امتہِ
یسبلخّ بلبل مدحتنا فی شرف حضور وسیلتنا
فمحمد ناہُو سید نا فالعِزّلنا لاجابتہِ
انهيءَ کان سواءِ “ديوان بلبل” ۾ به تضمينون ڏسو. چوٽيءَ جي چونڊ شاعرن جون تضمينون ڪري نه رڳو بلبل پنهنجي قابليت جو سڪو ڄمايو آهي، پر ساڳئي وقت هن جو اهو مقصد به هو ته اهي شاعر سنڌي زبان ۾ محفوظ رهن ۽ سندن شعر سنڌين جي زبان تي هجي، گويا هي قدم به قومي شاعري جي هڪ ڪڙي نظر اچي ٿو. هن بحث سان بلبل جا شاعريءَ ۾ اوليات ۽ شاهڪار ختم ٿين ٿا، پر هن باب کي بند ڪرڻ کان اڳ ۾ ايترو عرض ضرور ڪندس ته بلبل جي اوائلي دور واري شاعري جا سندس عين جواني جي وقت ۾ وقوع ۾ آئي سا گهڻي ڀاڱي ضرور عشقيه جذبي جي ماتحت هئي. تاهم ان ۾ ابتدائي دؤر منجهه ئي ناصحانه، عارفانه نڪته نڪرن ٿا. بلبل، گل حاصل ڪرڻ کانپوءِ سنڌ جي چمن ۾ واپس اچي مرغان چمن جي نسق، نظام ۽ تربيت ۽ تعليم جي خالص خدمت ڪئي جنهن لاءِ هن ايڊيٽري، تقريرن، تصنيفن ۽ سياسي جدوجهد کي دانائي سان استعمال ڪري پنهنجي مقصدن ۾ ڪاميابي ۽ ڪامراني حاصل ڪئي.