ڀَتَ ۽ جپان تي هڪ وڌيڪ مضمون
اسان جپان جي لوڪ ڪهاڻين، ڌرمي عقيدن، وهمن، وسوسن، ريتن رسمن ۽ سماجي ڪمن ۾ ڪتب ايندڙ لوڻ جي ڳالهه پئي ڪئي. جپان ۾ لوڻ کان به وڌيڪَ جنهن شيءِ جي اهميت ۽ قدر آهي، اهي آهن چانور..... يعني ’ڀت‘- جنهن کي جپاني ٻوليءَ ۾ ”گوهان“ ۽ ”ميشي“ (Gohan/Meshi) سڏجي ٿو. اسان وٽ به چانور کاڌا وڃن ٿا، پر ساڳي وقت ڪڻڪ، جُوئر ۽ ٻاجهر به هلي ٿي. بلڪه ڪڻڪ گهڻي کاڌي وڃي ٿي. اسان وٽ جيئن ڪڻڪ “Staple Food” آهي، تيئن جپانين وٽ چانور آهن. اسان وٽ ڪيڪ، بسڪيٽ، سَيُون، ڪڻڪ جي اٽي مان ٺهن ٿا. جپان ۾ انهن شين لاءِ ڪڻڪ بدران چانورن جو اٽو استعمال ٿئي ٿو. جپان ۾ جيتوڻيڪ ڪو اعليٰ قسمَ جو چانور نٿو ٿئي، بلڪه اسان جي باسمتيءَ يا ٻئي چانور جي مقابلي ۾ سادو ٿئي ٿو، پر هو ان کي حاصل ڪرڻ ۾ به خوش نصيبي سمجهن ٿا، جو جپان جي جيتري آدمشماري آهي، ان جي حساب سان پوک لاءِ زمين گهٽ آهي، ويتر جابلو هجڻ ڪري ان جو ڪو ويهه سيڪڙو مس رهائش ۽ ٻنيءَ ٻاري لاءِ استعمال ٿئي ٿو. جپاني ماڻهو وڏي مشڪل ۽ محنت سان هِتي هُتي زمين جو ڪو سنوت وارو ٽڪرو ڳولي، ان تي چانور پوکيو وٺن، جن مان هنن جو گذارو ٿيو وڃي. گذريل صديءَ کان جڏهن جپان اليڪٽرڪ ۽ اليڪٽرانڪ جي شين مان پئسو ڪمايو آهي ۽ دنيا جي ٽرانسپورٽ .... خاص ڪري هوائي سروس عام ۽ سستي ٿي آهي، ته هنن ڌارين ملڪن مان مختلف ڀاڄيون ۽ گوشت گهرائڻ شروع ڪيا آهن، نه ته هو صدين تائين پاڻيءَ پُسيو، جھڙو تھڙو ڦَڪرو ڀت رڌي، ان تي گذارو ڪيو ويٺا هئا. وڏي عياشي هنن لاءِ اها ئي هوندي هئي، ته ڪڏهن ڪڏهن مڇيءَ جي ڳڀي (Sushi) سان يا سامونڊي گاهه (Nori) سان اهو لئي ۽ پيڻ جھڙو ڀت هنن کاڌو ٿي، نه ته هنن لاءِ رُکو ڀت به وڏي غنيمت هو.
آڳاٽي دؤر جون جپاني ڪهاڻيون، افسانا ۽ ناول ٿو پڙهان ته انهن ۾ ڀَتَ جو ذڪر ضرور اچي ٿو.... ويندي ٻارن جي آکاڻين ۽ لوڪ ڪهاڻين ۾ به .... جيئن هڪ غريب ڳوٺاڻو سڄو ڏينهن ڪکن مان ٽوپلا ٺاهي شامَ جو ڀر واري شهر ۾ وڪڻڻ لاءِ ويو، جيئن رات جي کاڌي لاءِ هو چانور خريد ڪري اچي. ٽوپلا نه وڪامڻ تي هو ڏکويل دل سان گهر موٽي ٿو، جِتي سندس زال ۽ ٻار هن جي انتظار ۾ نظرون در تي ڄمائي ويٺا آهن. خالي هٿين موٽڻ تي هن جي زالَ گُنديءَ جي ڪنڊ پاسي ۾ بچيل چانورن جي لپ ميڙي چونڊي کڻي ٿي اچي ۽ مڙس کي ٿي چوي ته پاڻ کي ته پيٽ خالي سمهڻو پوندو، باقي هي چانورن جا ايترا ڪڻا آهن، جن ۾ گلاس ٻه پاڻيءَ جا وجهي ٻارن کي ڇڊڙي رٻ رڌي ٿي ڏيان.... سو ان قسمَ جون انيڪ ڪھاڻيون ۽ ناول آهن، جن ۾ جپاني ماڻهن جي زندگي چانورن/ڀت (Gohan) جي چوڌاري ڦرندي نظر اچي ٿي.
جپان ۾ ڀت (Gohan) امير توڙي غريب جو کاڌو آهي. جپاني، بنگالي ۽ ملئي ماڻهن وانگر صبح جو به ڀت کائڻ پسند ڪن ٿا. جپاني سماج جي اها ڳالهه پنهنجي اڙدوءَ جي سفرنامي ”گيشائون ڪي ديس ۾“ به لکي چڪو آهيان ته جپاني مردانگي ان ۾ به سمجهي وڃي ٿي ته هو صبح جو نيرن تي به ڀت کائڻ پسند ڪري. ڪيترا مردَ ته شاديءَ بعد پهرين صبح جو ئي پنهنجو اهو شوق پورو ڪرڻ لاءِ يا زال کي خاموش نياپو يا چتاءُ ڏيڻ لاءِ پاڙي جي ريسٽورنٽ مان “Asa gohan Shiromeshi no” گهرائي کائين ٿا، جيئن زال سمجهي وڃي ته في الحال هوءَ نئين نويلي ڪنوار ٿي هن جي گهر ۾ آئي آهي، سو پهرين ڏينهن ته هن کي معافي آهي باقي ٻي ڏينهن کان هن کي سڌو ٿي، سوير اٿي مڙس لاءِ ڀت رڌڻو آهي.... ۽ پوءِ جيڪڏهن اڳتي هلي ڪنهن جپاني گهر ۾ نيرن تي عورت پنهنجي ”سرتاج“ لاءِ ڀت نه رڌي ته معنيٰ زال مڙس جا تعلقات ٻُڏتر ۾ آهن ــ تعلقات جي خرابيءَ جي نتيجي ۾ “In-Home Separation” (جنهن کي جپاني ٻوليءَ ۾ Kateinai Bekky سڏجي ٿو) جي پڪ مڙس جي ”پان شوڪو“ (ڊبل روٽي) کائڻ مان لڳائي سگهجي ٿي.
ڪيترن کي شايد اهو معلوم نه هجي ته جپان کي چانورن جي فصل ڪري آڳاٽي زماني ۾ “Mizu ho no kuni” يعني ”پاڻيءَ جي تيلن واري فصل جي ڌرتي“ سڏيو ويندو هيو. تيلن مان مراد سارين جي فصل جا “Stalks” آهن. يعني هن ملڪ ۾ چوڌاري ۽ هر هنڌ چانورن جي پوک نظر آئي ٿي.
ڏکڻ هندوستان ۾ فصل لهڻ تي” پُونگل“ نالي هڪ جشن ملهايو وڃي ٿو، جنهن ۾ ڍڳي کي سينگاري شهر جي سرگس ڪرائي وڃي ٿي. سنگاپور ۽ ملائيشيا ۾ ڏکڻ هندستانين جو تعداد گهڻو هجڻ ڪري اتي پڻ اهو جشن ملهايو وڃي ٿو. اهڙيءَ طرح جپان ۾ چانورن جي فصل تي ڪيترائي شنتو ڌرم جا جشن ٿين ٿا، خاص ڪري رونبي وقت ۽ سارين جي تيار ٿيڻ وقت .... جن جو آشيرواد جپان جو شهنشاهه ڏئي ٿو ۽ اهو ئي “Priest-King” سمجهيو وڃي ٿو. اهڙن موقعن تي چانورن مان ٺهيل شيون ساڪي (شراب) ۽ موچي (ڪيڪ) ورهايا وڃن ٿا. مختلف ڪاڄن، ڌرمي جلسن ۽ ثقافتي ميلن ۾ عام طرح چانورن جا ڪيڪ ورهايا وڃن ٿا، جيڪي “Mochi” سڏجن ٿا.
جپان جو اڳيون شهنشاهه هيرو هيٽو هن کان اڳ وارن شهنشاهن وانگر ٽوڪيو واري محل ۾ شوق خاطر هڪ ٻاريءَ ۾ چانور پوکيندو رهيو. آخري ڏينهن ۾ جڏهن سخت بيمار ٿي پيو، ته پوءِ اهو شوق ڇڏي ڏنائين. تنهن هوندي به هر وقت ملڪ جي آبادگارن بابت ۽ چانورن جي فصل بابت پڇندو رهندو هيو. ان بعد وارو شهنشاهه اڪيهتو پڻ چانورن سان واسطو رکندڙ ڌرمي ريتن رسمن ۾ حصو وٺندو رهي ٿو.
اسان وٽ اَن (ڪڻڪ) بابت ڪيترائي محاورا ۽ پهاڪا آهن... جيئن: ”ان آهي ته ايمان آهي“ ، ”جنهن جي گهر ۾ داڻا ، ان جا چريا به سياڻا“، ”ان نور آهي“ ، ”ڪم جو نه ڪاڄ جو، دشمن اناج جو....“ وغيره. تيئن جپاني زبان ۾ چانورن ۽ ڀت لاءِ ڪيتريون ئي چوڻيون ۽ پهاڪا آهن، جيڪي آئون پنهنجي ڪِتابن ”رُٺي آهي گهوٽ سان“ ۽ انگريزي ڪِتاب “Proverbs of Far East” ۾ ڏئي چڪو آهيان.
چينين لاءِ چوندا آهن ته هو ڪڪڙ جي هر شيءِ.... کنڀن، رت، چنبن، آنڊن، گجين کان گوشت تائين استعمال ڪن ٿا .... هو چوندا آهن ته ڪڪڙ تي ڇُري ڦيرڻ مهل فقط هن جي رڙ ضايع ٿئي ٿي. تيئن جپان ۾ سارين جي فصل جي هڪ هڪ شيءِ استعمال ۾ آندي وڃي ٿي. چانورن جي اٽي مان ڪيڪ، پيسٽريون ۽ نوڊل ٺاهيون وڃن ٿيون .... ڪِتابن لاءِ لئي (کونئر) ٺاهيو وڃي ٿو. چانورن جا تھه (Husks) جنهن کي اسان وٽ ”توتر“ به سڏين ٿا، ان مان چھري لاءِ “Face Scrub” يعني ميڪ اپ جو سامان ٺاهيو وڃي ٿو، جنهن سان منهن تي ايئن ليپ ڏنو وڃي ٿو، جيئن اسان وٽ اٽي، هيڊ ۽ بيضي وغيره سان. چانورن جي اٽي جو هي ليپ ٿائلينڊ ۽ برما جي عورتن ۾ به عام آهي. اهي وهنجڻ کان اڳ پنهنجي منهن تي هڻي ڪلاڪ ٻه ائين گهر ۾ يا گهٽيءَ ۾ ڦرنديون رهن ٿيون. اسان وٽ هاڻ بلڪل ناهي، پر مونکي ياد آهي ته ننڍي هوندي 1940ع ۽ پنجاهه وارن ڏهاڪن تائين به ڳوٺن ۾ وهنجڻ کان اڳ پنهنجي جسم تي ميٽ هڻڻ جو رواج هو.
بهرحال، جپاني ماڻهو چانورن جي پوک جي هڪ هڪ شيءِ استعمال ڪن ٿا. سارين جي تيلن (Stalks) کي پلال طور رکيو وڃي ٿو ۽ ڪتر ڪري جانورن کي به کارايو وڃي ٿو ته ان مان رسا پڻ ٺاهيا وڃن ٿا. منهنجي خيال ۾ اهي رسا عام طرح اهڙا مضبوط نٿا ٿين جھڙا سِڻيءَ (Jute) مان يا ڪپهه (Cotton) مان ٺهيل ٿين ٿا. اسان وٽ اتر سنڌ ۾ جِتي ساريون پوکيون وڃن ٿيون، اتي جا هاري ناري پڻ سارين جي تيلن مان سنهيون رسيون وٽين ٿا، جيڪي هو انهن تيلن جون ٻنڍون ٻڌڻ لاءِ استعمال ڪن ٿا. جپان ۾ سنهيون رسيون ٺاهڻ سان گڏ ٿلها.... ٻانهن جي ٿولهه جھڙا رسا پڻ ٺاهين ٿا، جيڪي مندرن ۾ استعمال ڪيا وڃن ٿا ۽ جپان ۾ توهان ڪنهن به شنتو يا ٻڌ ڌرم جي مندر ۾ ويندؤ ته توهان کي ڇت ۾ لڙڪيل نظر ايندا.....
جپان تي هميشه چين جي تهذيب ۽ تمدن جو اثر رهيو آهي. ايتريقدر جو جپاني شڪلين واري لکڻي جنهن کي جپاني ’ڪانجي‘ سڏين ٿا، اها به چين کان حاصل ڪئي وئي. چانورن جي فصل لاءِ چيو وڃي ٿو ته اڄ کان پنج هزار سال اڳ چين ۾ پوکيو ويو، ان بعد ڪوريا مان ٿيندو جپان ۾ آيو. جپان جو ڏاکڻو حصو ڪوريا جي ائين ويجهو آهي، جيئن سري لنڪا ڏکڻ هندستان کي. جيتوڻيڪ انهن ڏينهن ۾ ڪڻڪ، جَوَ، ٻاجهري ۽ سويابين جپان ۾ ٿورو گهڻو پوکيا پئي ويا ۽ اهي ئي جپان جا اهم فصل هئا، پر چانورن جي پوک بعد جپان جي زراعت جو نقشو ئي بدلجي ويو .... ايتريقدر جو چانور جپان جي ٻنهي ڌرمن شنتو ۽ ٻڌ ۾ پڻ شامل ٿي ويا. اڄ به سُکا ڏيڻي آهي، قرباني ڏيڻي آهي، ڪنهن مندر ۾ مورتي اڳيان پرساد رکڻو آهي، ته اوليت چانورن کي ڏني وڃي ٿي.
صدين تائين جپان ۾ چانور وقت جو رائج سڪو (Currency) سمجهيو ويو. ملڪ جي هر شيءِ ويندي سون، چاندي، ٽامي پتل جو اگهه چانورن جي اگهه سان جڙيل هو، جيئن اڄ ڪلهه اسان وٽ هر شيءِ آمريڪن ڊالر جي چوڌاري ڦري ٿي. نوڪرن توڙي فوجين کي پگهار ۾ چانورن جا ٿيلها ڏنا ويندا هيا. ٽئڪس يا ڍل چانورن جي صورت ۾ ڏني وئي ٿي. گهر لاءِ سيڌو سامان يا ٿانوَ ٿپو وٺڻ لاءِ چانور ڏنا ويندا هيا. ڪنهن جي اميريءَ جي ڄاڻ هن جي گهر ۾ موجود چانورن جي ڳوڻين مان پوندي هئي. وڏيرو يا رئيس اهو هوندو هو، جنهن کي گهڻا ايڪڙ چانورن جي پوک جا هوندا هئا. اڄ به جپان جي حڪومت چانورن کي پوتر سمجهي ٿي ۽ خاطري ڪري ٿي ته ملڪ جا گدام چانورن سان هر وقت ڀريل رهن، جو جپان جي موسم جو ڪو ڀروسو ناهي، ڪنهن وقت به ڏڪار جي حالت پيدا ٿي پوي ته ان کي منهن ڏئي سگهجي. جپان انهن چند ملڪن مان آهي، جنهن جي ٽپال کاتي جي ٽڪلين، نوٽن ۽ سڪن تي چانورن جي پوک ڏيکاريل آهي. جپان ۾ توهان کي چانورن جي فصل جون جِتي ڪٿي تصويرون نظر اينديون. چانور، ڀت، ساريون، فصل .... توهان کي جپاني شاعريءَ ۽ پهاڪن ۾ پڻ نظر ايندا. هڪ جپاني شعر هن وقت ڌيان ۾ پيو اچي:
Nani to Naku
Urangan Shiki wa
Waga Kado no
Inaba Soyogeru
Aki no Yukaze
(اها هڪ غمگين شيءِ آهي .... سارين جي پنن جو لڏڻ .... منهنجي جهوپڙيءَ اڳيان، شامَ جي وقت، سرءَ جي موسم ۾).
هن کان اڳ جنهن سارين جي تيلن مان ٺهيل رسيءَ جي ڳالهه ڪئي، اها ”شِيمَي ناوا“ سڏجي ٿي. هاري ناري نئين سال تي پنهنجي گهر جي صفائي ڪري ٿو. اها رسي (Shimenawa) بدلائي ٿو. نئين لٿل فصل جا چانور خريد ڪري ڀت رڌي ٿو ۽ نئون ڀريل پاڻي پيئي ٿو .... ان رسم کي ”وڪاميزو“ (Wakamizu) سڏجي ٿو.... ماڻهو ان پهرين ڏينهن تي مندر ۾ وڃن ٿا، جنهن کي هو هتسو مودي (Hatsumode) سڏين ٿا.... ان بعد هو ٻنين جو چڪر ڏين ٿا، جنهن کي هُو ”وازا هاجي مَي“ (Wazahajime) سڏين ٿا ۽ علامتي طور هو چانورن جو سلو يا ان جو سڪل تيلو زمين ۾، يا برف باري ٿيل آهي ته برف ۾، ٽنبين ٿا، جيڪا رسم ”نِيوا تايي“ (Niwa-Taue) سڏجي ٿي. چانورن جو ڪاڄ (فنڪشن) جنهن کي جپاني ”متسوري“ سڏين ٿا، سالَ ۾ ٻه دفعا ملهايو وڃي ٿو. هڪ بهار جي موسم ۾ جيڪو ”هارو متسوري“ (Haru Matsuri) سڏجي ٿو ۽ ٻيو سرءُ جي موسم ۾ جنهن کي ”اَڪي مَتسوري“ (Aki Matsuri) سڏجي ٿو. چانورن جي پوک ۾ پنج مرحلا اچن ٿا. جھڙوڪ: ٻج پوکڻ، رونبو ڪرڻ، سلي جو وڌڻ، سلي ۾ داڻو اچڻ ۽ پنجون لابارو. انهن مِڙني مرحلن جي موقعن تي ڌار ڌار ريتون رسمون ادا ڪيون وڃن ٿيون.
اسان وٽ مختلف جنسن جا چانور ٿين ٿا، جن جو پنهنجو سواد، سائيز ۽ شڪل آهي. جيئن، باسمتي، سڳڌاسي، ڪرنيل، اِري 6، اِري 8 وغيره. اِري چانورن جي کوجنا شايد منيلا فلپين ۾ ٿي، جيڪي في ايڪڙ تمام گهڻي اپت ڏين ٿا. جيتوڻيڪ سواد ۽ خوشبوءِ ۾ باستمي ۽ سڳداسي چانور سڄي دنيا ۾ اعليٰ سمجهيا وڃن ٿا. اري (IRRI) شارٽ فارم آهي ”انٽرنيشنل رائيس ريسرچ انسٽيٽيوٽ“ جو.پاڻ وٽ اهو نالو بِگڙجي ”ايري“ بڻجي ويو آهي. اِري چانورن جون ٻه ٽي جنسون آهن، جيڪي پنجاهه سٺ رپئي ڪلو ملن ٿيون .... هي اگهه لاڙڪاڻي جي شهر باڊهه جو اڄ جو آهي، جيڪو اتي منهنجي پڙهندڙن اياز ساريي ۽ سندس گهر واري مهر النساءِ فون تي ٻڌايو آهي. ڪرنيل چانورن جو في ڪِلو ستر اسي رپئي ملي ٿو ۽ باسمتي ۽ سڳداسي 120 روپين جي لڳ ڀڳ آهن. اڄ ڪلهه لاڙڪاڻي پاسي چين جون مختلف جنسون پوکڻ جو تجربو ٿي رهيو آهي، جن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اِريءَ کان به وڌيڪَ اپت ڏين ٿيون.
جپاني چانور، جن کي انگريزيءَ ۾ اسان “Japonica Rice” سڏيون ٿا، انهن جو داڻو ننڍو ٿئي ٿو ۽ انهن کي ٻن اهم ڀاڱن ۾ ورهائي سگهون ٿا.... هڪ عام جنس جيڪا ”اُرو چيمائي“ سڏجي ٿي ۽ ٻي کونئر جھڙي (Glutinous) آهي، جيڪا موچي گومي (Mochigome) سڏجي ٿي.
اروچيمائي جنس، يعني عام چانور وڏي پئماني تي پوکيا وڃن ٿا ۽ جپانين جي روز مرهه جو کاڌو سمجهيا وڃن ٿا. ان جو داڻو translucent (ڌنڌلي شيشي جھڙو) آهي. رڌڻ بعد اسان جي چانورن وانگر هڪ هڪ ڪڻو الڳ هجڻ بدران هي چانور کونئر وانگر ڳنڍيل ٿين ٿا ۽ چاپ اسٽڪ سان کائي سگهجن ٿا. جپان کان ٻاهر هي چانور ”سوشي“ چانور سڏجن ٿا.... ڇو جو هنن چانورن جي ڀت سان سوشي (مڇي) کاڌي وڃي ٿي. ساڪي (جپان جو مشهور شراب) پڻ هنن چانورن مان ٺاهيو وڃي ٿو.
موچي گومي چانورن جو ڪڻو ننڍو ٿئي ٿو ۽ اهو جيتوڻيڪ اسانجي چانور وانگر کير جھڙو اڇو ۽ opaque ٿئي ٿو، پر رڌجڻ بعد تمام گهڻو چنبڙيل (Sticky) ٿئي ٿو. ان کان علاوه جپان ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي جنسون، اِريءَ جھڙيون پوکيون وڃن ٿيون. ڪوشي هِڪاري (Koshihikari) جنس گهڻو پسند ڪئي وڃي ٿي ۽ وڏي مقدار ۾ پوکي وڃي ٿي. اهڙيءَ طرح ساسا نيشڪي ۽ يامادانيشڪي پڻ چانورن جون چڱيون مشهور جنسون آهن. ان قسم جا نالا جپان جي مشهور شين هِڪاري (ريل گاڏي) ۽ ماڻهن جي نالن ۽ ذاتين مطابق آهن، جيئن جپاني ڪارون سوزوڪي، ٽويوٽا، ڌائهتسو، متسوبشي وغيره جپان جي ماڻهن ۽ انهن جي ذاتين جا نالا آهن، جن اهي گاڏيون ٺاهيون... تڏهن ته منهنجي دل ۾ خواهش پيدا ٿيندي آهي ته جپان وانگر اسانجي ملڪ جي ماڻهن ۾ به ايڏي قابليت اچي ۽ جپان بدران اهي ڪارون اسان جي ملڪ ۾ ٺهن ۽ انهن جا نالا، نظاماڻي، خاصخيلي، جوکيو ۽ جتوئي جھڙا هجن ها، ٻيو نه ته اِري ۽ ٻين نَيُن پوکيل چانورن جي جنسن جا نالا حميرا چنا يا عابده پروين جھڙين ڳائڻين جا رکيا وڃن ها، يا سحر امداد ۽ پروين شاڪر جھڙين شاعرائن جا..... جيئن جپان جي هڪ چانورن جي جنس جو نالو ”اڪيٽا ڪوماچي“ آهي. چانورن جي هيءَ جنس ڪافي سوادي آهي، جنهن لاءِ جپانين جو چوڻ آهي ته هنن چانورن جي سواد جو عادي ٿيڻ وارو ٻئي ڪنهن قسم جا چانور هرگز پسند نه ڪندو.
هي چانور جپان جي علائقي اڪيٽا جي هڪ بيحد خوبصورت، حسن جي علامت مئڊم ڪوماچيءَ جي نالي آهن. مائي ڪوماچيءَ جي جپاني شاعريءَ جو انگريزي ترجمو مون به جوانيءَ جي ڏينهن ۾ يعني 1970ع واري ڏهاڪي ۾، وڏي شوق سان پڙهيو هو ۽ مون انهن ڏينهن ۾ شمشير الحيدريءَ، قمر شهباز ۽ تاج بلوچ جھڙن اديب دوستن کي به پڙهايوهو. ڪوماچيءَ جو هڪ شعر آهي ته:
تون اچين نٿو (Hito ni awan)
ههڙي بنان چنڊ واري رات جو (Tsuki no naki ni wa)
انتظار پئي ڪريان تو لاءِ(Omoikite)
منهنجيون ڇاتيون اڌما پيون کائين (Mune hashiribi ni)
دل منهنجي ٻري پئي (Kokoro Yakeori)
انهيءَ مفهوم جو شعر تاج بلوچ به ٺاهيو هو، جيڪو آئون پنهنجي ڪِتاب ”پکي اڏاڻا پنهنجي ديس“ ۾ پڻ ڏئي چڪو آهيان:
چنڊ ناهي ۽ نه آهي زندگي
تون ڪٿي آهين او منهنجي روشني!؟
رات ساري مون اکين ۾ آ ڪٽي
منهنجي ڇاتي سمنڊ جيئن ڇلڪي پئي
هجر ۾ دل کامي ۽ تڙپي پئي.......
مائي ”ڪوماچي“ (سڄو نالو: اونو نو ڪوماچي) جيڪا اڄ کان ٻارنهن صديون اڳ سن 825ع ۾ ڄائي، جپان جي مشهور ”وڪا“ (Waka) شاعره آهي، جيڪا پيار، محبت، وڇوڙي ۽ شهوت انگيز (Erotic) قسم جي شاعريءَ کان اڄ تائين مشهور آهي. ”وڪا“ جپاني شعر جو قسم آهي، جنهن ۾ پنج سٽون به ٿين ته ست به..... جيئن هائڪو ۾ فقط ٽي ٿين ٿيون... مثال طور ڪوماچيءَ جو هڪ ٻيو ”وڪا“ آهي:
Hana no iro wa
Utsurinikeri na
Itazura Ni
Wag a mi yoni furu
Nagame seshi ma ni
(گلن جا رنگ + مرجهائي ويا + ۽ آئون بنا مقصد جي + هن دنيا ۾ تڳندي رهيس + ۽ مينهن وسندو رهيو).
ڪوماچي پنهنجي زماني جي بيحد سهڻي عورت مڃي وڃي ٿي.... شايد اهو ئي سبب آهي جو جپان جي سهڻي شڪل، سڳنڌ ۽ سواد واري چانور جو نالو ”ڪوماچي“ رکيو ويو آهي. هن سهڻي شاعره لاءِ چيو وڃي ٿو ته هوءَ انهن ڏينهن جي شهنشاهه نن مِيو (جنهن جپان تي 833ع کان 850ع تائين حڪومت ڪئي) جي هيٺين درجي جي ڪنيز ۽ خدمتگار پڻ هئي. هِتي اهو لکندو هلان ته، هي اهو زمانو هو، جڏهن عباسي گهراڻي جو خاتمو ٿيو هو، يعني جپاني شهنشاهه’نن ميو‘ جي وفات کان 17 سال بعد 867ع ۾ ... جپاني شهنشاهه نِن مِيو (جنهن جي ڪوچامي ڪنيز سمجهي وئي ٿي)، جي دورِ حڪومت ۾ اڃان عباسي حڪومت قائم هئي ۽ هي اهي ڏينهن هئا، جڏهن عراق جي خليفي المتوڪل طرفان عمر الحباريءَ کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيو ويو ۽ مشهور عرب تاريخدان المسعودي سنڌ جي دوري تي آيو هو.
جپان جي هيءَ شاعره جنهن جا عَشقيه ۽ جذبات اڀاريندڙ شعر
امداد حسينيءَ جي شعرن وانگر اڄ به جپان جي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جون ڇوڪريون Quote ڪن ٿيون ته ائين لڳي ٿو ته هن کي وفات ڪئي ڄڻ ڪجهه سالَ مس ٿيا آهن... پر ڪوماچيءَ 75 سالن جي ڄمار ۾ سن 900ع ۾ وفات ڪئي ....سمجهو ته هن جي حياتيءَ دوران اسان جي امام شافعي (820 ع۾) ۽ امام حنبليءَ پڻ (855ع ۾) وفات ڪئي. سن 711ع ۾ محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪئي ۽ 715ع ۾ عربن اسپين تي قبضو ڪيو. انهن واقعن کي جي ڌيان ۾ ٿو رکجي ته اٽڪل سؤ سالن بعد سن 825ع ۾، هيءَ مائي ڪوماچي جپان ۾ ڄائي هئي. هن دلين تي راڄ ڪندڙ شاعره بابت ڪيترائي سچا ڪوڙا ۽ هٿ ٺوڪيا پيار محبت ۽ عشق جا داستان آهن. انهن ۾ هڪ قصو ”فڪو ڪوسا“ نالي هڪ اعليٰ آفيسر جو تمام مشهور آهي، جنهن سان ڪوماچيءَ وعدو ڪيو ته جيڪڏهن هو هڪ سؤ راتين تائين لڳاتار هن سان همبستري ڪندو، ته هوءَ ٻين سڀني عاشقن کي ٿڏي ڇڏيندي ... ۽ هوءَ هميشه لاءِ فقط هن جي محبوبا ٿي رهندي.
فڪو ڪوسا صاحب هر رات ڪوماچيءَ وٽ حاضري ڀريندو رهيو، پر اچي اچي آخري راتين ۾ هڪ دفعو هو همت ساري نه سگهيو ... ان ڏک ۽ صدمي ۾ هو بيمار ٿي پيو ۽ بستر تان وري اٿي نه سگهيو. بيماريءَ هن کي موت تائين پهچائي ڇڏيو. چون ٿا ته ڪوماچيءَ کي پنهنجي ههڙي عاشق جي موت تي ڏاڍو ڏک ٿيو ... يعني فقط ڏک ٿيس ... باقي ٻيو مڙيئي خير.... ريزڪي ڪم نه ڇڏيائين.
جپان جا ماڻهو ڳالهه ٿا ڪن ته ڪوماچيءَ جي پيريءَ وارا ڏينهن ڏاڍا ڏکيا گذريا. جڏهن هن جي سونهن سوڀيا ختم ٿي وئي ۽ کيس ڪو پاڻي ڀري پيارڻ وارو به نه رهيو. سندس سمورن سابق عاشقن کيس نڌڻڪو ڪري ڇڏيو. پئسو ڏوڪڙ سڀ ختم ٿي ويس ۽ هن پنهنجي ماضيءَ جي زندگيءَ تي سخت احساسِ جرم ۽ افسوس محسوس ڪيو. هوءَ هڪ بي گهر (Homeless) فقيرياڻيءَ وانگر گهٽين ۾ ڀٽڪندي رهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته عاشق مزاج ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون هن جي شاعريءَ کي بيحد پسند ڪندا رهيا. ڪوماچيءَ جي مرڻ بعد هن جي شاعريءَ کي اڄ تائين قومي ليول تي مڃتا ڏني وڃي ٿي. جپانيءَ ۾ مٿس ڪيترائي اسٽيج ڊراما ۽ فلمون ٺهي چڪيون آهن. سندس زندگيءَ تي ويجهڙائيءَ ۾ هڪ انگريزي ٽيلي فلم ”ڪال مي ڪوماچي“ ٺهي آهي، جنهن ۾ ڪوماچيءَ جو پارٽ جپان جي مشهور خوبصورت ائڪٽريس ”ڪائوري هاما موتو“ ادا ڪيو آهي.
اڪيٽا ضلعي جي هن ڄائيءَ نالي نه فقط چانورن کي منسوب ڪيو ويو آهي، پر ”اڪيٽا شنڪان سين“ بليٽ ٽرين کي پڻ ”ڪوماچي“ سڏيو وڃي ٿو. هيءَ تيز رفتار ريل گاڏي ايسٽ جپان ريلوي ڪمپني (JR) وارن جي آهي ۽ 1997ع کان ٽوڪيو کان اڪيٽا هلي رهي آهي.