سنڌ جو هڪ قومي شاعر: شمس الدين”بلبل“
تحرير: ڊاڪٽر ”وفا“ راشدي
ترجمو: شعبان بخت
ملڪ الشعراءِ، بلبلِ سنڌ، شمس الدين بلبل، سنڌ جو نامور عالم، مفڪر، شاعر، اديب، صحافي ۽ مزاح نگار هو. سندس والد بهادر خان ولد ڪمال خان، ميهڙ، ضلعي دادو جو زميندار هو. ليڪن علم ۽ تصوف سان به شغف رکندڙ هو. بلبل جو مامون آخوند نهال خان، ميهڙ جو مشهور عالمِ دين ٿي گذريو آهي. (بلبلِ سنڌ (سنڌي) ص-21)
شمس الدين “بلبل” 1857ع– 1277هه ۾ ميهڙ ۾ پيدا ٿيو ۽ 1919ع –1337هه ۾ فوت ٿيو. سندس وفات تي مير عبدالحسين “سانگي”، مرزا قليچ بيگ ۽ ٻين صاحبن تاريخي قطعا چيا. مرزا قليچ بيگ چيو:
شاعرِ ملڪِ سنڌ، شمس الدين،که ز او بود عالمي به شگفت،
بلبلِ بود او که بامنقار، ور مغني عجيب رومي صفت،
بود او شمس، بر سپهرِ سخن، کرد آخر غروب ورد مئي نهفت،
سالِ فوتش بڪفِرمي جستم، زود هاتف، چراغِ مجلس گفت.
1337هه
شمس الدين جي تعليم ۽ تربيت سندس والد بهادر خان جي نگرانيءَ هيٺ ٿي. انهيءَ زماني جي رواج مطابق، عربي، فارسي، سنڌي ۽ اردو جي تعليم حاصل ڪيائين. ذاتي مطالعي ۽ محنت سان مختلف علوم ۽ ادبيات تي حاوي ٿيو. سن 1872ع ۾ تعليم کان فارغ ٿيڻ بعد ان ئي سال (1) داروغي جي عهدي تي فائز ٿيو. پر سرڪاري ملازمت سندس فڪر جي طرز، طبيعت جي آزادي ۽ علمي مزاج جي خلاف هئي. انهيءَ ڪري، زياده عرصو ملازمت ڪري نه سگهيو ۽ ملازمت ترڪ ڪري ڇڏيائين.
شمس الدين “بلبل” فطري طور هڪ ذهين، طباع، عالي ظرف، عالي دماغ ۽ روشن ضمير شخص هو. سندس زمانو گڏيل هندستان ۾، انگريزن جي خلاف آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ۽ جاکوڙ جو زمانو هو. سر سيد احمد خان جي علي ڳڙهه تحريڪ، ننڍي کنڊ جي سڀني صوبن جي مسلمانن ۾ بيداريءَ جو روح ڦوڪي ڇڏيوهو. سر سيد جي تعليمي تحريڪ جي زير اثر، جنهن بيدار مغز، روشن دماغ رهنما، سنڌ جي مسلمانن کي جديد ۽ انگريزي تعليم ڏانهن راغب ڪيو، سو هو (2) خان بهادر حسن علي آفندي (1830ع-1895ع)مرحوم. حسن علي آفندي مرحوم، علي ڳڙهه ۾ سر سيد ۽ سندس رفيقن سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي. دارالعلوم علي ڳڙهه گهمي ڏٺو ۽ ان جي روشنيءَ ۾ سيد امير علي جي تحريڪ تي هن سنڌ جي عوام کي تعليم جي زيور سان آراسته ڪرڻ جي لاءِ سن 1885ع ۾ (3) سنڌ مدرسة الاسلام ڪراچي جو بنياد رکيو ۽ سنڌ جي سر سيد جي لقب سان زنده جاويد ٿي ويو. سر سيد احمد خان جي ساٿين ۽ شريڪ ڪارن، مولانا الطاف حسين “حالي”، علامه شبلي نعماني، نواب وقار الملڪ ۽ نواب محسن الملڪ وانگر، سنڌ جي سر سيد، حسن علي آفندي جي مشن کي ڪامياب ۽ ڪامران بڻائڻ لاءِ سنڌ جي جن علم پرور دانشورن مسلسل محنت، ڪاوش ۽ جدوجهد ڪئي تن ۾ الله بخش “اٻوجهو”، (4) مخدوم الشعراءِ الحاج محمود “خادم” (5) لاڙڪاڻوي، مرزا قليچ بيگ، (6) مير عبدالحسين “سانگي” (7) ۽ شمس الدين “بلبل” (8) جا نام نامي اسم گرامي، اسان جي قومي تاريخ ۾ روشن مينارن جي حيثيت رکن ٿا.
شمس الدين “بلبل” تحريڪ آزادي جي سلسلي ۾ جيڪي گران قدر خدمتون انجام ڏنيون، تن جي ڪن پهلوئن جو سرسري ذڪر، زير نظر مقالي ۾ ناگزير آهي. سندن شخصيت ۽ خدمتن کي سمجهڻ جي لاءِ انهيءَ پس منظر طرف ليئو پائي ڏسڻ ضروري آهي. “بلبل” حسن علي آفنديءَ جو ساڄو هٿ ۽ مشير خاص هو. بلڪه مولانا غلام محمد “گرامي” جي چواڻي، “هو آفنديءَ جو ٻانهن (9) ٻيلي هو”. سر سيد احمد خان، آل انڊيا ايڊوڪيشنل ڪانفرنس قائم ڪئي ته حسن علي آفندي “سنڌ محمدن ايسوسيئيشن جي پيڙهه رکي. سر سيد رسالو“تهذيب الاخلاق” جاري ڪيو ته حسن علي آفندي، 1989ع ۾ هفتيوار اخبار (10)“معاون” جاري ڪئي ۽ ان جي ادارت جا فرض “بلبل” جي سپرد ڪيا. “بلبل” ان جي ايڊيٽر جي حيثيت سان جيڪي ايڊيٽوريل، مضمون ۽ نظم و نثر لکيا، اهي نه رڳو سندس هڪ بيباڪ ۽ حقيقت پسند صحافي هئڻ جا شاهد آهن، بلڪه حسن علي آفندي جي سياسي، علمي ۽ تعليمي تحريڪ جي لاءِ به بيحد اثرائتا ۽ مفيد ثابت ٿيا.
بلبل هفتيوار “معاون” کان علاوه مختلف اخبارن ڪراچي گزيٽ، خير خواهه لاڙڪاڻو، مسافر حيدرآباد، الحق ۽ آفتاب سکر جو به ايڊيٽر ٿي رهيو. انهن اخبارن آزاديءَ جي جدوجهد جي تحريڪ کي زياده کان زياده زوردار ۽ ڪامياب بنائڻ جي مقصد سان سنڌ جي مسلمانن ۾ سياسي شعور ۽ علمي ۽ تعليمي لاڙن پيدا ڪرڻ ۾، اهم ڪردار اداڪيو. اهو شمس الدين جهڙي دانشورن جو ڪارنامو آهي ۽ انهن جي ئي ڏاهپ ۽ فراست ۽ تحرير ۽ تقرير جي وسيلي سنڌ جي ملت اسلامي ۾، اسلامي مساوات، قومي وحدت جا جذبات، وطن جي آزاديءَ جي تڙپ سان گڏوگڏ خود اعتمادي، خود شناسي ۽ ترقي ۽ عروج جا احساسات پيدا ٿيا.
“بلبل” 1906ع ۾، ميهڙ ۾ مدرسة (1) الاسلام جي نالي سان، هڪ مدرسو قائم ڪيو، جنهن ۾ عربي ۽ فارسيءَ کان علاوه، اردو ۾ به تعليم ڏني ويندي هئي، هاڻي اهو مدرسو هاءِ اسڪول بڻجي چڪو آهي. “بلبل” جيتري روانيءَ سان لکندو هو، اوتري ئي رواني ۽ شستگيءَ سان تقرير به ڪندو هو. 1907ع ۾، آل انڊيا ايڊوڪيشنل ڪانفرنس جو هڪ اجلاس، مولانا الطاف حسين “حالي”، جي صدارت هيٺ منعقد ٿيو، جنهن ۾ ننڍي کنڊ جي قومي اڪابرن شرڪت ڪئي. سر سيد احمد خان جو خاص ساٿي نواب وقار الملڪ به شريڪ هو. ان اجلاس ۾ شمس الدين جيڪا تقرير ڪئي، سا سليس ۽ شسته فارسي ۾ هئي ۽ معرڪه آرا هئي.” (2)
سر سيد احمد خان امام غزالي رحه، جي ڪتاب “حجة الاسلام” تي پنهنجي هڪ ڪتاب ۾ ڪجهه اعتراض ڪيا، “ته “بلبل” اردو، ۾ انهن اعتراضن جا جواب لکيا، جيڪي مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيا ۽ پوءِ ڪتابي شڪل (عقل و تهذيب) ۾ به ڇپجي عوام تائين پهتا.” (3)
شمس الدين “بلبل” عربي، فارسي، سنڌي ۽ اردوءَ کان بخوبي واقف هو. عربيءَ کانسواءِ ٻين ٽنهي زبانن ۾، نظم ۽ نثر وڏي رواني ۽ برجستگي و شگفتگي سان لکندو هو. تصوف، تفسير، حديث، فقه، سيرت، مناظري، فلسفي، شعر و عروض، لغت معاني، سياست ۽ تاريخ بابت سندس تصنيفون ۽ تاليفون موجود آهن. سندس ڪتاب نظم ۾ گهٽ ۽ نثر ۾ زياده آهن. سندس ڪجهه ڪتابن جا نالا هي آهن:
قلندري ميلو: حضرت لال شهباز قلندرجي عرس ۽ ميلي جو دلچسپ احوال. هريسنگهه پبلشر سيوڪ پريس، لاهور.
تيرنهن ڄار: مزاحيه رنگ ۾ اصلاحي مضمونن جو مجموعو، اسلامي پريس، لاهور.
بهارِ عشق: عاشقاڻا خط، هري سنگهه، سيوڪ پريس لاهور
آئينه تجارت مايئه ظرافت: طنز و مزاح، اسلامي پريس لاهور.
جهٽ سوال، پٽ جواب: وڪٽوريا پريس، لاهور.
حل تجربات يعني شمس لغات ظريفاني رنگ ۾ الفاظ جي معنيٰ ۽ مطلب- البرٽ پريس، سکر 1905ع
ظريف الدوله- ظريفاني رنگ ۾ لفظن جي تشريح- البرٽ پريس سکر 1905ع
گلزارِ لطائف- لطيفن يا مزيدار ڳالهين جو مجموعو
عقل ۽ تهذيب- اخلاقي ۽ معلوماتي مضمون. 1914ع
قرض جو مرض ۽ ان جو علاج- اصلاحي
صد پند سود مند- اصلاح- البرٽ پرنٽنگ پريس، سکر 1914ع
سنڌ جي مسلمانن جي تعليم ۽ سرڪار- سياسي ۽ اصلاحي
انگريز ۽ مسلمان- سياسي ۽ اصلاحي
مسلمان ۽ تعليم- مرتب: غلام محمد “گرامي” سنڌي ادبي بورد، 1977ع
حرز البيان شرح قانون وقف علي الاولاد = = =
جامِ جم- سنڌ جي مسلمانن جا سياسي مسئلا = = = 1915ع
گنجينئه معرفت- تصوف و معرفت = = = 1917ع
بخت جي بازي- سياست= = = 1917ع
ڪارونيشن ڪپ = = = 1919ع
شمس المڪاتيب– (فارسي) سندس فارسي انشا پردازيءَ جو عمدو نمونو
مزاحيات- مرتب غلام محمد “گرامي”- سنڌي ادبي بورد، 1977ع
نظم جا ڪتاب- ڇپيل:
ديوان بلبل (سنڌي) مفيد عام پريس لاهور 1919ع
ديوان بلبل- (فارسي، اردو، سنڌي) سنڌي ادبي بورڊ 1982ع
بهارستانِ بلبل (فارسي، عربي، سنڌي ۽ اردو)- مرتب، غلام محمد “گرامي”، سنڌي ادبي بورڊ 1982ع
ڪلام جو مجموعو
مدحِ سرور- فارسي، سنڌي ۽ اردو نعتيه تخليقن جو مرقعو.
ڪريما نيچرل- طنزيه و مزاحيه ڪلام.
رحيما لطيفي- طنزيه و مزاحيه ڪلام- مرتب: ضياءُ الدين “بلبل” ڪليم پريس 1948ع
احسن التواريخ يا عمدة التواريخ (1)
شمس الدين “بلبل” سنڌي ادب ۾ مزاح نگاري جو بنياد وڌو. هن اردو ۾ به ڪافي مزاحيه مضمون لکيا. هو سنڌ جو پهريون شاعر ۽ اديب هو، جنهن اردوءَ جي مشهور مزاح نگار اڪبر الهه آباديءَ جي ظرافت اختيار ڪئي. هن اڪبر جي رنگ ۽ پنهنجي مخصوص انداز ۾، مغربي تهذيب جي خامين ۽ برطانوي حڪومت جي چالن کان عوام کي آگاهه ۽ باخبر ڪيو. مولانا گرامي مرحوم درست ئي لکيو آهي ته:
“بلبل جو طنزيه اسلوب نهايت تعميري ۽ افادي (2) هو”. بقول ڊاڪٽر پروفيسر عبدالمجيد سنڌي، “هن اڪبر الهه آبادي وانگر ظريفانه انداز ۾ معاشري جي تصوير پيش ڪئي ۽ پنهنجي قلم جو زور ان تي صرف ڪيو ته مسلمان انگريزي تعليم حاصل ڪن. (3)”.
بلبل نه رڳو پاڻ انگريزي پڙهي ۽ ان تي رسائي حاصل ڪئي، پر زوردار آواز ۾ سنڌ جي عوام کي به انگريزي پڙهڻ جي تلقين ڪئي. سندس ئي اهو مصرعو آهي ته:
“پڙهو انگلش انگلش انگلش!”
سنڌ جو نامور محقق، نقاد ۽ دانشور، ڊاڪٽر شيخ ابراهيم “خليل” پنهنجي هڪ مقالي ۾ رقم طراز آهي ته “شمس الدين “بلبل”، وقت جي تقاضا مطابق اڪبر الهه آباديءَ جي طرزتي طنزيه شاعري ڪئي. سندس شاعريءَ ۾ ماحول ۽ معاشري جو صحيح عڪس ملي ٿو. هن مسلمان نوجوانن جي بي راهه روي ۽ هندن جي اسلام دشمني تي به سخت تنقيد ڪئي.” (4)
حقيقت هيءَ آهي ته سنڌ جي هڪ قومي شاعر جي حيثيت سان، شمس الدين “بلبل” جون خدمتون وساري نٿيون سگهجن ۽ رشيد احمد لاشاري مرحوم جي لفظن ۾، “هن باب الاسلام سنڌ ۾، سڀ کان پهرين جنهن شاعر صحيح معنيٰ ۾ قومي شاعري ڪئي، ۽ ان سان گڏ پاڪستان جو تصور پيش ڪيو، سو بلبلِ سنڌ شمس الدين “بلبل” هو.” (5)
شمس الدين “بلبل”، هڪ صاحبِ دين عالم، مفڪرِ اسلام ۽ شاعرِ عوام هو، سندس علم ۽ دانش، تحرير ۽ تقرير، مسلم قوم ۽ پوري انسانيت جي اصلاح ۽ فلاح، رفاه ۽ بهبود جي لاءِ وقف هئي. هو دنيادار به هو ته ديندار به. تصوف سان سندس فطري لڳاءُ هو. سندس صوفياڻو مزاج ۽ درويشاڻي زندگي سندس عظمت جي مظهر هئي. هو نقشبندي طريقي جو مبلغ هو. نقشبندي سلسلي جي هڪ بزرگ حضرت مخدوم نظام الدين صديقي (پاٽائي) جو (1) مريد هو: الله ۽ سندس رسول صه جي دين کي فروغ ڏيڻ ۽ ماڻهن کي نماز روزي جي تلقين ڪرڻ جي لاءِ، هڪ مسجد جي امامت (2) به ڪيائين. خطبن ۽ قرآن جي درس جو سلسلو جاري ڪيائين ۽ قرآن جو تفسير به لکيائين، سيرت، فقه ۽ حديث جي متعلق سلسليوار مضمون لکيائين.
سندس ڪمال اهو آهي ته هن نه رڳو مزاح نگاري ۾ هڪ منفرد مقام حاصل ڪيو، بلڪه تصوف ۽ معرفت جي فلسفي ۽ مضمونن کي به پنهنجي شاعريءَ ۾ سمائي، هڪ صوفي شاعر جو مرتبو به ماڻيائين. سندس ڪلام جو ڳچ حصو اهڙو آهي، جنهن ۾ وجودي ۽ شهودي وحدت جا ارشادات ۽ اصطلاح ڪثرت سان ملن ٿا. گنجينئه معرفت ۽ مداحِ سرور صه، سندس ٻه اهڙا ڪتاب آهن، جن ۾ سنڌي، فارسي ۽ اردو ۾ سندس نعتيه ڪلام جي مطالعي مان سندس تصوف جو فلسفو ۽ سندس اسلامي ۽ ديني عقيدا، وڏي وضاحت ۽ صراحت سان اسان جي آڏو اچن ٿا.
شمس الدين “بلبل” مثنوي ۽ قصيدي ۾ به يدِ طوليٰ رکندو هو. هو رياست خيرپور جي درٻار سان وابسته رهيو. خيرپور جا امير (3) سندس وڏو قدر ڪندا هئا. انهن کيس ملڪ الشعراء جي خطابن سان به نوازيو هو. ڊيگهه جي خيال کان هتي سندس سموري ڪلام جو جائزو وٺڻ ممڪن نه آهي. اردو ۾ به شعر گوئي تي ڪنهن حد تائين قدرت رکندڙهو.
(مهران نقش “اردو” تان ورتل)
89-8-14