جپان ۾ امپورٽيڊ پاڻي
اهو ئي حال پاڻيءَ جو هو. پاڻيءَ جي بوتل خريد ڪرڻ جو ته خواب خيال ۾ به نه هو. هر گهر ۾ پاڻيءَ جا دلا ۽ مٽ هوندا هئا، جن مان پاڻي ڀري پيئبو هو. ڪو به بيمار نه ٿيندو هو! انهن ڏينهن ۾ ته ريفريجريٽر به نه هوندو هو. مسجدن توڙي اسڪولن ۾ دلن مان پاڻي ڀري پيتوسين. 1958ع تائين هالا ۾ رهيس، ان بعد ڪيڊٽ ڪاليج ۾ داخلا ورتم. اتي به 1963ع تائين اهي مٽ ڏٺم، جن مان نه فقط اسان شاگرد پر هاسٽل ۽ ميس جا ڪم ڪندڙ نوڪر چاڪر، بئرا ۽ اسان جو انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومسس ۽ ان سان گڏ رهندڙ ٽي انگريز استادَ پاڻي پيئندا هئا. ڪيڏانهن پڪنڪ تي وڃبو هو ته بس ۾ هڪ يا ٻه دلا کڻي هلبا ها يا وري لوهه جي گهالي ۾ پاڻي کڻبو هو. پيٽاري ۾ ته سال ڏيڍ لاءِ مون کي اهڙي هنڌ تي ڪمرو مليو، جنهن جي ٻاهران گهڙا منجيءَ تي چار کن دلا رکيل هئا. راندين يا پي ٽيءَ بعد سڀ اوڏانهن ڊوڙندا هئا. جونيئر ڪيڊٽ ايڏي لٻڙ سٻڙ ڪندا هئا، جو مون کي ياد آهي ته مان ۽ منهنجا روم ميٽ ڪموڊور اشفاق بيگ ۽ شوڪت جماڻي کين سمجهائيندا رهندا هئاسين، ته کليل مٽ کان پري بيهي پاڻي پيو. پر ڪو به نه ٻڌندو هو. پر ان هوندي به ڪو بيمار نه ٿيندو هو.
1963ع ۾ چٽگانگ وڃڻ ٿيو. مون کي حيرت ٿي ته بنگال ۾ به پاڻي پيئڻ لاءِ مَٽ نظر آيا، جن ۾ ڍنڍن ۽ ٽيوب ويلن مان پاڻي ڀريو ويندو هيو. اهو پاڻي پي به سڀ چاق چڱا ڀلا هئاسين. تعليم بعد 1968ع ۾ جھاز جي نوڪري شروع ڪئيسين ته اتي نلڪن مان پاڻي ايندو هيو. ڊائننگ روم، انجڻ روم ۽ ٻين ڪجهه هنڌن تي لوهي ڪولر به هئا، جن مان گلاس ۾ پاڻي ڀري پيئندا هياسين. گلاس نه هجڻ تي ڪولر جي نلڪي ۾ منهن وجهي به پاڻي پيتوسين ۽ اهو پاڻي ڪو منرل واٽر يا ڪنهن چشمي جو پاڻي نه هوندو هو. اهو ئي پاڻي هوندو هو، جيڪو ڪراچيءَ، ڪولمبو يا ڪلڪتي مان ٽئنڪرن ذريعي گهرائي جھاز جي زنگ لڳل ٽانڪين ۾ ڀربو هو، سچي ڳالهه ته اها آهي ته رڳو جھاز جي ٽانڪين ۾ لوهي ڪٽ (Rust) نه هوندي هئي، توهان سال ٻن بعد پنهنجي گهر جي واٽر ٽئنڪ (Under Ground) خالي ڪري صاف ته ڪري ڏسو، ته ان ۾ ڪيتري مٽي ۽ ٻيو گند ڪچرو نظر ايندو. ان جھازن جي ٽئنڪن ۾ ته ڦاٽل جوتا، گريز لڳل اڳڙيون ۽ ٻيو الائي ڇا ڇا به هوندو هو. پر ڪمال آهي ته، نه فقط اسان، پر مختلف ملڪن مان جيڪي ڪم وارا مزور ۽ مهمان ايندا هيا، اهي به اهو پاڻي پيئندا رهندا هيا. نه فقط اسان جي جھاز تي پر هر جھاز جي پاڻيءَ جي ٽانڪين جو اهو حال هوندو هيو. جپانين به اهو پاڻي پيتو پئي، ته انگريزن، فرينچن ۽ آمريڪين به.....
جنهن به ملڪ جي بندرگاهه ۾ وڃبو هو ته گهڻو ڪري نلڪي جو پاڻي (Tap Water) هائجينڪ ۽ صحتمند سمجهيو ويندو هيو ۽ رستي تي جتي اڃ لڳندي هئي ته ڪنهن پارڪ يا گهٽيءَ جي موڙ وٽ لڳل ميونسپالٽيءَ جي نلڪي اڳيان ٻڪ جهلي پاڻي پيئبو هو. بئنڪاڪ مان لنگهندڙ چائوفريا نديءَ ۾ ٻيڙين ۽ ڪچري جي ڀرمار ڏسي، اهو پاڻي سو نه پيتوسين، پر چٽگانگ جي ڪرناڦلي ندي هجي، برما جي اراوا ندي، آمريڪا جي مسي سپي ندي هجي يا ٽوڪيو مان لنگهندڙ سميدا ندي - انهن جي ڪنارن تي واڪ ڪندي، اڃ لڳندي هئي ته ان نديءَ مان ئي پاڻي پي ڇڏبو هو. هڪ ته درياهه جو وهڪرو تيز هوندو هو ۽ ٻيو ته پاڻي صاف نظر ايندو هو. خاص ڪري جپان جي صفائيءَ سٿرائيءَ جي ڇا ڳالهه ڪجي. منهنجي خيال ۾ ته 1980ع تائين به مون کي جپان جھڙي ملڪ ۾ بوتل ۾ پاڻي وڪامجندي نظر نه آيو. ٽوڪيو جي گنزا واري مڪڊونالڊ ۾ به گهڙي وڃبو هو ته پاڻي مفت ۾ هوندو هو. اوساڪا، ڪوبي، نگويا، يوڪو هاما جي هر دڪان ۾ پاڻي مفت ۾ هوندو هو،. ڪو انڊين سک يا سنڌي هندو واپاري چانهه يا ڪوڪا ڪولا پيئاريندو هو، ته ان سان گڏ جڳ مان پاڻيءَ جو گلاس به ڀري رکندو هو.
اڄ ڪلهه ته هر ملڪ ۾ باٽلڊ واٽر اهڙو عام ٿي ويو آهي، جو لڳي ٿو ته ڇُڙيو پاڻي زهر برابر آهي. پر يارو! 1995ع تائين به سوچيان ٿو ته مون کي ڪٿي به بوتلن ۾ پاڻي وڪامجندي نظر نه آيو. هڪ هڪ ملڪ جو هڪ هڪ بندرگاهه ٿو ياد ڪريان.... بلغاريا، رومانيا، ايسٽونيا ۽ روس کان چليءَ، برازيل، چين، ڪوريا تائين، دنيا ۾ جتي ڪٿي پاڻي مفت ۾ مليو. ملاڪا ۽ ممباسا جي فائيو اسٽار هوٽلن کان وٺي سنگاپور ۽ سيول جي جيم خانن/ ڪلبن تائين، جڏهن بئرو آرڊر وٺڻ لاءِ ايندو هو ته اسان ڪنهن ڪوڪا ڪولا، سيون اپ يا جوس جو آرڊر ڏيندا هئاسين. پاڻي پاڻَ هُرتو مفت ۾ گلاس ۾ کڻي ايندا هيا. پر هاڻ ويندي ٽنڊي آدم ۽ شهدادپور ۾ پٺاڻ جي هوٽل تائين بئرو ڊرنڪ جو پڇي ٿو ۽ توهان هن کي فقط پاڻيءَ لاءِ چئو ٿا ته هو پاڻيءَ جي بوتل رکي ان جا ٽيهه رپيا توهان جي بل ۾ ٿو هڻي! يقين ڪريو 1991ع تائين به سنگاپور ۽ ملائيشيا ۾، جتي آئون رهندو هوس، پاڻي مفت ۾ ڏنو ويندو هيو. آرڊر وٺڻ واري بئري جي خواهش ضرور هوندي هئي ته گراهڪ مانيءَ سان گڏ ڪنهن مشروب، جوس، ڪافي يا چانهه جو آرڊر ڏئي، جيئن کيس بل وٺڻ تي گهڻي ڪميشن ملي، پر مون جھڙي (جنهن کي مانيءَ تي فقط پاڻي وڻي) کان ” آئر سهاجا (فقط پاڻي کپي)“ جو ٻڌي بئرو شڪل ٺاهي/ يا ٽوڪ طور چوندو هو: ”اواڪ ماهُو مِنيوم اسڪاءِ جيوس“. (توهان فقط آسماني جوس پيئڻ ٿا چاهيو؟).
”آسماني جوس“ مان هن جو مطلب مينهن جو پاڻي يعني عام مفت جو پاڻي هوندو هو. هاڻي ته ميڊيڪل سائنس به اهو ئي ٿي چوي ته مانيءَ کان اڳ يا پوءِ ڪنهن به قسم جي ڪولا هرگز نه پيئجي.
هاڻ ته سڄي ملائيشيا ۾ باٽلڊ واٽر عام ٿي ويو آهي.... بلڪ فئشن ٿي ويو آهي، جيتوڻيڪ ملائيشيا ۾ گهڻي ڀاڱي ٽئپ واٽر (نلڪن جو پاڻي) پيئڻ جوڳو آهي. ماريپور جي مئرين اڪيڊميءَ ۾ جڏهن نوڪريءَ جا آخري سال پڙهائيندو هوس ته اتي جي ڪئڊٽن کي ٻين فئڪٽرين سان گڏ هڪ دفعو ڪولڊ ڊرنڪ جي هڪ ڪمپنيءَ ۾ پڻ وٺي ويس. مين گيٽ وٽ پراڻين بوتلن کي، ڊرنڪ وجهڻ کان اڳ، جنهن نموني سان صاف ڪيو پئي ويو، اهو ڌيان ۾ اچڻ سان اڄ به دل چوندي آهي ته ڪراچيءَ جي انهن ڪولائن يا منرل واٽر جي بوتلن کان ويٽنام ۽ ڪمبوڊيا جھڙن ملڪن جي نلڪن جو پاڻي به سٺو، جو اتي کاڌي پيتي جي شين تي نظر رکڻ وارا ادارا ايماندار ۽ قاعدي قانون جا سخت آهن. شايد اهو ئي سبب آهي جو اهڙن مينهوڳين وارن ملڪن ۾ به ماڻهو دستن، ڪالرا، ٽائفائيڊ جھڙين بيمارين جا مريض نه ٿا ٿين. ٻئي طرف اسان جي ڳوٺن توڙي شھرن ۾ بيمارن جي قطار لڳي پئي آهي! سچ ته جن ملڪن ۾ گندو پاڻي ۽ پاليوشن ناهي، اتي جون سرڪاري اسپتالون به مريضن کان خالي رهن ٿيون. اسان وٽ رڳو ڳالھيون ۽ ڊرامي بازيون آهن ته ڳوٺ ڳوٺ کي آر او پلانٽن ذريعي پاڻي مھيا ٿي رهيو آهي.... بس رڳو انهن جي افتتاح جي خبر اخبار ۾ پڙهجي ٿي.... ٻيو مڙيئي خير.
ڏٺو وڃي ته ڪيترن ملڪن ۾ خاص ڪري اسان جھڙن ملڪن ۾ پاڻيءَ جي ڇا حالت ٿي وئي آهي. غريب ماڻهوءَ لاءِ اهو پاڻي ئي هڪ مفت جي شيءِ وڃي رهي هئي. پر هاڻ اهو به هٿن مان نڪرندو وڃي. اسان جو پاڻي ڪارخانن مان نڪرندڙ زهريات ۽ جانورن ۽ انسانن جي ڪرفتيءَ سان ملي، پيئڻ لائق نه رهيو آهي ۽ هيپاٽائٽس ۽ ٻين بيمارين جو سبب بڻجي رهيو آهي. اسان وٽ جن جو ڪم عوام جي صحت ۽ پاڻي صحيح رکڻ جو آهي، انهن واسطيدار ماڻهن جي دل ايڏي سخت آهي، جو هنن کي فڪر ئي ناهي. هو جتي وڃن ٿا، پاڻ سان باٽلڊ پاڻي کڻي نڪرن ٿا. هاڻ ته ڏسان پيو ته اهو فئشن ٿي رهيو آهي ته پنهنجي ملڪ جي منرل واٽر بدران فرانس ۽ ٻين ملڪن مان گهرايل پاڻي پيئن ٿا.
شاباس ٿو ڏيان جپان، سئيڊن، ناروي، فنلينڊ جھڙن ڪيترن ئي يورپي ملڪن کي، جيڪي پنهنجي عوام جي لاءِ ٻين شين سان گڏ صاف پاڻيءَ جو به بندوبست ڪن ٿا. اسان وٽ ڳوٺ ته ڇا ڪراچيءَ جھڙي شهر کي ٿو ڏسجي ته اتي انهن ٽانڪين ۾ ڇا ته گندگي آهي، جن ۾ پاڻي گڏ ڪري شھر جي مختلف علائقن ۾ پمپ ڪيو وڃي ٿو ۽ پئسو کائڻ وارن پاڻيءَ جي پائيپن کي به نه بخشيو آهي. ڪميشن ۽ مال کائڻ جي چڪر ۾ جنهن سادي مٽيريل جا پائيپ لڳايا ويا آهن اهڙا دنيا جي ڪنهن پٺتي پيل ملڪ ۾ به نظر نه ايندا. توهان ڀلي ويٽنام، ڪمبوڊيا يا ڪو آفريڪا جو ملڪ گهمي ڏسو. اسان وٽ اهي پائيپ جلد ئي زنگجيو ۽ سوراخجيو پون. انهن سوراخن ذريعي، ٻاهر وهندڙ گٽر جو پاڻي پائيپن ۾ اچي وڃي ٿو ۽ جتي ڪٿي اهو پاڻي پيتو وڃي ٿو ۽ ننڍا وڏا بيمار ٿين ٿا.
جپان ۾ هونءَ پاڻيءَ جي بوتلن جي وڪامڻ جو فئشن نه هو. توڻي جو اتي جي نلڪن جو پاڻي اسان جي بوتلن واري پاڻيءَ کان به بهتر آهي. هڪ دفعي بيپو شهر جي هِلِ اسٽيشن تي هڪ هوٽل جي ٻاهران ڏٺم ته هڪ آمريڪن ٽوئرسٽ ڪنهن سافٽ ڊرنڪ (ڪوڪا ڪولا وغيره) جي اڇلايل بوتل کڻي ڀر ۾ لڳل نلڪي تان ان کي ڌوئي، پاڻيءَ سان ڀري وڃي پنهنجي ٽوئرسٽ بس ۾ ويٺو ۽ ڏاڍي مزي سان پيئڻ لڳو. دل ۾ چيم ته صحيح ٿو ڪري. سستي سستي تڏهن به پاڻيءَ جي هڪ بوتل هڪ سئو يين (رپين) جي آهي. هڪ ٽوئرسٽ کي اجايو پئسو ڇو وڃائڻ کپي، جڏهن ان ئي جھڙو صاف پاڻي ميونسپل جي نلڪن مان مفت ملي پيو. پر سڀ ته ان آمريڪن ٽوئرسٽ يا اسان جھاز هلائڻ وارن جھڙا سياڻا نه آهن. ڪيترا پنهنجي لئي ۽ ٽون ڦان رکڻ لاءِ وڏو خرچ ڪري نه فقط جپان ۾ پئڪ ٿيل پاڻيءَ جون بوتلون خريد ڪن ٿا، پر هنن جي زبان تي هر وقت امپورٽيڊ پاڻيءَ جو نالو رهي ٿو.
ٽوڪيو جي مرڪزي علائقي ڀرسان ايبيسو (Ebisu) نالي ريلوي اسٽيشن آهي، اتي هوٽلن، ريسٽورنٽن ۽ مئخانن ڀرسان“Yebisu Garden Place” نالي هڪ علائقو آهي، جتي هڪ بار “R- Gath” آهي، جيڪو مختلف شرابن نه پر دنيا جي مختلف پاڻيءَ جي بوتلن سبب مشهور آهي. جتي دنيا جا امير ۽ شوقين سياح پنهنجي ٽيسٽ جو پاڻي پيئڻ يا خريد ڪرڻ لاءِ اچن ٿا. منهنجي جپاني دوست ٻڌايو ته هتي سڀ کان گهڻو مصافي (Masafi) برانڊ جو پاڻي هلي ٿو، جيڪو عرب امارات کان امپورٽ ڪيو وڃي ٿو ۽ هتي “Water From the desert” سڏيو وڃي ٿو. ان جي بوتل 210 يين ۾ ملي ٿي.
ٽوڪيو جي هن واٽر بار جي مالڪ يوشي هيرو مطابق اڄ ڪلهه مصافيءَ کان وڌيڪ پاڻيءَ جا ٻيا برانڊ ٽوڪيو ۾ مشهور ٿي رهيا آهن. جيئن ته اٽليءَ جي “Filette” جي قيمت 270 يين آهي، ڪئناڊا جي “Ice Age” جي 260 يين، فرانس جي Vals جي 270 يين ۽ “Swiss Water” جي قيمت 290 يين آهي.
مون هن پاڻيءَ جي بار جي مالڪ کان پڇيو: ”آخر انهن مختلف برانڊن جي پاڻيءَ ۾ ڪهڙي خاص ڳالهه آهي؟ جڏهن ته پاڻي ته مڙيئي پاڻي آهي؟“.
”بس مڙيئي شوقينن جا ٽيسٽ ۽ فئشن آهن“. هن ٻڌايو.
”اٽليءَ کان ايندڙ پاڻي “Filette” لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهو پاڻي ان وقت کان مشھور آهي، جڏهن روم تي جوليس سيزر جي حڪومت هئي. ڪئناڊا کان ايندڙ “Ice Age” برانڊ نالي پاڻيءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهو پاڻي اولهه ڪئناڊا جي اتاهن جبلن تي 4500 ميٽر بلنديءَ تي موجود گلئشر تان آندو وڃي ٿو. “Vals” برانڊ جو پاڻي يورپ جو سڀ کان آڳاٽو مِنرل واٽر آهي، جنهن ۾ قدرتي طور ”باءِ ڪاربونيٽ“ وڌيڪ مليل آهي، جنهن ڪري پيئڻ واري جو جيرو صحيح ڪم ڪري ٿو ۽ هي پاڻي کاڌي هضم ڪرڻ ۾ به مدد ڪري ٿو....“. بار جي مالڪ تفصيل سان ٻڌايو.
بس سائين وڏن ماڻهن جون وڏيون ڳالهيون! اهو ملڪ جپان جنهن جي نلڪن جو هار وير وارو پاڻي به سئو سيڪڙو صاف سٿرو، نج ۽ پيئڻ لائق آهي، ان ملڪ جي ٽوڪيو شهر ۾ مفت جو پاڻي ڇڏي، ٻه سئو کان ٽي سئو رپين جي قيمت واري امپورٽيڊ پاڻيءَ جي بوتل خريد ڪري پيئڻ واقعي انهن جو ڪم ٿي سگهي ٿو، جن وٽ پئسو اڻ ميو هجي يا حرام جو هجي. بقول اسان جي پيٽاري جي مرحوم دوست رئيس نور احمد نظاماڻيءَ جي، اهڙا خرچ ڪرڻ وارن ماڻهن لاءِ اهو چئي سگهجي ٿو ته “They are suffering from surplus!”
ٽوڪيو جي هن Water Bar ريسٽورنٽ “R-Gath” ۾ ٽيهن کن برانڊن جا پاڻي وڪامن ٿا. بار مالڪ ٻڌايو ته پاڻيءَ جا اهي قسم اٽليءَ، اسپين، انگلينڊ، اسڪاٽلينڊ، سئٽزرلئنڊ، عرب امارات، جرمنيءَ، ناروي، پورچوگال، فرانس، ڪئناڊا ۽ ويندي جپان جي مختلف ٻيٽن ۽ چشمن کان اچن ٿا.
واٽر بار جي مالڪ مرڪندي ٻڌايو ته: ”اسان جا جپاني جپان جو پاڻي پي خوش هئا، پر هاڻ انهن لاءِ به ڌارين ملڪن جو امپورٽيڊ پاڻي پيئڻ فيشن وانگر ٿي ويو آهي“ .