علي احمد (بُلا) چانڊيو بلوچ جي نالي
بُلا ننڍي هوندي کان پڙهيو ڪو نه. ڇڪي تاڻي ڪي ٻه چار درجا پرائمريءَ جا پڙهيو هجي، پر هن جا دوست يار، نه فقط ڊرائيور، مستري، پر شهر جا سڀ وڏا آفيسر، ڊاڪٽر، سرجن، انجنيئر، پروفيسر ۽ پوليس آفيسر هئا. ان جو وڏو سبب هن جو ننڍي وڏي، غريب امير سان سٺي اخلاق سان پيش اچڻ هو ۽ پنهنجي ڪم ۾ ڀڙ هجڻ هو. هر اهو ڊرائيور، سيٺ، زميندار توڙي آفيسر، ڪامورو جنهن کي پنهنجي گاڏيءَ سان پيار هو يا جنهن پنهنجي سواريءَ کي صحيح ڏسڻ ٿي چاهيو، ان جو علي احمد سان پيار هو، ان جو هن کانسواءِ گذارو نٿي ٿيو.
بُلا (علي احمد) ڪو ٻن ٽن سالن جو ٻار هو ته هن پنهنجي گهر جي ڀرسان پنهنجي والد مستري اسماعيل بلوچ جي ڪارخاني ۾ اچڻ شروع ڪيو ۽ عمر سان گڏ مڪينڪ جو ڪم ڏسڻ، سکڻ ۽ ڪرڻ شروع ڪيو، ته گذريل هفتي وفات تائين، هو ان ڪم ۾ ئي مشغول رهيو. علي احمد بُلا منهنجو تقريبن همعمر هيو. کڻي سال اڌ وڏو هجي. اسانجي دوستي ۽ ڄاڻ سڃاڻ ايتري ئي ڊگهي هئي، جيتري اسان جي عمر! گاڏي کاتي ۾ بُلا جي گهر جي آسپاس ۾ رهندڙ سندس ڪزن مرحوم نور احمد نون، جھانگير صديقي، مقصود مغل (مشهور ليکڪا رشيده حجاب جو ڀاءُ)، خالد هاشماڻي (آمريڪا جي سانا جو متحرڪ ميمبر) وغيره سڀ ان عمر جا هئاسين ۽ گاڏي کاتي ۾ پئي رهياسين. آدم شماري گهٽ هئي. ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهوءَ وٽ ڪار هئي. شام جي وقت رستا سنسان ٿي ويندا هيا. گاڏي کاتي وارو اهو ”حيدر چؤڪ“ جتي اڄڪلهه آڌيءَ رات جو به بسن، لارين، ڪارن ۽ چنگچين جو گوڙ شور آهي، اتي انهن ڏينهن ۾ سج لٿي کان اڳ خاموشي ٿي ويندي هئي ۽ گاڏي کاتي ۾ رهندڙ اسان سَڀُ مٿيان ٻار- ۽ ٻيا، پڪي رستي تي چُنَ جا ليڪا ڪڍي ونجهوٽي راند کيڏندا هئاسين.
اسان سڀني جو ليڊر بُلا هو، جنهن کي هڪ طرف ليڊريءَ ۽ داداگيريءَ جو ڏانءُ آيو ٿي ۽ اسان سڀ پنهنجا ۽ پراون پاڙن کان آيل ٻار کائنس ڊڄندا هئاسين، ساڳي وقت بُلا ننڍي هوندي کان قربائتو به هو ۽ هر ٻار سان پيار سان ڳالهائيندو هو ۽ هن سان وڙهڻ واري کي اکيون ڏيکاريندو هو. ساڻس اسان جي مائٽي هجڻ ڪري ۽ مهمان طور ڪڏهن ڪڏهن هالا کان حيدرآباد اچڻ جي ڪري، هو منهنجو ته وڏو خيال رکندو هو. منهنجي ناني جو گهر به اتي گاڏي کاتي ۾ هو. آئون پنهنجي امڙ سان گڏ هالا کان ايندو هوس ته ناني جي گهر رهندو هوس ۽ جڏهن ڪنهن پڦيءَ يا ڏاڏيءَ سان گڏ ايندو هوس ته بُلا جن جي گهر ماڙيءَ تي، يا هيٺ سندس چاچي قادر بخش بلوچ جي گهر رهندو هوس، جيڪو بُلا وارن جي ورڪشاپ (گئراج) جي سامهون هو. اهو گهر دراصل اسانجي ڳوٺ جي مائٽ ”حاجي محمد صادق شيخ“ جو هو جنهن جي زال ”چاچي حاتل“ بُلا جي والد مستري اسماعيل ۽ چاچن قادر بخش ۽ نور محمد جن جي ماسي هئي. چاچي حاتل کي اولاد نه هجڻ ڪري چاچا قادر بخش وارا پنهنجي ماسيءَ سان گڏ رهيا ٿي. هنن گهرن ۽ منهنجي ناني جي گهر جي وچ ۾ ٻه يا ٽي گهٽيون هيون، جن مان هڪ ۾ ٻارن جو اسڪول هو، جيڪو ”گاڏي وارو اسڪول“ سڏبو هو، جو اسڪول جي در وٽ هڪ گاڏي وارو مختلف شيون وڪڻڻ جي ڪري مشهور هو. ناني جي گهر جي سامهون واري روڊ جي ٻئي پاسي واري گهٽي، جتي سائين سراج ميمڻ ۽ فهميده حسين وارا به بعد ۾ اچي رهيا، اتي منهنجي نانيءَ جو ڀاءُ جسٽس مرزا عبدالرحمان رهيو ٿي، جنهن جي ٻارن جسٽس حامد علي مرزا ۽ ٻين، پاڙي ۾ رهندڙ مظهر الحق صديقي، آپا سلطانه صديقي (”هم“ چئنل جي مالڪ) ۽ ٻين سڀني ٻارن پرائمري تعليم، ان گاڏي واري اسڪول مان ورتي.
منهنجي ڳوٺ جا توڙي حيدرآباد جا مائٽ - يعني نوجوان طبقو اهو ئي سوچيندو هوندو ته مرحوم حاجي صادق شيخ سان اسان هالن وارن ۽ گاڏي کاتي جي چانڊيا ٻروچن جي ڪيئن مائٽي ٿي؟ منهنجي خيال ۾ جيئن ته وڏن ۾ هاڻ آئون ئي وڃي رهيو آهيان، سو هنن جي معلومات لاءِ ان مائٽيءَ بابت هتي ٻه چار سٽون ضرورلکندو هلان، جيئن ايندڙ ٽهين کي ڄاڻ رهي. اڄ کان ستر پنجهتر سال اڳ جڏهن آئون ننڍو هوس ته هالا ۾ اسان جي مائٽن جا چند گهر هئا. اهڙيءَ طرح حيدرآباد ۾ هنن چانڊين بلوچن جا ٽي چار گهر هئا. مستري اسماعيل جن مٿي ماڙيءَ تي رهيا ٿي، هيٺ سندن گاڏين جي مرمت جو ڪارخانو هو، جنهن جي سامهون اسانجي هالا جي مائٽ چاچي محمد صادق جو گهر هو، جنهن سان بُلا وارن جو وڏو چاچو قادر بخش بلوچ پنهنجي زال فاطمه ۽ ٽن ٻارن: عبدالغفور (پَپا)، نور احمد (نون) ۽ هڪ ڌيءَ شميم سان رهيو ٿي. بُلا جو هڪ ٽيون به چاچو نور محمد بلوچ نالي هو، جنهن جو گهر اڄ جي ”عبرت“ آفيس واري گهٽيءَ ۾ هو. هن کي هومسٽيڊ هال چاڙهيءَ وٽ سندس وڏي پٽ ”رفيق“ جي نالي پيٽرول پمپ هو، جتي پڻ اسان بُلا سان گڏ ويندا هئاسين.
اسان وٽ قريشين، انصارين، صديقين وانگر، ڪيترائي شيخ چوندا آهن ته اسان جا وڏا عربستان کان آيا. اهو اسان وٽ هڪ فئشن ۽ Status Symbol ٿي پيو آهي ۽ جيڪڏهن محمد بن قاسم سان سڀ عربستان کان سنڌ ۾ آياسين ته ان وقت جيڪي سنڌ ۾ هندن ۽ ٻڌن مان مسلمان ٿيا، اهي ڪيڏانهن ويا؟ هندوءَ مان مسلمان ٿيڻ وارا به شيخ سڏجن ٿا. بهرحال اسان جا وڏا ڪير هئا؟ ان جي نه مون کي خبر آهي ۽ نه واسطو هجڻ کپي، جو هڪ مسلمان جي حيثيت ۾ ذات پات نه، پر هر انسان، پنهنجي ذاتي عمل موجب سزا ۽ جزا جو حقدار ٿئي ٿو. منهنجا وڏا جيڪڏهن مسلمان ٿيا هوندا ته اهي گهٽ ۾ گهٽ چار پيڙهيون اڳ ٿيا هوندا، جو مون ننڍي هوندي پنهنجن وڏن کان ٻڌو ته اسانجي تڙ ڏاڏي- يعني منهنجي ڏاڏي جي ڏاڏي جو نالو عبدالحميد هو، جيڪو 1845ع ۾ ڄائو هو. يعني انگريزن 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪئي .... انهن ڏينهن ۾ يا ان جي آسپاس وارن سالن ۾...... عيسوي سن جي exact خبر ناهي، جو انهن ڏينهن ۾ گهڻو تڻو هجري سالن موجب حساب ڪتاب ڪيو ويندو هيو.
اسانجي تڙ ڏاڏي عبدالحميد شيخ کي چارپٽ هئا: عبدالصمد، ولي محمد، محمد صادق ۽ چوٿون عثمان، جيڪو ڪنوارو گذاري ويو. عبدالصمد کي ٽي پٽ ٿيا: عبدالحميد، اسانجو ڏاڏو محمد رحيم ۽ حبيب الله. يعني اسانجي ڏاڏي محمد رحيم جو محمد صادق سڳو چاچو ٿيو. ولي محمد کي ٻه پٽ ٿيا: حاجي لطف الله ۽ مشهور شاعر ۽ مخدوم غلام حيدر صاحب جو صلاحڪار شفي محمد ”شهنشاهه“. شهنشاهه کي پٽ ٻار نه ٿيو، باقي حاجي لطف الله کي هڪ پُٽُ پروفيسر ولي محمد شيخ ٿيو - جنهن جي اڪيلي پٽ انجنيئر غلام محمد (ماما گلاب) گذريل سال 60 سالن جو ٿيڻ تي حيسڪو حيدرآباد مان رٽائرمينٽ ورتي. کيس پڻ هڪ ئي پٽ ڏاڏي جي نالي وارو لطف الله آهي، جيڪو مهراڻ يونيورسٽيءَ مان انجنيئرنگ ڪرڻ بعد هاڻ ماسٽرس ڪري رهيو آهي.
محمد صادق شيخ کي به پيءُ جي طرفان هالا ۾ پنهنجو وڏو گهر ۽ زمينون هيون، پر هن ڪاروبار خاطر 1930ع کان حيدرآباد ۾ رهائش اختيار ڪئي. هن جو حيدرآباد جي شاهي بازار ۾ سون جو دڪان هو، جنهن مان هن جي سٺي ڪمائي ٿيندي هئي. زمينن جي پوک مان انهن ڏينهن ۾ ڪو خاص فائدو نه هو. هن حيدرآباد جي گاڏي کاتي ۾ رهائش لاءِ گهر ورتو ۽ حاتل نالي اتي جي هڪ پٺاڻي ڇوڪريءَ سان شاديءَ جو ارادو ڪيو، جنهن جي وڏي ڀيڻ جَنا، بُلا علي احمد جي ڏاڏي مير غريبو خان جي زال هئي. بُلا جو والد مستري محمد اسماعيل ۽ هن جا ڀائر اڃان ننڍا هئا، ته بلا جو ڏاڏو مير غريبو خان ۽ ڏاڏي جَنا (نجمه) گذاري ويا ۽ ٻارن کي (يعني بُلا جي والد ۽ چاچن کي) سندس ماسي چاچي حاتل نپائڻ لڳي. هي اهي ڏينهن هئا جڏهن اسانجي وڏي چاچي محمد صادق چاچي حاتل جي رشتي جي گهر ڪئي. چاچي حاتل شاديءَ لاءِ انڪار نه ڪيو، پر هن ان ڳالهه جو اظهار ڪيو ته هن لاءِ پنهنجن يتيم ڀاڻيجن کي ڇڏڻ ممڪن نه ٿيندو. اسان جي وڏي محمد صادق شيخ هن کي سندس معصوم ڀاڻيجن سان گڏ رکڻ قبول ڪيو ۽ هيءَ شادي ٿي وئي.
چاچي صادق وارن کي اولاد نه ٿيو. آئون ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ هوس ته انهن ڏينهن ۾ چاچو محمد صادق گذاري ويو، پر منهنجا ڏاڏاڻا: پڦيون ۽ انهن جو اولاد سندن گهر ايندو رهيو ۽ چاچي حاتل ۽ ان بعد سندس ڀاڻيجا- بُلا جو والد ۽ بُلا جا چاچا، هنن جي اهائي عزت ڪندا رهيا، جيڪا کين چاچي صادق جي ڏينهن ۾ ملي پئي. هو ايڏو قرب ڏيندا هئا جو آئون حيدرآباد ايندو هوس ته ڪيترا دفعا پنهنجي ناني جي گهر ٽڪڻ بدران چاچي صادق جي گهر رهي پوندو هوس، جتي بلا جو چاچو قادر بخش ۽ سندس زال چاچي فاطمه پنهنجن ٽن ٻارن: پپا (عبدالفغور)، نور احمد ۽ شميم سان گڏ رهندا هيا. چاچي فاطمه منهنجي کير شريڪ ماءُ پڻ هئي ۽ نور احمد منهنجو همعمر هو. هو اسانجي ٻين مائٽن کان وڌيڪ اسانجو خيال ڪندا هئا. منهنجو والد به ننڍپڻ ۾ حيدرآباد ايندو هو ته چاچي صادق ۽ چاچي حاتل جن وٽ اچي رهندو هو، جنهن جا ڀاڻيجا (يعني بُلا جو والد ۽ چاچا) منهنجي والد جي لڳ ڀڳ عمر جا هئا.
منهنجي والده شريفان جو گهر- يعني منهنجا ناناڻا به اتي ئي گاڏي کاتي ۾ رهيا پئي. ٻي جنگِ عظيم وارن ڏينهن ۾، يعني 1942ع ۾، جڏهن منهنجو والد گل محمد شيخ 22 سالن جو هو ۽ مهاراشٽرا جي پوني شهر جي ائگريڪلچر ڪاليج (هاڻ اهو پوني ”ائگريڪلچر يونيورسٽي“ آهي) مان B.Sc ڪري آيو ته هُن جي رشتي لاءِ منهنجي ڏاڏي ۽ پڦيون حيدرآباد ۾ چاچا صادق جي گهر اچي رهيون ۽ چاچي حاتل سان گڏجي منهنجي ناني محمد حسن سومري جي گهر آيون، جتي هن جو ننڍو ڀاءُ الهه ڏتو سومرو (سيٺ لالا) به هن سان گڏ رهيو پئي، جنهن پوءِ حيدرآباد جي صدر واري علائقي ۾ هوٽل ”فاران“ ٺهرائي، نه ته تيستائين هن ۽ منهنجي ناني وٽ ”جاگيردار هوٽل“ ۽ ريلوي اسٽيشن وٽ ”سنڌ زميندار“ نالي هوٽل هئي.
ڳوٺ ۾ رهي منهنجي ڏاڏيءَ کي حيدرآباد جي ان رشتي جي ڪيئن خبر پيئي؟..... منهنجي ناني (سيٺ محمد حسن سومري) کي ٻه ڀيڻون هيون. هڪ پڦو غلام فاطمه (مزاحيه ليکڪ حليم بروهيءَ، آپا تاج صديقيءَ، نعيم بروهيءَ جي والده، ڊاڪٽر فهيما قلباڻيءَ ۽ پيٽارين شفيق صديقيءَ جي ناني) جيڪا پوليس جي S.P عبدالعزيز بروهيءَ جي زال هئي ۽ ٻي پڦو زينت (عرض محمد شيخ، آپا شمس، نذيران، نسرين، وغيره وارن جي امڙ) جنهن جي شادي خيرپور جي خان محمد شيخ (سنڌ مدرسي ڪراچيءَ جي وائيس چانسلر ڊاڪٽر محمد علي شيخ جي چاچي) سان ٿي هئي. هو اسان جي شهر هالا نوان ۾ ڪافي سال سب رجسٽرار ٿي رهيو ۽ سندس وڏو پٽ انجنيئر عرض محمد شيخ منهنجي پڦيءَ جي پٽ ولي محمد شيخ، عبدالقدوس علويءَ (NED جي وائيس چانسلر)، ڊاڪٽر حسن ميمڻ (LMC جي پرنسپال) وغيره جو همعمر ۽ دوست هو ۽ هنن پرائمري تعليم هالا مان گڏ گڏ حاصل ڪئي. انهن خاندانن جو هڪ ٻئي وٽ اچڻ وڃڻ ٿيو. پڦو زينت منهنجي ڏاڏيءَ کي ٻڌايو ته هوءَ پنهنجي ڀاءُ جي ڌيءَ شريفان لاءِ رشتي جي ڳولا ۾ آهي. منهنجو ڏاڏو ننڍي هوندي گذاري چڪو هو، سو ان ڳالهه کي وڌائڻ لاءِ اسان جي ڏاڏي جي چاچي (محمد صادق شيخ) جنهن لاءِ مٿي لکي چڪو آهيان ته حيدرآباد ۾ رهيو ٿي، ان ۽ هن جي پٺاڻي زال چاچي حاتل (علي احمد بُلا جي پيءُ جي ماسيءَ) مدد ڪئي ۽ شادي طئي ٿي هئي. سو منهنجا پڙهندڙ ۽ اسان جي توڙي علي احمد بُلا جي مائٽن جون نوجوان ٽهيون اندازو لڳائي سگهن ٿيون ته اسان جا علي احمد بُلا وارن سان مائٽيءَ ۽ دوستيءَ جا ٻئي تعلقات هئا. پر آئون ته اهو چوندس ته بُلا جي هڪ اهڙي شخصيت هئي، جنهن ۾ سڀني ڪشش محسوس ڪئي ٿي. مون کي ته حيرت ٿيندي آهي ته جھانگير صديقيءَ جھڙو مشغول ماڻهو، جنهن ننڍپڻ جا فقط چند سال بُلا سان پاڙي ۾ گذاريا، اهو اڄ به جڏهن مون سان ملندو آهي، ته بلا جو ضرور پڇندو آهي. بُلا جي وفات کان ٻه چار مهينا اڳ هن جو حيدرآباد اچڻ ٿيو هو ۽ بلا مون کي فون تي ٻڌايو ته جھانگير ڪراچيءَ وڃڻ کان اڳ هن سان ملي ويو.
علي احمد بُلا ۾ ننڍپڻ کان مون ٻه ڳالهيون نوٽ ڪيون، جيڪي هن سان هميشه گڏ گڏ رهيون. هڪ ته هو خوش مزاج هو. هر وقت، هر ڳالهه تي کلندو رهندو هو. پنهنجي ڏک جي پرواهه نه ڪندي، هو ٻين جي خوشيءَ ۾ هر وقت خوش رهندو هو. اها ڳالهه مون هن جي امڙ جيجي شائو ۽ وڏي ڀيڻ رضيه ۾ به ڏٺي. ٻي ڳالهه ته هن ڪڏهن به ڪو Complex محسوس نه ڪيو. سندس دوست ۽ پاڙيسري وڏن عهدن تي پهچي ويا ته به هو پنهنجي روايتي اسٽائيل ۾ هنن سان ڳالهائيندو هو ۽ غريب دوستن جي مدد ڪندو هو. هو نه فقط قابل مڪينڪ (مستري) پر سٺو استاد به هو ۽ هن وٽ سکيا وٺندڙ شاگرد جتي ڪٿي پنهنجو نالو ڪڍي رهيا آهن. دبئيءَ ۾ ڊاڪٽر قادر سرڪيءَ وٽ رهيل هُيس، جتي هن جي ننڍي ڀاءَ شوڪت سرڪيءَ سان ملاقات ٿي، جيڪو اتي جي هڪ ڪارن جي ڪارخاني ۾ ماهر مڪينڪ مئنيجر آهي. ڪارن جي انجڻن بابت مون هن جي ڄاڻ جي ٽيسٽ ورتي ته ماشاءَالله هو مون کي بيحد ذهين لڳو. هو ٺُل شهر جا رهاڪو آهن، سو پڇيومانس ته مستريءَ جو ڪم جيڪب آباد جي ڪهڙي استاد وٽ سکئين؟..... هن ٻڌايو ته هو ۽ هن جا ٻه دوست علي احمد بُلا جي تعريف ٻڌي حيدرآباد ۾ اچي رهيا ۽ هنن ٽي سال کن بُلا جي گئريج ۾ هن سان گڏ ڪم ڪيو. اهڙيءَ طرح سنڌ، پنجاب ۽ عرب ملڪن ۾ بُلا (علي احمد) جا ڪيترائي شاگرد ملندا، جيڪي محنت مزوريءَ ۽ ڪم جي سٺي ڄاڻ ۽ سکيا جي ڪري سٺو روزگار ڪمائي رهيا آهن.
بُلا وانگر سندس والد مستري محمد اسماعيل بلوچ به سٺو استاد هو. بُلا ته هن وٽ فل ٽائيم ڪم سکيو، پر مون ۽ منهنجي ڀاءُ حاجي اشفاق احمد موڪلن ۾ هنن وٽ جيڪي ٿورو گهڻو ڪم ڪيو، اهو اسان کي اڳتي جي زندگيءَ ۾ تمام گهڻو ڪم آيو. منهنجي والد جي ته اها خواهش هئي ته آئون هڪ مَنو ٿي مڪينڪ جو ڪم سکان. هو تازو آمريڪا ۾ ڪجهه سال رهي، اتان جي ڪارنيل يونيورسٽي (اِٿيڪا) مان ائگريڪلچر ۾ ماسٽرس ڪري آيو هو. هن تعليم ۽ هنر ٻنهي جي اهميت ۽ قدر سڃاتو ٿي. هن مون کي تمام گهڻو آماده ڪيو ته هن جي سوچ مطابق آٽومڪينڪ جي ڪم جو وڏو مستقبل آهي. هالا جھڙي شهر ۾ هڪ گئريج ۽ ويلڊنگ شاپ کولڻ وارو وڏو ڪامياب ويندو. مون کي ان وقت انهن ڳالهين تي حيرت ٿيندي هئي، جو ان وقت هالا جي سڄي شهر ۾ فقط ٽي گاڏيون هيون ... پر پوءِ سگهوئي (ڏهن ويهن سالن بعد) ڏٺو ويو ته هالا ته ڇا پر ڳوٺ ڳوٺ ۾ نه فقط ڪارون پر آٽو انڊسٽريءَ سان واسطو رکندڙ ٽرئڪٽر، ٽرڪون، ٿريشر، هارويسٽر ۽ ٽيوب ويل ايترا وڌي ويا، جو سٺي مستريءَ کي ڳولڻو پوندو هيو. هيڏي عمر گذرڻ بعد اڄ آئون اهو ئي چوندس ته اڄ به واڍي، مڪينڪ، پلمبر، درزيءَ، ويلڊر ۽ اليڪٽريشن جو تمام سٺو مستقبل آهي، بشرطيڪ هو پنهنجي ڪم کي دل لڳائي سکي ۽ ان ۾ ماهر ٿئي. آمريڪا واري هڪ سفرنامي ۾ لکيو اٿم ته وڏن وڏن سيٺين کي اسان جي جھاز تي ڪم ڪندڙ هڪ آمريڪن شيدي ماهر ڪرين آپريٽر جي، خوشامد ڪندو ڏسي، هن کان پڇيم ته، تون ڪِرين جي ڪم ۾ ايڏو هوشيار ڪيئن ٿئين؟..... هن وراڻيو ته سندس ماءُ کيس ننڍي هوندي کان ان قول جي سُتي پياري ته، ”پٽ! جيڪو به ڪم ڪرين، اهو دل لڳائي سٺيءَ طرح ڪرڻ جي ڪوشش ڪر. پوءِ اهو ڪم چاهي گهٽين کي ٻهاري ڏيڻ جو ڇو نه هجي“.
منهنجي خيال ۾ اهو 1970ع وارو ڏهاڪو هو، جڏهن اسانجو جھاز ٻه چار دفعا سعودي عرب جي بندرگاهن ۾ ويو ته اتي بُلا سان ملاقات ٿي. عرب شهزادن کي ڪارن رکڻ جو شوق ٿيو، جنهن لاءِ هنن اسان واري بُلا جي تعريف ٻڌي هن کي پاڻ وٽ گهرايو. هن جي هٿ هيٺ پنج ڇهه ٻيا به مڪينڪ هئا. بُلا لاءِ ڄڻ ته آرام ۽ ٺاٺ جي نوڪري ٿي پئي. سعودي عرب ۾ وڏي پگهار سان گڏ کيس ڪيتريون ئي سهولتون ڏنيون ويون. هن جا ٺٺ اسان به ڏٺا، پر علي احمد کي مزو ئي نه اچي. هو سڄي عمر پنهنجي اسٽائيل سان هريل. ڪچهري، ڪم، شاگردن جي سلام دعا، صبح کان شام تائين پورهيو ... سو هن کي عربن جي محلن ۾ مزو نه آيو. ڇڪي تاڻي ڪجهه سال ڪڍيائين ۽ عربن کان اجازت وٺي، موٽي پنهنجي ماڳ آيو. والد جي وفات بعد گاڏي کاتي وارو ڪارخانو سندس ڀاءُ خان (عبدالمجيد) هلائڻ شروع ڪيو ۽ پاڻ قاسم آباد ۾ نئون گئريج کوليائين. پنهنجي هنر ۾، هن Legacy کي وڌائڻ لاءِ بُلا (علي احمد) جا ٻه پٽ اڳيان آهن، جيڪي پڻ گاڏين جي ڪم ۾ سنڌ ۾ مشهور آهن. اهي آهن وڏو پٽ عامر ۽ ٻيو علي عمران (غازي). بُلا ٻه شاديون ڪيون. هڪ 1967 ڌاري پاڙي ۾ رهندڙ پروين سان، جيڪا سندن ذات مان نه هئي. بُلا جا مائٽ ڌارين مان شادي ڪرڻ ۾ خوش نه هئا. هنن پنهنجي ذات کي ترجيح پئي ڏني، پر شاباس هجي بُلا کي جنهن پنهنجو واعدو نڀايو ۽ خاندان جي مسئلن کي منهن ڏنو. شاباش سندس گهر واريءَ کي به هجي، جو بُلا نه پڙهيل هو ۽ نه آفيسر ۽ نه وري سندس ڪو ڌنڌو اڃان چمڪيو هو. پروين جي وفات بعد هن ٻي شادي پنهنجي چاچي نور محمد بلوچ جي گهران ناز پروين (ڊوليءَ) سان 1990ع ڌاري ڪئي. پروين مان کيس اٺ ٻار ٿيا. 5 پٽ ۽ 3 ڌيئون. جن مان هڪ پٽ آذر ننڍي هوندي ڪار حادثي ۾ گذاري ويو. بُلا کي ٻي زال مان فقط هڪ ٻار احسن آهي جيڪو هن وقت 28 سالن جو آهي ۽ گئس اينڊ آئل ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ڪري ٿو.
بُلا وارا پاڻ به ماشاءَالله پنج ڀائر ۽ ست ڀيڻون هئا ۽ هر وقت سندن گهر ۾ کل، خوشي ۽ ڪچهري لڳل رهندي هئي. اسان ٽي ڀائر ۽ چار ڀيڻيون هڪ ئي وقت نانيءَ جي گهران هنن وٽ ايندا هئاسين، ته هر هڪ کي ڪچهريءَ لاءِ ڪو هم عمر ٻار ملي ويندو هو. بُلا جي والد چاچي محمد اسماعيل مستريءَ کي شڪار جو شوق هوندو هو. ٻه دفعا مون کي به ساڻ گڏ وٺي ويو هو. ان وقت آئون ٽين يا چوٿين ڪلاس ۾ هوس. هو ڪنهن مير فئمليءَ سان مياڻيءَ واري ٻيلي ۾ هرڻن جي شڪار تي هليا هئا. ٻئي دفعا ٻه ٻه ڦاڙها ماريا هئائون. اهو مون لاءِ پهريون تجربو هو. هيءَ سن 1952ع ڌاري جي ڳالهه آهي. چاچا اسماعيل جي، ڪيترن ئي سنڌ جي اهم ماڻهن – خاص ڪري حيدرآباد ۽ ميرپورخاص جي ميرن، ٽالپرن ۽ بلوچن سان دوستي هئي. اڄ جي پيپلس پارٽيءَ جي وزير مولا بخش چانڊيي جو چاچو به هن سان ملندو هو، جنهن صاحب کي مون بعد ۾ مير علي احمد ٽالپر وٽ به ڏٺو. مير صاحب سان منهنجي پيٽاري جي ٽنڊي قيصر واري ڪلاس ميٽ رئيس نور احمد نظاماڻيءَ وارن جي مائٽي هئي، جيڪو اڪثر هنن جي ڪراچيءَ واري گهر ۾ ويندو هو ته مونکي به وٺي هلندو هو. مير صاحب جو فرزند جيڪو اسان جو همعمر هو، اهو پڻ اسان جو دوست ٿي ويو هو.
بُلا جن جو گهر مٿي ماڙيءَ تي هوندو هو، جيڪو اڄ ڪلهه جي ماڙيءَ کان مٿين ليول تي هو. ان ڪري ان جي ڏاڪڻ اتاهن ڏاڪن واري اُڀ کڙي هئي، جنهن کان مون کي هميشه خوف لڳندو هو ته ڪٿي پير نه ترڪي. اڄ به ان ڏاڪڻ جو سوچيان ٿو ته جسم ۾ سيوڪاري ٿي ٿئي. پر بُلا جو گهر اسان ٻارن توڙي هالا کان آيل اسان جي گهر وارن توڙي ٻين مائٽن لاءِ ان ڳالهه ۾ دلپسند هو، جو سندن اولهه واري ڪمري جي هڪ دريءَ مان سامهون حيدرآباد ريلوي اسٽيشن کان ايندڙ يا ان ڏي ويندڙ ريل گاڏي نظر ايندي هئي. ريل جي سيٽيءَ جو ٻڌي اسان ٻار دريءَ ڏي ڊوڙون پائيندا هئاسين. اسان پهريون دفعو ريل گاڏي بُلا جي گهران ڏٺي. هالا ۾ رهندڙ چاچا صادق جا ٻيا مائٽ به جڏهن بُلا وارن جي گهر ايندا هئا، ته ڳوٺ پهچڻ تي اُهي به ريل گاڏيءَ جي ڳالهه ضرور ڪندا هئا ته، هنن وٽ ڪلاڪ ٻه هجڻ دوران، هنن ٻه دفعا يا ٽي دفعا پئسينجر ۽ مال گاڏيون ڏٺيون. وڏو ٿي جڏهن جھاز جي نوڪري شروع ڪيم ته جھاز کي ترڪيءَ جي باسفورس (استنبول بندرگاهه جي وچ مان درياهه جھڙي سنهي سمنڊ) مان اُڪارڻ وقت، باسفورس جي ڪناري وارا گهر مون کي بُلا جن جي ماڙيءَ جي ياد ڏياريندا هئا. فرق صرف اهو هو ته استنبول جي هنن گهرن جي درين مان حيدرآباد اسٽيشن ڇڏيندڙ يا ان ڏي ويندڙ NWR جي ريل گاڏي نه پر مختلف ملڪن جا اسان جا پئسينجر ۽ مال بردار جھاز، اتي جي گهرن جا ڀاتي ڏسندا هئا ۽ اڄ به ڏسندا رهن ٿا.
بُلا جن جو هي گهر اڃان به موجود آهي. جيتوڻيڪ سڀ ڀائر مختلف گهر اڏرائي اتي وڃي رهيا آهن، پر هي گهر سندن هڪ ڀيڻ نجمه کي ڏنو ويو، جنهن جي ۽ ان کان ننڍي ڀيڻ نسيم جي نواب شاهه جي چانڊين ۾ شادي ٿي هئي. ڪجهه سال اڳ حيدرآباد ويو هوس ته گاڏي کاتي جي گهٽي گهٽي ڏٺم. بُلا وارن جي ماڙيءَ تي به ويس .... ساڳيو گهر، ساڳيا ڪمرا ۽ در دريون هيون. پراڻن ماڻهن ۾ فقط بُلا جي ڀيڻ نجمه هئي. نجمه جا ٻار ته جوان ٿي ويا هئا، پر انهن کي به ٻار ٿي ويا هئا، يعني هوءَ ڏاڏي ناني ٿي ويٺي هئي. اهو مون کيس آخري دفعو ڏٺو. ان ملاقات بعد هوءَ سگهو ئي گذاري وئي هئي ۽ سندن وڏي ڀيڻ رضيه، جيڪا سڀني ۾ گهڻو چرچائڻ هئي، اها ته هن کان به اڳ گذاري چڪي هئي. رضيه کان وڏي ممتاز (پروفيسر غلام قادر قاضيءَ جي زال) جيڪا اسان کان ٽي چار سال وڏي هئي ۽ جنهن کي ننڍي هوندي چاچا صادق هالا وٺي ايندو هو ته هوءَ هن سان گڏ مهينو مهينو به رهي پئي هوندي هئي ۽ اسان جي پاڙي جي ڇوڪرين جي ٽولي سان گڏ هوندي هئي، جن ۾ منهنجي پڦيءَ جي ڌيءَ (ماما وليءَ جي گهر واري) شمون، سائين عبدالرئوف منصور ويراڳيءَ جي گهرواري ادي ڀان، جج نصير ابڙي جي گهر واري خير بانو، ڊاڪٽر منظور ۽ ڊاڪٽر رفيق شيخ جي پڦي هاجران ۽ هالا گرلس ڪاليج جي پروفيسر سهيل ابڙي جي والده ادي ڦاپُو (فاطمه) هوندي هئي. هو چاچا صادق جي گهر جي ڪنهن ڪمري ڏي اشارو ڪري ”جِنُ جِنُ“ ڪري ڊوڙنديون هيون. آئون سڀ ۾ ننڍو هوس. پهريون دفعو ڊوڙڻ ۾ ڪِري پيو هوس. اهو واقعو فقط هڪ ٻه دفعا ٿيو، پر ان جو اثر منهنجي دماغ تي اڄ ڏينهن تائين اهڙو ويٺل آهي، جو ان گهر کان، جيڪو ”وڏو گهر“ سڏبو هو، خوف ٿو لڳي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان گهر لاءِ اڄ به هر ڪو چوي ٿو ته اهو واقعي ڳرو آهي، يعني ان ۾ غيبات آهي. پر ننڍي ٻار جي دل ۾ پيدا ٿيل خوف تمام گهڻو گهرو اثر رکي ٿو. هيءَ تڏهن جي ڳالهه آهي جڏهن مون اڃان پرائمري اسڪول ۾ به داخلا نه ورتي هئي ... يعني ڇهن سالن کان به ننڍو هوس، پر مونکي اهي ڳالهيون اڄ به چٽيءَ طرح ياد آهن.
بُلا جي وفات کان هفتو کن اڳ ٻڌوسين ته سندس سڀ ۾ وڏي ڀيڻ ممتاز بلوچ (قاضي) جنهن کي سڀ ”مِنا“ چوندا هئا، اها به آمريڪا ۾ گذاري وئي. سندس ٻار: ٻه پٽ ۽ ڌيءَ اتي ئي رهن ٿا. آپا ممتاز جي مڙس پروفيسر غلام قادر قاضي صاحب جي وفات ٻه سال اڳ ٿي وئي هئي.
نواب شاهه ۾ بُلا جي هڪ ٻي ننڍي ڀيڻ نسيم جي به شادي ٿي هئي. اها به ٽيهارو سالن کان حيدرآباد لڏي آئي ۽ ڀائرن ڀينرن ۾ هاڻ اهائي سڀ ۾ وڏي آهي ۽ ان کان ئي سندن خاندان جي ماڻهن جي خبر پوندي آهي. ستر ايڪهتر سالن جي ڄمار ۾ هوءَ بلڪل پنهنجي والده ”جيجي شائوءَ“ جھڙي لڳي ٿي. نه فقط شڪل ۾ پر خير عافيت پڇڻ ۽ مهمانوازيءَ ۾ پڻ. سامهون ملڻ يا رڳو فون ڪرڻ تي به يڪدم چوندي ته نواب شاهه کان ڪيلا آيا آهن، کڻي وڃ. حاجي صاحب! اڄ واهه جا پلا آندا آهن، ترس ته تري ڏيانءِ ته ڪراچيءَ کڻي وڃ.... اهو ئي حال سندس امڙ جو هوندو هو. نسيم ۽ ان جي مڙس کي گهمڻ جو شوق به ڏاڍو آهي. منهنجي خيال ۾ لفظ ”گهمڻ“ صحيح نه ٿيندو، پر ”ايران جي زيارت“ صحيح ٿيندو. مون کي ته حيرت ٿيندي آهي ته هوءَ هن عمر ۾ به ايران باءِ روڊ ويندي رهي ٿي. هر دفعي هي زال مڙس مشهد توڙي قم ۾ روضي شريف کان پري مسواڙ تي سستو گهر وٺن ۽ هفتو اڌ نه، پر مهينو مهينو رهيو پون. پنج ٻار اٿن. پنجئي ٻار وڏا آهن. پنجئي پٽ آهن. بقول نسيم جي ”سڀ آزاد آهن. اسان زال مڙس به آزاد آهيون. پنجن ئي پنهنجي مرضيءَ سان شادي ڪئي ۽ پنج ئي الڳ الڳ رهن ٿا. نوڪري ڪو به نٿو ڪري. پنجن ئي کي دڪان آهن... پوءِ ڪنهن کي اسپيئر پارٽس جو، ته ڪنهن کي شو روم آهي ... پنجن ئي کي ڌڻ ٻارن جو آهي، جن مان جيڪو جيڪو ٻار مدرسي ويندي يا موٽندي مون ڏاڏيءَ وٽ ايندو آهي، ان کي چاڪليٽ ڏيندي آهيان...“.
نسيم جي اها ڳالهه انگريزن واري لڳي. مدرسو ۽ مسجد سندس گهر وٽ آهي. بُلا جو گهر به اتي ئي ويجهو آهي. ننڍي هوندي بُلا وارا يا منهنجا ناناڻا- يعني ناني ۽ نانيءَ جا مائٽ گاڏي کاتي، رسالا روڊ، تلڪ چاڙهيءَ، صدر، هيرآباد ۾ رهندا هئا ۽ هينئر هو واڌو واهه، قاسم آباد، پڪوڙا چوڪ، جيجل ماءُ اسپتال، علي سي اين جي جھڙن علائقن ۾ رهن ٿا، جن جا رستا مون کي اڃا تائين سمجهه ۾ نه آيا آهن. حيدرآباد ۾ مون لاءِ زيب سنڌي ان ڪم لاءِ، سمجهو ته انڌي لاءِ لٺ هوندو آهي يا سعيدآباد جي DIG پوليس ولي الله دَل کي چوندو آهيان ته ڪو سُونهون ڏي، جو حيدرآباد جا رستا ۽ ٽرئفڪ منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهن. آهي ته سکر، لاڙڪاڻي ۽ ڪراچيءَ جو به اهو حال. يورپي چوندا آهن ته وڏي عمر ۾ آرام جي سفر لاءِ پنهنجي ڪار ڪڍڻ بدران بس ۾ سفر ڪجي. هنن شايد ڪراچي ۽ ڪراچيءَ جون بسون ڏٺيون نه آهن، تڏهن ٿا اهي ڳالهيون ڪن....
جھازن جي نوڪريءَ تي نڪرڻ بعد منهنجو ڪراچيءَ يا حيدرآباد ڪڏهن ڪڏهن اچڻ ٿيندو هيو، پر ان هوندي به بُلا جي ڀيڻ نسيم بعد، هڪ ڀيڻ سلطانه، هڪ ڀاءُ خان (عبدالمجيد) کي چڱو وڏو ڏٺم. هو اسڪول ويندا هئا. ان کان ننڍا: ياسمين, بابو (فواد)، هُما، جمي (جمشيد) ۽ نومي (شرجيل) هئا. جن ڏينهن ۾ بُلا سعودي عرب ۾ هيو انهن ڏينهن ۾ سلطانه جي شادي مگسين ۾ ٿي، جيڪي پڻ سعودي عرب ۾ رهندا هيا. هاڻ هو شهدادڪوٽ ڏي رهن ٿا، جيڪو سندس مڙس جو اباڻو ڳوٺ آهي. ياسمين بعد بُلا جو ڀاءُ فواد آهي، جنهن کي ننڍپڻ کان اسين ”بابو“ سڏيون ٿا. هن سنڌ يونيورسٽيءَ مان جيولاجيءَ ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ پاڪستان جي سئي گئس کاتي ۾ نوڪري ڪري ٿو، سندس گهر واري ڊاڪٽر فرزانا پاڪستان اسٽڊيز ۾ Ph.D ڪئي آهي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ان ڊپارٽمينٽ ۾ هيڊ آهي. بابو وارن کي چار ٻار آهن. ٽي پٽ هڪ ڌيءَ. وڏي پٽ بالاچ، مهراڻ يونيورسٽيءَ مان بايو ميڊيڪل ۾ انجنيئرنگ ڪئي ۽ سندس زال صوفيه، جنهن جو تعلق پڻ حيدرآباد جي چانڊيو فئملي سان آهي، ميڊيڪل جي ڊاڪٽر آهي. بابوءَ جو ٻيو پٽ سالار بلوچ چين ۾ نوڪري ڪري ٿو. هن چين مان ئي مڪينيڪل انجنيئرنگ ڪئي. مون کي اهو ٻڌي خوشي ٿي ته هن چين وڃڻ سان چيني ٻولي سکڻ لاءِ وڏي محنت ڪئي ۽ اڄڪلهه اهڙي ئي سٺي چيني ۽ انگريزي ڳالهائي ٿو جھڙي هڪ چيني يا انگريز ڳالهائي. هن جي امڙ ٻڌايو ته، ”مون ٻارن تي تعليم لاءِ زور زبردستي نه ڪئي، ته هي سبجيڪٽ کڻو يا هو کڻو. هنن سان منهنجو هميشه دوستاڻو رويو رهيو. ها البته هنن تي آئون نظر رکندي رهيس ته هنن جي دوستي ڪنهن سان آهي. مليل هوم ورڪ روزانو ڪندا رهن ٿا يا نه ۽ انگريزيءَ سان گڏ ان ملڪ جي ٻولي به سکن ٿا يا نه. سٺي انگريزي ۽ چيني اچڻ ڪري سالار کي چين ۾ يڪدم نوڪري ملي وئي، جنهن کي چار سال کن اچي ٿيا آهن“.
منهنجي خيال ۾ هي اهي ئي ڳالهيون آهن جن لاءِ آئون به پنهنجن ڪالمن ۾ لکندو رهان ٿو.
بابو ۽ ڊاڪٽر فرزانا کي ٽيون ٻار ڌيءَ اريبا آهي، جيڪا ڏندن جي ڊاڪٽرياڻي آهي ۽ جنهن جي گهر واري سرمد آسٽريليا مان انجنيئرنگ پڙهي آهي ۽ چوٿون ٻار، جنهن تي سندس ڏاڏي يعني علي احمد بُلا جي والد صاحب جو نالو محمد اسماعيل آهي، اهو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ زير تعليم آهي، هو انگلش ۾ گرئجوئيشن ڪري چڪو آهي.
خان (عبدالمجيد) گاڏي کاتي ۾ ئي رهي ٿو. کيس 5 پٽ هڪ ڌيءَ آهن. خان بعد بُلا جي ڀيڻ ياسمين آهي، جنهن جي شادي پنهنجي ذات وارن يعني چانڊين ۾ ٿي، جيڪي ٺٽي ضلعي جي چوهڙ جمالي شهر ۾ رهن ٿا. هن کي هڪ نياڻي آهي. ياسمين بعد هُما آهي. هُما انگلش ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر هئي، پر هاڻ پنهنجي مڙس آصف مرزا سان گڏ ڪئناڊا ۾ رهي ٿي. کائنس ننڍو ڀاءُ جِمي (جمشيد) جنهن سوشل ورڪس ۾ ماسٽرس ڪئي، سنڌ يونيورسٽي ۾ ئي پروفيسر آهي. سڀ کان ننڍي ڀاءُ نومي (شرجيل) ايم اي ايڪنامڪس ۾ ڪئي. شرجيل (نومي) جيڪو شرجيل پاشا بلوچ جي نالي سان حيدرآباد ۾ مشهور آهي، ڪنسٽرڪشن جو ڪم ڪري ٿو. شرجيل جي منهن مهانڊي ۽ ڏاڙهي مڇن جي اسٽائيل کي ڏسي سندن والد چاچا محمد اسماعيل ياد ايندو آهي. هو هڪ طرف رعب تاب وارو انسان هو، ته ٻئي طرف شفيق ۽ مهربان. وڏا وڏا مير، پير، جاگيردار ۽ رئيس توڙي غريب غربا هن جي عزت ڪندا هئا. گاڏي کاتي ۽ اوس پاس جا سنڌي توڙي مهاجر، پنجابي هن کي ابو امان سمجهندا هئا، هن جا دوست هئا. هن کان جيڪي پڄي سگهندو هو، ماڻهن جي مدد ڪندو هو. حيدرآباد توڙي آس پاس جي ضلعن جا سياستدان، ڪارخانيدار ۽ ڪامورا هن جي دوستيءَ کي فخر سمجهندا هئا ۽ انهن جي گاڏي جڏهن ٻي ڪنهن کان نه ٺهندي هئي، ته اها مستري محمد اسماعيل بلوچ حوالي ڪئي ويندي هئي ۽ اهو ئي شان شوڪت، ڏانءُ ۽ هنر سندس وڏي پٽ علي احمد بُلا کي نصيب ٿيو.
شرجيل جي گهرواريءَ اردو ادب ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ درس تدريس جو ڪم ڪري ٿي. اڄڪلهه هوءَ Educators اسڪول سسٽم سان وابسته آهي. کين ٽي ٻار آهن. وڏو ٻار عبدالله سنڌ يونيورسٽيءَ مان ماس ڪميونيڪيشن ڪري رهيو آهي. ٻيو نمبر زينب فاطمه پري ميڊيڪل ۾ آهي ۽ مرجام فاطمه سڀني ۾ ننڍي آهي.
هتي مان ڄاڻي واڻي بُلا جي ننڍن ڀائرن ڀينرن جي تعليم بابت لکيو آهي ۽ اهو ٻڌائڻ ٿو چاهيان ته پاڪستان ٿيڻ کان اڳ سنڌي هندو، خاص ڪري وڏن شهرن جا، تقريبن سئو سيڪڙو تعليم پٺيان هئا. نه فقط سندن پٽ پر ڌيئرون به...... اسان وٽ مسلمانن ۾ اهو رجحان گهٽ هو. ڇوڪرين کي پڙهائڻ جو ته اڃان به گهٽ هو. حيدرآباد جھڙي وڏي شهر ۾ به تمام ٿورن ماڻهن پنهنجن ٻارن کي اعليٰ تعليم ٿي ڏني. خاص ڪري ڪن ڪن خاندانن، جيئن بُلا وارن جي چانڊيو فئمليءَ به ان کي پسند نه ٿي ڪيو. پر پوءِ مون ڏٺو ته تعليم لاءِ رجحان وڌڻ لڳو ۽ گاڏي کاتي ۾ ڪيتريون ئي مسلمان فئمليون پنهنجين ڌيئرن کي به تعليم ڏيارڻ لڳيون. بلا جن جي گهر ۾ به بُلا جي وڏي ڀيڻ ممتاز تعليم لاءِ پنهنجي والدين ۽ مائٽن کي سمجهايو ۽ پاڻ به ڪجهه درجا پڙهي. تعليم کي ڇڏڻ بعد ڪجهه سال رکي وري هن مئٽرڪ ڪئي ۽ زبيده ڪاليج مان انٽر وغيره ڪئي. پاڻ ۽ سندس هڪ ٻن وڏين ڀيڻن کڻي اعليٰ تعليم حاصل نه ڪئي ۽ انهن جون شاديون به ٿي ويون، پر ٻين ننڍن لاءِ تعليم حاصل ڪرڻ جي راهه کلي وئي ۽ وڏين ڀيڻن به پنهنجن ٻارن کي خوب پڙهايو. جيئن سلطانه، جنهن جي شادي شهدادڪوٽ جي مگسين ۾ ٿي، ان جا به سڀ ٻار: ٽي پٽ ۽ هڪ ڌي گرئجوئيٽ ۽ پوسٽ گرئجوئيٽ آهن. جيئن، خطاب ۽ ياسر ڪمپيوٽر سائنس پڙهيا، نائيف ايم فل انگلش ۾ ۽ هفسه ايم اي انگلش ۾ ڪئي آهي.
هتي جيئن ته ان دؤر جون ڳالهيون لکي رهيون آهيان، يعني اڄ کان پنجاهه، سٺ بلڪه ستر سال اڳ جون، ته اسان جون هڪ ٻئي سان مائٽيون ڪيئن هيون ۽ گاڏي کاتي ۽ صدر (حيدرآباد) جو ماحول ڇا هو؟.... ۽ هي سڀ ڳالهيون ياد رکڻ وارو ۽ ٻڌائڻ وارو آئون ئي هڪڙو وڃي رهيو آهيان ۽ ٻين ننڍن کي مٿين مائٽن ۽ ڳالهين جي خبر به نه هوندي، جو اسانجي دوست ۽ مائٽ همعمر بُلا جيڏن جي اولاد جو اولاد به وڏو ٿي ويو آهي. ڪيترا منهنجا مائٽ ۽ منهنجا ڳوٺائي بُلا جي مائٽن جي اولاد کي اڄ سڃاڻندا به نه هوندا ۽ هي منهنجيون ڳالهيون پڙهي حيرت کائيندا.
بُلا ۽ ان جي گهر ڀاتين جو ذڪر ڪندي هڪ شخص ”نجف علي مرزا“ جو احوال به لکڻ ضروري ٿو سمجهان. نجف سان اسان جي ملاقات بُلا جي ئي گهر ٿيندي هئي ۽ تڏهن کان جڏهن کان، هوش سنڀاليوسين. يعني اٽڪل 1947-48ع) کان، جڏهن آئون ٽن چئن سالن جو هوس. نجف کي سڀني ”ڀاءُ نَجا“ سڏيو ٿي ۽ هو بُلا جي والدين کي ”ماما“ ۽ ”مامي“ سڏيندو هو. سندس والده ماسي ڪامل (ڪامل خاتون) اسان کي ڏاڍو ڀائيندي هئي ۽ منهنجين پڦين سان هن جي سٺي ڪچهري ٿيندي هئي. سندس گهر ٿورو اڳيان ڪوهه نور سئنيما وٽ هوندو هو. نجف مون کان ۽ بُلا کان ڪجهه سال وڏو هو. ڪيترو وڏو هو، اهو exact نٿو چئي سگهان، پر سندس شادي ٿي هئي ته ان وقت هو مئٽرڪ ۾ هو ۽ آئون پهرين انگريزيءَ ۾ هوس ۽ پڦين سان گڏ اسان نجف جي گهر ٽي چار ڏينهن اچي رهيا هئاسين. نجف جي هيءَ پهرين شادي ڪامياب نه وئي. هن کي ان مان هڪ پٽ آصف علي ٿيو، جيڪو ڪافي سالن کان ڪئناڊا ۾ رهي ٿو ۽ ٻچن ٻارن وارو آهي. نجف جي ٻي شادي تڏهن ٿي جڏهن اسان مئٽرڪ ۽ انٽر به ڪري ورتي هئي. سندس هيءَ زال ”ڀاڀي ريحانا“ سندس سوٽ آهي. جھڙو چرچائي ۽ پڙهيل ڳڙهيل ڀاءُ نجا آهي، اهڙي ڀاڀي ريحانا. منهنجي نه فقط ساڻن ڪچهري لڳندي رهي ٿي، پر ڀاڀي ريحانا جي والده سان پڻ، جيڪا منهنجو ايڏو ئي خيال رکندي هئي ۽ پيار ڏيندي هئي جيترو ڀاءُ نجا جي والده ماسي ڪامل، جيڪا هاڻ گذاري چڪي هئي. تعليم بعد جيئن ئي سامونڊي نوڪري شروع ٿي ته منهنجو حيدرآباد اچڻ نه برابر وڃي ٿيو. جھاز تي وڃڻ وارن ڏينهن ۾ ڀاڀي ريحانا کي ٻن ٽن سالن جي هڪ ڌيءَ فرحانا هئي. ڪجهه سالن بعد منهنجو ڀاءَ نَجا جن جي گهر اچڻ ٿيو، ته هنن کي ٽي ٻار (ڌيئرون) ٿي چڪيون هيون. سڀ هڪ ٻئي پويان هجڻ ڪري هڪ جيڏيون ٿي لڳيون. چرچي طور ڀاڀي ريحانا کي چوندو هوس ته، ”ڀاءُ نَجا کي پهرين زال مان پٽ ٿي ويو. هاڻ تو مان هرگز نه ٿيندس“.
”ڇو ڀلا؟“.
”ان ڪري جو ڀاءُ نَجا جي مرزا فئمليءَ جي اها تاريخ رهي آهي ته هنن کي فقط هڪ پٽ ڄمي ٿو. ڀاءُ نجا به پنهنجي پيءُ خورشيد علي مرزا کي اڪيلو پٽ هو ۽ نجا جو پيءُ خورشيد علي پنهنجي پيءُ (يعني نجا جي ڏاڏي) حسين بخش مرزا کي اڪيلو پٽ هو“.
نجا واري مرزا فئملي نجا جي چاچن بئريسٽر مرزا رحيم بخش ۽ بئريسٽر مرزا لطف عليءَ جي نالن سان سڃاتي وڃي ٿي. نجف علي (نجا) جي امڙ (يعني بلا جي پڦي) ماسي ڪامل جي شادي 1933ع ڌاري جڏهن خورشيد علي مرزا صاحب سان ٿي ته هو دبئيءَ ۾ پوسٽل سروسز کاتي ۾ هو، جيڪو دبئيءَ جي ٻين سرڪاري آفيسن وانگر انگريزن جي هٿ هيٺ هو. انڊيا جي ورهاڱي ۽ انگريزن جي وڃڻ تي هو حيدرآباد موٽي آيا.
بهرحال اها ٿيوري غلط ثابت ٿي ته ڀاءُ نجا جي فئمليءَ ۾ فقط هڪ پٽ ٻار ٿئي ٿو. ڪجهه سالن بعد منهنجو جھاز تان حيدرآباد اچڻ ۽ مائٽن سان ملڻ ٿيو ته ڀاءُ نَجاجن وٽ به آيس، جن کي مزيد هڪ ڌيءَ ۽ معظم علي نالي پٽ ٿي چڪو هو. ڀاڀي ريحانا انگريزيءَ ۾ ايم اي هئي ۽ حيدرآباد جي اسڪول ۾ پڙهايائين پئي. سندس وڏا ٻار به ان ئي اسڪول ۾ پڙهيا پئي، جن کي هن گهر ۾ به سک جو ساهه نٿي کڻڻ ڏنو ۽ سڄو وقت هوم ورڪ ۽ انگريزيءَ تي زور ٿي ڏنائين. آئون کيس چرچي ۾ چوندو هوس ته، ”توهان انگريزيءَ ۾ ماسٽرس ڇا ڪئي، توهان جا سڀ ٻار ڦاسي ويا“. دل ۾ ته اهو ئي چوندو هوس ته دنيا ڏسڻ بعد اهو صحيح آهي ته ڇوڪرن توڙي ڇوڪرين لاءِ تعليم ضروري آهي ۽ انگريزي گلوبل ٻولي ٿي چڪي آهي. انگريزن بدران جپان ۽ جرمنيءَ وارا جي ٻي جنگ عظيم کٽين ها ته اڄ اسان وٽ ايشيا ۾ جپاني ۽ يورپ ۾ جرمن ٻولي هلي ها. وقت گذرندي ويرم نٿي لڳي. اڄ ڀاڀي ريحانا جا ٻار به نه رڳو وڏا ٿي ويا آهن، پر انهن جا به ٻار ٿي ويا آهن. سندن پٽ معظم جنهن MBA ڪئي، ميلبورن (آسٽريليا) ۾ رهي ٿو. وڏي ڌيءَ فرحانا جنهن MBA ۽ MA ڪئي، ان جي شادي بُلا جي ننڍي ڀاءُ جمي (پروفيسر جمشيد بلوچ) سان ٿي آهي. ان جا ٻارَ ته ايڏا وڏا ٿي ويا آهن، جو هو پنهنجي هڪ پٽ کي نيويءَ ۾ ڪا نوڪري ملڻ تي مون کان صلاح پڇي رهيا هئا.
ڀاءُ نجا وارن جي ٻي ڌيءَ ڊاڪٽر شبانا جي شادي انجنيئر شوڪت علي ٽالپر سان ٿي آهي، جيڪو لڳي ٿو ته شبانا جو ماسات هجي، جو ڀاڀي ريحانا جي هڪ ڀيڻ پروفيسر فخرالنساءَ ٽالپرن ۾ پرڻيل آهي - حسن علي ٽالپر سان. يا شوڪت شايد آپا گلان ٽالپر جو پٽ هجي، جيڪا ريحانا جي ماسي ٿئي. نجف علي مرزا وارن جي ٽين ڌيءَ البينا ايڪانامڪس ۾ Ph.D ڪئي ۽ پروفيسر آهي. سندس گهر وارو ڊاڪٽر اڪبر قاضي لياقت يونيورسٽي ڄامشورو جي Forensic ڊپارٽمينٽ جو چيئرمين آهي. آخري ڌيءَ فلڪ ناز، جنهن ڪمپيوٽر سائنس ۾ ماسٽرس ڪئي، ان جو گهر وارو شاهجهان ڏيٿو، تعليم بعد پنهنجي اباڻي ڌنڌي زمينداريءَ کي ڏسي ٿو.
بُلا جي وڏي چاچي قادر بخش بلوچ ۽ ان جي فئمليءَ سان به اسان جي تمام گهڻي پنهنجائي هئي، جو اهي اسان جي ڳوٺ جي ڏاڏي صادق شيخ سان گڏ رهندا هيا، جنهن جي زال چاچي حاتل چاچا قادر بخش ۽ بُلا جي پيءُ جي ماسي هئي. چاچا قادر بخش جي گهر واري چاچي فاطمه منهنجي کير شريڪ ماءُ به هئي. سندس ٻيو ٻار نور احمد منهنجو هم عمر هو. سندس وڏو پٽ عبدالغفور، جنهن کي گهر جا ڀاتي توڙي پاڙي وارا ”پَپَا“ سڏيندا هئا، ان کي ولايت وڃي وڌيڪ پڙهڻ جو ڏاڍو شوق هو، پر مائٽن انهن ڏينهن جي حالتن ۽ ڪلچر موجب کيس پري ڪڍڻ نٿي چاهيو ۽ سندس شادي ڪرائي ڇڏي. سندس ٻار به وڏا ٿي ويا. سندن ننڍو ٻار پٽ اڄڪلهه دبئيءَ ۾ رهي ٿو. نور احمد، جنهن کي ڏاڏا صادق پٽ ڪري نپايو، اهو سندن وفات بعد سگهو ئي ننڍي عمر ۾ گذاري ويو. چاچا قادر بخش جو ٽيون ٻار شميم هئي، جيڪا اسان کان ڪافي ننڍي هئي. گهڻو پوءِ جڏهن آئون جھازن تي هوس ته ٻڌوسين ته هن جي شادي ڪُنريءَ ۾ ٿي آهي ۽ سالن کانپوءِ جڏهن ملاقات ٿي ته خبر پئي ته هن جي شادي ڪنريءَ جي اديب زميندار شمس الدين جوڻيجي سان ٿي، جنهن جي آتم ڪٿا جا ڪتاب ”جيڪي منجهه جھان“ ۽ ”ڌاڙيل ڪئمپ ۾“ بيحد مشهور آهن. ٻين وانگر شميم ۽ سندس گهر واري کي Credit ڏيڻ کان رهي نٿو سگهان ته هنن نه فقط پُٽن کي، پر نياڻين کي به اعليٰ تعليم ڏياري. شميم ڳوٺ جا وڏا گهر ۽ سک ڇڏي، ٻارن جي تعليم لاءِ حيدرآباد ۾ هڪ فلئٽ جي تڪليف واري زندگيءَ ۾ اچي رهي. پر هن ان خواب جي ساڀيان ماڻي ۽ اها تعليم جيڪا پاڻ حاصل ڪري نه سگهي، هن ٻارن کي ڏياري. کيس ٻه پٽ نادر حسين ۽ زين العابدين آهن، جن ٽيلي ڪميونيڪيشن ۾ انجنيئرنگ (B.E.) ڪئي ۽ ٽي ڌيئون آهن. وڏي رابعه، جنهن جي ڊاڪٽر ساند سان شادي ٿي آهي. ٻي عائشه آهي، جنهن انگلينڊ مان سائبر سيڪيورٽي (آءِ ٽي انجنيئرنگ) ۾ Ph.D ڪئي آهي ۽ ٽين خديجه جوڻيجو، جنهن B.E آرڪيٽيڪٽ ۾ ڪرڻ بعد هاڻ M.Phil ڪئي آهي.
اهي ماڻهو/ مائٽ، جن جو اسانجي پياري دوست ۽ نيڪ انسان ۽ قابل مستري علي احمد بُلا سان ننڍپڻ کان واسطو ۽ ويجهڙائي رهي، انهن جو ۽ انهن جي اولاد جو مون پنهنجي محدود ياداشت موجب احوال لکيو آهي. خاص ڪري تعليم بابت، جنهن کي اڄ کان مني صدي اڳ ڪا اهميت نٿي ڏني وئي .... ان ۾ وڏي تبديلي آئي ۽ اڄ اسانجي باشعور مڊل ۽ لوور ڪلاس ڳوٺن جا ٻار به اعليٰ تعليم حاصل ڪري انجنيئر، ڊاڪٽر، پروفيسر ٿي رهيا آهن. تعليم سان گڏ هنر ۽ ڌَنڌن ۾ به علي احمد بُلا جا ٻار، توڙي سندس ڪيترائي ڀائٽيا ڀاڻيجا نالو پيدا ڪري رهيا آهن. شل رب پاڪ سنڌ جي ماڻهن کي مستقبل ۾ سکيا ڏينهن نصيب ڪري. ان سان گڏ امن امان ۽ تعليم کي تباهه ڪرڻ وارن کان پناهه ۾ رکي...
الطاف شيخ
ــــ ڪراچي
12 مارچ، 2020ع