جپان ۾ لوڻ جي اهميت
اسان مسلمان سمھڻ وقت اولهه ڏي پير ڪري نه سگهندا آهيون، جو اولهه طرف ڪعبة الله آهي. اهڙيءَ طرح ٻين ملڪن ۾ به ان ڳالهه جو خيال رکيو وڃي ٿو. ڌارئي ملڪ ۾ پهچڻ سان اسان مسلمان پهرين اهو معلوم ڪندا آهيون ته سعودي عرب جو شھر مڪو ان ملڪ جي ڪهڙي طرف آهي، جيئن ان طرف ڏي منهن ڪري نماز پڙهون ۽ رات جو سمهڻ مهل کٽ يا پلنگ جي پيراندي ان طرف نه هجي. بهرحال ان ڳالهه سان اسانجو مذهبي واسطو آهي ۽ ان پويان اسان جي نيت الله جي گهر کي عزت ۽ احترام ڏيڻ آهي. سمھڻ مھل جپاني ماڻھو به طرفن جو خيال ڪن ٿا. ڪيترا جپاني (خاص ڪري عورتون) سمھڻ مهل اهو خيال رکن ٿيون ته سندن سيراندي اتر طرف نه هجي، يعني هنن جا پير ڏکڻ طرف نه هجن، جپان ۾ جنازي کي هميشه ان ريت رکندا آهن.... يعني هن جو مٿو اتر طرف رکيو وڃي ٿو. جپانين ۾ اهو وهم عام آهي ته جيڪو ماڻهو اتر ڏي مٿو ڪري سمهندو، اهو ننڍي عمر ۾ مري ويندو. جپانين جي دلين ۾ اهو وهم اهڙو ته ويٺل آهي، جو ڪيترين هوٽلن توڙي مسافر خانن ۾ توهان کي ڪو به اهڙو بستر نظر نه ايندو جنهن جو وهاڻي وارو پاسو اتر طرف هجي.
مٿي لوڻ بابت لکي چڪو آهيان. جپان ۾ لوڻ کي مڙيئي وڏي اهميت ڏني وڃي ٿي. ڳالهه اها آهي ته اسان وٽ لوڻ جي ايڏي اهميت ناهي جو اسانجي ملڪ ۾ لوڻ نه فقط جام آهي، پر سستو پڻ. لوڻ کاڻين ۽ جبلن مان ملي ٿو ته سمنڊ مان به. ڪراچيءَ جي ڏاکڻي علائقي ’ماريپور‘ ۽ ’سئنڊس پِٽ‘ ڏي ويندؤ ته توهان کي سمنڊ جي ڪناري تي ڪيترائي ماڻهو لوڻ ٺاهيندي نظر ايندا. سمنڊ جي ڪناري تي ٻنا ڏئي، سمنڊ جي پاڻيءَ کي اس جي گرميءَ ذريعي سُڪايو وڃي ٿو.... ڪجهه ڏينهن بعد پاڻي سڪيو وڃي ۽ پٺيان لوڻ رهجيو وڃي. دنيا جي ڪيترن ملڪن ۾ کاڌي جي سواد بدلائڻ لاءِ هنن وٽ پنهنجو لوڻ ناهي. هو ٻين ملڪن مان گهرائين ٿا. اسان وٽ فقط سمنڊ مان ايترو ته لوڻ ٺاهيو وڃي ٿو، جو ٽئنريز (جانورن جون کلون سڪائڻ وارا ڪارخانا) ٽنن جي حِساب سان لوڻ استعمال ڪن ٿا. ان کان علاوه اسان وٽ جابلو لوڻ پڻ آهي.
لوڻ جي اهميت جي اسان کي به تڏهن خبر پئي، جڏهن سنڌ مان انٽر ڪري بنگال جي شهر چٽگانگ ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ لاءِ وياسين، جِتي لوڻ ڪراچيءَ کان امپورٽ پئي ڪيو ويو ۽ ڪافي مهانگو پئي مليو. پهرين ته اسان اهو چيو ته ايسٽ پاڪستان (اڄ واري بنگلاديش) ۾ جي لوڻ جا جبل نه آهن ته پوءِ سمنڊ مان ڇو نه ٿا ٺاهين، پر پوءِ سگهوئي احساس ٿيو ته اتي يا ان جھڙن ملڪن ۾ سمنڊ جو پاڻي سڪائي لوڻ ٺاهي نٿو سگهجي.... ڇو جو ٻني ٻڌل سمنڊ جي پاڻيءَ کي مڪمل طرح سڪڻ ۾ ٻه ٽي هفتا لڳن ٿا ۽ هِتي هر وقت بارش لڳي پئي آهي، جيڪا سمنڊ جي کاري پاڻيءَ کي ويتر Dilute ڪريو ڇڏي.... ۽ اهو ئي حال جپان جو آهي.
اڄ ڪلهه آمدرفت جا طريقا تيز هجڻ ڪري سائوٿ آمريڪا جھڙن ڏورانهن ملڪن کان روزانو تازي ڀاڄي ۽ ميوا به جپان پهچيو وڃن، پر پراڻي زماني ۾ جپان ۾ لوڻ اهڙي ئي اهم ”جِنس“ هئي، جيئن جاوا ۽ سماترا جا لونگ، ڦوٽا ۽ دال چيني وغيره يورپ جي ملڪن لاءِ هئا. جپان ۾ لوڻ هڪ قيمتي شيءِ هجڻ ڪري آڳاٽي زماني کان هِتي جا ماڻهو ديوتائن ۽ درگاهن اڳيان نذر يا نياز طور لوڻ ئي رکن ٿا .... جيڪا ڪِرت اڄ ڏينهن تائين هلندي اچي. جيئن پاڻ وٽ اَنُ نُور آهي، ڪڻڪ جا داڻا پٽ تي ڪري پوندا آهن ته انهن کي کڻي اکين تي رکي چمندا آهيون يا اسان جي ننڍي کنڊ جا ماڻهو، هندو توڙي مسلمان، کير کي اهميت ڏين ٿا، اسان کير کي پير سڏيون ٿا، تيئن جپانين لاءِ لوڻ پاڪائيءَ ۽ صاف سٿري هجڻ جي علامت سمجهيو وڃي ٿو. برائيءَ (نِڀاڳ) کي ڀڄائڻ لاءِ گهرن ۽ دڪانن اڳيان لوڻ ٻُرڪيو وڃي ٿو. جيئن اسان وٽ اگربتيون ٻاريون وڃن ٿيون يا واس (لوبان) جي دونهين ڏني وڃي ٿي.
منهنجو ذاتي طور جپان ۾ لوڻ سان واسطو تڏهن پيو، جڏهن منهنجو هڪ جنازي ۾ وڃڻ ٿيو. جيتوڻيڪ هن کان اڳ سريلنڪا ۽ ملائيشيا ۾ منهنجو ڪافي اچڻ وڃڻ ٿي چڪو هو، جِتي پڻ ڪيترائي ٻَوڌي (ٻُڌ ڌرم جا) رهن ٿا ... خاص ڪري ڪولمبو ته ٻڌن سان ڀريو پيو آهي، پر جپان ۾ جنهن بندرگاهه ۾ منهنجو جھاز بيٺو هو، ان جي ڪرين آپريٽر جي ڪنهن مائٽ جي جنازي تي، هن جي وڃڻ تي، مون به ساڻس هلڻ جي خواهش ڏيکاري.
اتي ٿيندڙ ڪجهه رسمن بعد اسان حاظرين (ڪانڌين) کي هڪ هڪ لفافو ڏنو ويو. ڪرين آپريٽر مونکي ٻڌايو ته ان ۾ لوڻ آهي، جيڪو جھاز تي پهچڻ تي پنهنجي ڪئبن ۾ گهڙڻ کان اڳ ان جي دروازي ٻاهر ڇڻڪار ڪري ڇڏجانءِ، جيئن هِتي جي ”شمشان گهاٽ“ جا بد روح تنهنجي ڪئبن جي چائنٺ ٽپي نه سگهن. ان بعد - گهڻو گهڻو پوءِ - جڏهن آئون هڪ جپاني ڪُٽنب سان گڏ رهيل هوس، تڏهن به مونکي هنن سان گڏ هڪ جنازي ۾ وڃڻ جو موقعو مليو هو. ان وقت لفافن ۾ مليل لوڻ، پنهنجي ميزبانن سان گڏ سندن گهر جي ٻاهران، مون به اچي ٻُرڪيو هو. باقي پهرين دفعي جڏهن جھاز ۾ چڙهڻ سان پنهنجي ڪئبن ۾ گهڙڻ کان اڳ ڊيوٽي ميس ۾ ماني کائڻ لاءِ گهڙيو هوس ته هٿ ۾ لفافو ڏسي، ٻين انجنيئرن پڇيو هو ته ان ۾ ڇاهي؟..... مون کين لوڻَ جو ٻُڌايو. ان وقت سڀ گريپ فروٽ کائي رهيا هئا. مون وارو لوڻ ان مٿان ٻُرڪي چٽ ڪري ويا.... لوڻ پنهنجي ڪئبن جي چائنٺ وٽ ٻُرڪڻ جي نوبت ئي نه آئي هئي.
توهان جي فقط ڏينهن ٻن لاءِ جپان ايندؤ ته به لوڻ جي ڇٽڪار توهان ڪجهه دڪانن اڳيان ڏسي سگهو ٿا. ڪيترا دڪاندار پنهنجو دڪان کولڻ کان اڳ ان جي چانئٺ وٽ لوڻ جي ڇٽڪار ڪن ٿا. ڪجهه دڪانن ۽ گهرن اڳيان توهان کي ساسر تي Cone جي شڪل ۾ لوڻ رکيل نظر ايندو.... يعني انهيءَ گهر يا دڪان کي بد روحن جي اچڻ کان پاڪ رکيو ويو هوندو آهي ۽ هنن جي چوڻ مطابق اهي لوڻ جون ڍڳڙيون گراهڪن جي اچڻ لاءِ ڪشش پيدا ڪن ٿيون. اهي لوڻ جا ٺهيل ٽڪندا (Cone) گهڻو ڪري ريسٽورنٽن جي ٻاهران نه فقط جپان ۾، پر انهن ملڪن ۾ به نظر اچن ٿا، جِتي جپانين جون ريسٽورنٽون آهن.
جپان ۾ لوڻ راندين دوران به استعمال ٿئي ٿو، خاص ڪري سومو ڪشتي (ملهه) ۾. آکاڙي ۾ گهڙڻ تي سومو پهلوان پاڻ کي براين ۽ بدروحن کان بچائڻ لاءِ لوڻ جي مُٺ ڀري آکاڙي ۾ اڇلائي ٿو. هونءَ اهو نظارو به ڏسڻ وٽان ٿئي ٿو، جو هر سومو پنهنجي خاص اسٽائيل سان مُٺ ۾ کنيل لوڻ کي Ring ۾ اڇلائي ٿو. اهو گول دائرو (Ring) جنهن ۾ سومو پهلوان ملهه جو مقابلو ڪن ٿا، جپانيءَ ۾ ”دوهيو“ (Dohyou) سڏجي ٿو.
گهرن ۽ دڪانن اڳيان لوڻ جي ڍِڳڙين کي جپانيءَ ۾ ”مورِي شِي او“ (Mori Shio) سڏين ٿا. ”شِي او“ معنيٰ ”لوڻ“. جپانين جو چوڻ آهي ته پراڻي زماني ۾ ريسٽورنٽن ۽ مسافرخانن اڳيان ”مَوري شِيئو“ امير گراهڪن کي پاڻ ڏي ڇڪڻ لاءِ هوندو هو، جيڪي گهوڙن تي چڙهي ايندا هئا ۽ گهوڙا لوڻ جا شوقين هجڻ ڪري انهن ريسٽورنٽن ۽ مسافر خانن اڳيان اچي بيهندا هئا، جِتي هنن کي چَٽڻ لاءِ لوڻ نظر ايندو هو.
”موري شِيئو“ رکڻ جي هڪ ٻي به روايت ٻڌائي وڃي ٿي، جنهن جو بنياد هڪ چيني ڪهاڻيءَ سان آهي، ته چين جي هڪ شهنشاهه جون ڪيتريون ئي زالون هيون، جن وٽ هو واري وٽيءَ سان رات گذارڻ ويندو هيو. انهن مان هڪ شهنشاهه زالَ، کي پاڻ ڏي گهڻو ڇڪڻ لاءِ ڇا ڪيو جو پنهنجي گهر جي ٻاهران لوڻ جا ٻُڪَ هاري ڇڏيا.... جيئن شهنشاهه جي ڍڳين سان جوٽيل گاڏيءَ جون ڍڳيون، لوڻ چٽڻ لاءِ هن جي گهر اڳيان لنگهڻ وقت بيهي رهن ۽ شهنشاهه ڍڳين جي اڳيان وڌڻ جو انتظار ڪرڻ بدران، اتي ئي لهي پئي. اهڙيءَ طرح ريسٽورنٽ هلائڻ وارن لاءِ به اهو چيو ٿو وڃي ته هنن چاهيو پئي ته شاهي گهراڻي جا يا امير ماڻهو سندن گراهڪ ٿين. انهيءَ لاءِ هنن پنهنجي ريسٽورنٽ اڳيان لوڻ جي ڇٽڪار ڪئي جيئن انهن جا گهوڙا لوڻ چٽڻ جي شوق ۾ ان ريسٽورنٽ وٽ ترسي پون ۽ اڳتي هلڻ کان پڙ ڪڍي بيهڻ تي سوار مجبور ٿي اتي ئي لهي پون.
جيئن لوڻ جي دَڙِي (Cone) ٺاهي رکڻ کي جپانيءَ ۾ ”مَوري شِيئو“ سڏجي ٿو، تيئن لوڻ جي ڇٽڪار کي ”مَاڪِي شيئو“ سڏجي ٿو. هونءَ ڪيترا جپاني خاص ڪري ٻهراڙيءَ جا، مهيني جي هر پهرين تاريخ پنهنجي گهر جي چوڌاري ”ماڪي شيئو“ (Maki Shio) ڪن ٿا، جيئن پليد روح گهر اندر داخل نه ٿين. نئين گهر ۾ شفٽ ٿيڻ کان اڳ جپاني گهر جي چئني ڪنڊن تي لوڻ جون دڙيون ٺاهي رکن ٿا. ائين ڪرڻ سان هو پنهنجي عقيدي موجب گهر کي پوتر بنائين ٿا. اهو عمل ڪنهن خالي پلاٽ تي گهر شروع ڪرڻ وقت به ڪيو وڃي ٿو.
آئون ننڍو هوس ته پنهنجي ڳوٺ هالا ۾ مون هڪ اوطاق تي (جِتي سوسي ۽ کاڌي ڪپڙو اڻڻ جا آڏاڻا هئا) ڏٺو ته هڪ آيل مهمان جي وڃڻ تي ان اوطاق جي مالڪ هن جي پيرن جي نشانن تي چلهه مان ٻرندڙ ڪاٺي ڪڍي ڏنڀ ڏنا. بعد ۾ ان اوطاق جي مالڪ جي پٽ (جيڪو منهنجو هم ڪلاسي هو) کان پڇيم، ته هن ٻڌايو ته ”هن آيل ماڻهوءَ جي نظر خراب آهي ۽ اسانجو هلندڙ ڪاروبار کي نظريو وڃي. سو ان جي اثر کي زائل ڪرڻ لاءِ ائين ڪيو ويو“ .
خير! آئون نٿو سمجهان ته هالا ۾ اهو وهم يا وسوسو اڄ هن سائنس ۽ ماڊرن ٽيڪنالاجيءَ واري دؤر ۾ موجود هوندو ۽ نه وري ڪو جپان جي هالا جيڏي ڳوٺ هاچي نوحي ۾! پر يقين ڪريو 1974ع ۾ جڏهن اسان جي جھاز تي ڳري مرمت هلڻ ڪري اسان کي ’هاچي نوحي‘ بندرگاهه جي هڪ مسافر خاني (ريوڪان) ۾ ٽِڪايو ويو هو، ته هڪ ڏينهن ان مسافر خاني جي مالڪ هن وٽ آيل هڪ همراهه جي وڃڻ بعد هن جي قدمن واري جاءِ تي در تائين زمين تي لوڻ ٻرڪيو هو. مسافر خاني جي مالڪ ان آيل همراهه کي بدبخت ٿي سمجهيو ۽ هن نه ٿي چاهيو ته هن جي اچڻ ڪري سندس مسافرخاني ۾ بدبختي رهي ۽ ان بدبختيءَ يا نِڀاڳ مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ هن اهو عمل ڪيو.
هونءَ جپاني ڪلچر توڙي ڌرم ۾ سفيد شين (جيئن لوڻ وغيره) کي پوتر سمجهيو وڃي ٿو. جپاني ماڻهو پنهنجن مندرن (جن کي جپاني ٻوليءَ ۾ جنجا ۽ اوتيرا سڏيو وڃي ٿو) توڙي گهرن ۾ پوڄا پاٺ لاءِ ڪنڊ پاسي ۾ ٺهيل ننڍڙي مندر (Altar) ۾ نذر نياز لاءِ سفيد رنگ جون شيون رکن ٿا .... جيئن لوڻ، چانور، پاڻي، ساڪي شراب (چانورن مان ٺهيل شراب) ۽ ڪڏهن ڪڏهن سفيد يا شفاف (transparent) پني جون ڪتريل سنهيون پٽيون... ويندي ٿانوَ، جن ۾ اهي شيون رکيون وڃن ٿيون، سفيد رنگ جا ٿين ٿا. گهر ۾ ٺهيل اِن ننڍڙي مندر يا قربان گاهه کي جپاني ٻوليءَ ۾ ”ڪامي دانا“ سڏجي ٿو. هونءَ ”ڪامي“ لفظ کان جپاني ٻچو ٻار واقف آهي، جيڪو ديوتائن لاءِ به استعمال ٿئي ٿو ته روحن ۽ جن ڀوتن لاءِ به.
جپانين وٽ لوڻ جي پاڪائيءَ واري اهميت تان هڪ دفعو وري جپاني عورتن جي جپاني مذهب، ڪلچر توڙي سوسائِٽيءَ ۾ هيٺاهين درجي جي حيثيت جو ويچار ٿو اچي .... جنهن جو احوال ڪيترن ئي هنڌن تي ڪري چڪو آهيان ته جپاني مرد هر عورت کي پاڻ جھڙو پاڪ نٿو سمجهي. جپان هڪ ماڊرن ملڪ آهي، جنهن ۾ هونءَ ته جيتوڻيڪ عورت کي هر ڳالهه جي اجازت آهي، ته هوءَ پڙهي لکي هر اهو ڪم ۽ نوڪري ڪري سگهي ٿي، جيڪا جپاني مرد ڪري ٿو.... ڊاڪٽري، انجنيريءَ کان ڪار، ٽرڪ يا هوائي جھاز هلائڻ تائين، هن کي ظاهري طرح اهي ئي حق مليل آهن، جيڪي مرد کي، پر جڏهن سماجي يا مذهبي نقطي جي ڳالهه ٿي نڪري ته جپاني مرد جو ذهن هن کي پاڻ جھڙو نٿو سمجهي. هن کي هميشه هيٺائون، نيچ ۽ ناپاڪ سمجهي ٿو.... ايتريقدر جو هڪ وڏي عرصي تائين جپاني عورتن کي گرم پاڻيءَ جي چشمن ۾ وهنجڻ جي به اجازت نه هوندي هئي. فيوجي جبل، جنهن کي جپاني ماڻهو وڏي عزت ڏين ٿا، ان تي جپاني عورتن کي چڙهڻ کان روڪيو ويندو هيو.... هاڻ مڙيئي ڪجهه سالن کان انهن ٻنهي شين تان عورتن لاءِ جهل لاٿي وئي آهي ۽ هو چشمن توڙي فيوجي جبل تي مردن وانگر نظر اچن ٿيون. پر اڄ به اڃان تائين ڪيتريون شيون آهن، جن کي جپاني پاڪ سمجهن ٿا ۽ جيئن ته جپاني مردن جي نظرن ۾ عورت ناپاڪ شيءِ آهي، ان ڪري هن کي اوڏانهن وڃڻ کان روڪيو وڃي ٿو. انهن مان هڪ سومو پهلوانن جي ملهه جو گول آکاڙو (ring) به آهي، جيڪو لوڻ جي ڇٽڪار ڪري پوتر ڪيو وڃي ٿو ۽ ان اندر عورتن جي اچڻ تي سخت پابندي آهي. هيءَ فقط سال ٻه اڳ جي ڳالهه آهي، جيڪا جپان جي اخبارن ۾ به آئي هئي، ته سومو ملهه جي ريجنل مقابلي ۾ پرائمري اسڪولن جي ٻارن جو مقابلو ڪرايو ويو هو. کٽيندڙ ٻارن کي هڪ مشهور سومو پهلوان هٿان انعام ڏياريا ويا. انهن کٽيندڙن ۾ هڪ نوجوان ڇوڪري به هئي، جنهن کي آکاڙي (Dohyou) ۾ اندر داخل ٿي سومو پھلوان کان انعام وٺڻ کان روڪيو ويو.
جپان ۾ ٻه ڌرم عام آهن.... ٻڌ ڌرم ۽ شنتو ڌرم. شنتو ڌرم جي مئٿالاجيءَ مطابق دنيا پاڻيءَ جو گولو هئي ... يعني هر طرف سمنڊ ئي سمنڊ هو، جنهن تي پهريون ڌرتيءَ جو ٽڪرو ”اونوگورو شيما“ ٻيٽ ان وقت ظاهر ٿيو، جڏهن آسمان جي جوڙي ايزاناگي ۽ ايزانامي هيرن واري ڀالي سان سمنڊ ۾ مانڌاڻ مچائي، ته سمنڊ جي پاڻيءَ مان ڪجهه لوڻ الڳ ٿي هن ٻيٽ جي شڪل اختيار ڪئي. سو پڙهندڙ جپاني ديوتائن جي انهن ڌنڌن مان به لوڻ جي اهميت جو اندازو لڳائي سگهن ٿا.