جپان جا اهم شروعاتي مسلمان ....
“Sun & Crescent-3 Japanese in Istanbul”
سج جپان جي نشاني آهي ۽ هلال (چنڊ) ترڪيءَ جي. اهي ٽي جپاني جيڪي ترڪيءَ ۾ وڏو عرصو رهي ڪاروبار، پورهيي ۽ درس تدريس جھڙا ڪم ڪندا رهيا، تقريبن همعمر هئا: يامادا (1957ع-1866ع)، اِتو (1954ع- 1867ع) ۽ اوتاني (1948ع-1876ع). ٽنهي سلطنت عثمانيه ۽ ريپبلڪ ترڪيءَ ۾ دلچسپي پئي رکي، ان ڪري هو استنبول ۾ وڏو عرصو رهيا.
اِتو (Itu Chuta) آرڪيٽيڪٽ ۽ پروفيسر هو. هن جو ترڪيءَ بابت تفصيلي سفرنامو آهي. خاص ڪري عمارت سازيءَ بابت. ٻيو اوتاني (Otani Kozui) جيڪو ٻڌ ڌرم جو عالم ۽ محقق هو. هن اتاترڪ سان ملي ”انقره ائگرو انڊسٽري“ ڪمپنيءَ جو بنياد رکيو ۽ بعد ۾ هڪ ٻئي ترڪ سان ملي ريشم جو ڪپڙو اڻڻ جي فئڪٽري ترڪيءَ جي هڪ ٻئي شهر برسا (Bursa) ۾ کولي.
جپان جي اسلامي تاريخ ۾ ترڪيءَ ۾ رهندڙ مٿين ٽن جپانين ۾ پهريون يامادا (Yamada Torajiro) اهم شخصيت آهي. هڪ ڪامياب واپاري ۽ چانهه پيئڻ جي رسم جو ماهر يامادا تورا جيرو، هڪ سٺو ليکڪ به آهي، جنهن ويهه سال ترڪيءَ ۾ رهڻ دوران ترڪيءَ تي جپانيءَ ۾ ڪتاب لکيو، جنهن جو انگريزي ترجمو، “Turkey An Official Look” آهي.
يامادا 1892ع کان وٺي 1912ع تائين استنبول ۾ ويهه سال رهيو، جتي هو غير سرڪاري طرح جپان جي سفارتخاني لاءِ قونصل جنرل جا فرض به ادا ڪندو رهيو. ترڪيءَ ۾ رهڻ دوران هن اسلام قبول ڪيو ۽ پنهنجو نالو عبدالخليل رکيو. واپس جپان موٽڻ وقت هو حج به ڪندو آيو.
جپان جي شروعاتي مسلمانن ۾ هڪ بيحد اهم شخصيت اوڪاوا (Shumei Okawa) هڪ سرڪاري آفيسر ۽ اعليٰ تعليم يافته جپاني ٿي گذريو آهي. هي اسلامي معلومات جو به وڏو عالم هو. جيئن مولانا مودوديءَ جيل ۾ قرآن مجيد جو تفسير لکيو، تيئن ٻي جنگ عظيم بعد آمريڪي فوج طرفان هن کي مليل سزا موجب جيل ۾ رهڻ دوران هن قرآن مجيد جو ترجمو مڪمل ڪيو جيڪو هو پهرين کان شروع ڪري چڪو هو.
شوميئي اوڪاوا هڪ جپاني قوم پرست ۽ پئن- ايشين ليکڪ هو. جپان پاسي هيءَ “Pan Asian” تحريڪ وقت بوقت عام ٿيندي رهي آهي، جنهن مطابق جپانين جي اهائي سوچ آهي ته، ”اسين ايشيا جا ماڻهو يورپ کان الڳ آهيون. يورپ جي آمريت اسان کي غلام سمجهي ٿي، جنهن جي خلاف اسان ايشيائين کي هڪ ٿي وڃڻ کپي ۽ احتجاج ڪرڻ کپي“. اوڪاوا جپاني تاريخ، مذهب جي فلسفي، انڊين فلسفي ۽ سامراجيات بابت ڪتاب ڇپرائي عام ڪرڻ سبب مشهور هو. هو جپان جي ياماگاتا ضلعي جي ساڪاتا شهر ۾ 1886ع ۾ ڄائو ۽ 1911ع ۾ ٽوڪيو امپيريل يونيورسٽيءَ مان ايم اي ڪيائين، جتي هن انڊين فلسفي ۽ ويدڪ ادب بابت تعليم حاصل ڪئي. ان بعد هن جپاني فوج ۾ ترجميڪار جي نوڪري ڪئي. هن وٽ جرمن، فرينچ، انگريزي، پالي ۽ سنسڪرت ٻولين جي سٺي ڄاڻ هئي ۽ چئني ويدن: رِگ ويد، سَماويد، يجُور ويد ۽ اَٿر ويد کي چڱيءَ طرح پڙهيو هيائين. هن تي اناگاريڪا ۽ مولوي برڪت الله جي لکڻين وڏو اثر ڪيو هو، جيڪي جپاني مئگزين “Michi” ۾ اينديون رهنديون هيون. .
انگاريڪا (Anagarika Dharampala) سريلنڪا جو سنهالي ٻولي ڳالهائيندڙ ٻڌ ليکڪ ٿي گذريو آهي، جيڪو 1864ع ۾ ڪولمبو ۾ ڄائو (يعني اوڪاوا کان 22 سال وڏو هو) ۽ 1933ع ۾ سريلنڪا ۾ ئي گذاري ويو. هي بيحد مشهور ٻوڌي ليکڪ ٿي گذريو آهي، جنهن جا لکيل ڪيترائي ڪتاب اڄ به سريلنڪا جو تعليمَ کاتو سنهالي ۽ انگريزيءَ ۾ ڇپرائيندو رهي ٿو. 2014ع ۾ هن جي 150 هين جنم ڏينهن تي انڊيا ۽ سريلنڪا هن جي ياد ۾ ٽپال جي ٽڪلي به جاري ڪئي هئي. ڪولمبو ۾ هن جي نالي ”انگاريڪا ڌرم پالا ماوٿا“ اسٽريٽ به آهي. سنهالي ٻوليءَ ۾ ماوٿا معنيٰ روڊ، رستو، جيئن فارسيءَ ۾ شاهراهه، هنديءَ ۾ مارگ ۽ ملئي ۾ جالان لفظ رستي يا گهٽيءَ لاءِ استعمال ٿئي ٿو. ڌرم پالا جو هڪ ڪتاب بيحد مشهور آهي“Return to Righteousness: Collection of Speeches Essays & Letters”
مولانا برڪت الله (عبدالحفيظ محمد برڪت الله) هن جپاني مسلمان اوڪاوا کان ٽيهارو کن سال وڏو هو ۽ 1854ع ۾ مڌيا پرديش جي شهر ڀوپال ۾ ڄائو هو. هو انڊيا جي آزاديءَ لاءِ ملڪ کان ٻاهر رهي پنهنجين پرجوش تقريرن ۽ انقلابي لکڻين ذريعي جنگ جوٽيندو رهيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته هي ايترو وقت جيئرو نه رهي سگهيو جو ملڪ کي آزاد ڏسي سگهي. 1927ع ۾ گذاري ويو. 1988ع ۾ انڊيا جي حڪومت مولانا برڪت الله کي عزت بخشڻ لاءِ ”ڀوپال يونيورسٽيءَ“ جو نالو بدلائي ”برڪت الله يونيورسٽي“ رکيو. انڊيا جي آزاديءَ لاءِ جدوجھد ڪندڙ انڊينس، ملڪ کان ٻاهر رهي جيڪا پهرين Provisional حڪومت ٺاهي، ان جو مولانا برڪت الله کي وزيراعظم بنايو ويو هو. هيءَ عارضي حڪومت 1915ع ۾ ڪابل (افغانستان) ۾ ٺاهي وئي هئي. ان کان اڳ 1913ع ۾ سئن فرانسسڪو (آمريڪا) ۾ جنهن غدر پارٽيءَ جو بنياد رکيو ويو، مولانا برڪت الله ان جي بنيادي ميمبرن مان هڪ هو. 1910ع ۾ مولانا صاحب جپان وڃي رهيو، جتي هن اسلامي برادري ٺاهي. 1911ع ۾ هن ٽن جپاني ماڻهن کي مسلمان ڪيو. هڪ سندس اسسٽنٽ حسن هتانائو، ٻي هن جي زال ۽ ٽيون زال جو پيءُ ڪينٽارو هِڪي. ڪي اهو ئي چون ٿا ته هي پهريان جپاني آهن، جيڪي مسلمان ٿيا. مولانا صاحب جپان ۾ رهي اسلام تي ۽ انڊيا جي آزاديءَ تي لکندو رهيو. 1914ع ۾ جپان حڪومت مولانا صاحب جي هڪ پمفليٽ “The Sword is the last Resort” تي بندش هنئين، ان بعد هن اردوءَ ۾ هڪ پمفليٽ ”فرنگي ڪا فريب“ عام ڪيو. جپاني اوڪاوا مولانا برڪت جي لکڻين مان به مرعوب هو. 1926ع ۾ اوڪاوا جي هڪ بااثر ڪتاب “جپان ائنڊ دي وي آف دي جپانيز” (جپاني نالو (Nihon Oyobi Nihonjin no michi جپان ۾ وڏو ٿرٿلو مچايو. ايتري قدر جو هي ڪتاب ايڏو مشهور ٿيو جو ٻي جنگ عظيم جي خاتمي تائين هي ڪتاب 46 دفعا ڇپيو. ٻي جنگ عظيم ۾ آخرڪار گڏيل قومن جي سوڀ تي هُنن ٻين جپانين سان گڏ اوڪاوا تي به ڪيس هلايو. اوڪاوا سان گڏ جيڪي 28 ڄڻا هئا، انهن کي ته ڦاهي ڏني وئي. اوڪاوا جي دماغي حالت صحيح نه هجڻ ڪري هن کي فقط قيد جي سزا ڏني وئي. ڪجهه عرصو جيل ۾ رکي هن کي ٽوڪيو جي چرين جي اسپتال “Matsuzawa Hospital” ۾ رکيو ويو، جتي هن قرآن شريف جو جپانيءَ ۾ ٽيون ترجمو مڪمل ڪيو. 1948ع ۾ هن کي هن اسپتال مان به آزاد ڪيو ويو. هو زندگيءَ جي آخري سالن ۾ پنهنجي زندگيءَ جون يادگيريون (Memoirs) لکندو رهيو. هن ان جپاني ڪتاب: “Anraku no Mon” جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ٻن ڄڻن ڪيو آهي، جن ڪتابن جا نالا آهن “Gate to Comfort” ۽ “The Gate to Peace of Mind” . هن ڪتاب ۾ اوڪاوا چرين جي اسپتال وارن ڏينهن لاءِ لکي ٿو ته، اهي ڏينهن هن لاءِ پُرسُڪون هئا.
آڪٽوبر 1957ع ۾ انڊيا جو وزيراعظم جواهر لعل نهرو هڪ مختصر ٽرپ لاءِ جپان آيو ته هن اوڪاوا سان ملڻ جي خواهش ظاهر ڪئي. نهروءَ جي هٿ سان لکيل دعوت، ٽوڪيو ۾ انڊيا جي سفارتخاني جو آفيسر، اوڪاوا کي ڏيڻ لاءِ هن جي گهر پهتو ته هن ڏٺو ته اوڪاوا بلڪل مرڻينگ حالت ۾ هو ۽ هن لاءِ ٻاهر نڪري جواهر لعل نهروءَ وٽ پهچڻ ناممڪن ڳالهه هئي. هندو ويدن ۽ قرآن جو ڄاڻو مسٽر اوڪاوا ان واقعي کانپوءِ پورا ٻه مهينا نيم بيهوشيءَ جي حالت ۾ رهي 24 ڊسمبر 1957ع تي گذاري ويو.
1970ع واري ڏهاڪي ۾ اوڪاوا جو يادگيرين جو جپانيءَ ۾ لکيل ڪتاب ”انراڪو نو مون“ مون ٽوڪيو ۾ پنهنجي سفارتخاني ۾ ڏٺو هو، جڏهن قمرالاسلام صاحب جپان ۾ پاڪستان جو سفير هو. ڪافي ٿلهو ڪتاب هو، جنهن جي ان وقت به قيمت 6000 يين هئي، يعني اڄ جا اسان جا ست هزار روپيا. جپاني لفظ ”انراڪو“ جي معنا آهي ”سُڪون“ ۽ جپاني لفظ “No” معنيٰ “جو” ۽ “Mon” معنيٰ ”دروازو“. جپاني جملا انگريزيءَ وانگر نه پر هوبهو سنڌي اردو گرامر جي پوئواري ڪن ٿا. يعني ”انراڪو نو مون“ جو سنئون سڌو ترجمو ”سڪون جو دروازو“ ٿيندو ۽ نه انگريزي حساب سان “Comfort of Gate” ايئن، سنڌيءَ جي جملي ”تنهنجو نالو ڇا آهي؟“ جو جپانيءَ ۾ ترجمو ان ئي بيهڪ ۾ ٿيندو. يعني: ”اناتانو (تنهنجو)، نومائي وا (نالو)، نان (ڇا)، ڊيسڪا (آهي)“.
پر انگريزيءَ ۾ ائين ناهي. انگريزيءَ ۾ ٿيندو: ”ڇا آهي تنهنجو نالو؟“(What is your Name?)
ان ڪري اسان سنڌي يا اردو ڳالهائڻ وارن لاءِ انگريزيءَ جي مقابلي ۾ جپاني سکڻ سولو ڪم آهي. جنهن ۾ فقط جپانيءَ جا لفظ ياد ڪرڻ سان، جملا پنهنجي سنڌيءَ يا اردوءَ واري بيهڪ موجب ڳالهائي سگهون ٿا.
هتي جپاني مسلمان اوڪاوا لاءِ اهو به لکندو هلان ته هو مرڻ وقت تائين اِها ڳالهه ڪندو رهيو ته هن کي خواب ۾ هڪ دفعو حضور صلعم جن جو ديدار نصيب ٿيو هو.