ڪيوٽو سان واسطو رکندڙ مسٽر نير
ڪيوٽو يونيورسٽيءَ کان وڌيڪ پراڻي يونيورسٽي ٽوڪيو جي آهي، جيڪا ”ٽوڪيو امپيريل يونيورسٽيءَ“ جي نالي سان آهي ۽ 1877ع ۾ کلي. هن ۾ 35 هزار کن شاگرد آهن، جن ۾ 3000 ايشيا، آفريڪا ۽ يورپ جي ملڪن جا ٿيندا. هن يونيورسٽيءَ جا پنج ڪئمپس آهن ۽ پڙهائيءَ جي لحاظ کان ايشيا ۾ پهرين نمبر تي ۽ دنيا ۾ ايڪويهين نمبر تي آهي. گذريل سال جپان مان نڪرندڙ انگريزي اخبار ”جپان ٽائيمس“ ۾ پڙهيو هوم ته ٽوڪيو جي هن امپيريل يونيورسٽيءَ ۾ ٻه هزار پروفيسر آهن، جن ۾ 60 عورتون آهن ... البت اها ڳالهه عجيب ٿي لڳي ته پروفيسرن جي هيڏي وڏي تعداد ۾ عورتن جو انگ بنهه ٿورڙو آهي. پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائي سگهن ٿا ته جپان ۾ عورتن جو ڪم فقط گهر جي ٻهاري پوچو ڪرڻ سمجهيو وڃي ٿو يا ڪلارڪيءَ جھڙيون ننڍيون نوڪريون ڪرڻ! هن يونيورسٽيءَ ۾ ڏهه کن اهم فئڪلٽيون آهن. جھڙوڪ: قانون، ميڊيسن، سائنس، آرٽس، فارماسوٽيڪل سائنس، انجنيئرنگ، ايڪانامڪس ۽ ائگريڪلچر وغيره.
پاڻ ڪيوٽو يونيورسٽيءَ جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين. جنهن جا ٽي ڪئمپس آهن. يوشيدا ڪئمپس هن يونيورسٽيءَ جوخاص ڪئمپس آهي. هن يونيورسٽيءَ جپان جي مختلف ادارن جا ڪيترائي اهم ماڻهو، سائنسدان، حسابدان ۽ کوجنائون ڪندڙ پيدا ڪيا. اسان جي سڄي ملڪ مان فقط هڪ ماڻهوءَ ڊاڪٽر عبدالسلام کي فزڪس ۾ نوبل انعام مليو. هيڏانهن جپان ۾ فقط هن يونيورسٽيءَ مان اٺن ڄڻن کي نوبل انعام مليو آهي. اهي انعام انهن کي فزڪس، ڪيمسٽري، فزيالاجي ۽ ميڊيسن جھڙن سبجيڪٽن ۾ مليا.
ڪيوٽو يونيورسٽيءَ جي Alumni يعني هِتان جي اهم تعليم يافته گرئجوئيٽس ڏي نظر ٿي ڪجي ته انهن ۾ رڳو جپاني ماڻهن جا نالا نظر اچن ٿا ۽ اٽي ۾ لوڻ برابر يورپي يا ٻيا آهن. انهن مڙني ۾ هڪ هندوستاني ”آءِ پي نير“ جو نالو نمايان نظر اچي ٿو.
آءِ پي نير جو پورو نالو آهي ’آئي ياپان پِلائي نير‘. پاڻ انڊيا جي ڏکڻ صوبي ڪيرالا جي شهر تري وندرم (جنهن جو هاڻ ’ٿِرو وانا ٿاپورام‘ نالو آهي) جو هو. جِتان هن بنيادي تعليم حاصل ڪئي. ان بعد هن جپان اچي ڪيوٽو يونيورسٽيءَ مان انجنيئرنگ جي ڊگري حاصل ڪئي. هن ڪجهه عرصو انجنيئر ٿي جپان ۾ ڪم ڪيو، جنهن بعد سڀاش چندر ڀوس (جنهن هندستان کي آزاد ڪرائڻ لاءِ انگريزن خلاف مهم پئي هلائي) جو ڪارڪن ٿي جپان ۾ ڪم ڪرڻ لڳو. سڀاش چندر ڀوس کي جپانين جي مڪمل حمايت حاصل هئي. ٻي عالمي جنگ دوران نَير جپان ۾ قائم ڪيل ”انڊپينڊنس ليگ“ ۾ شموليت اختيار ڪئي. نير کي انگريزن خلاف جپانين جي مدد ڪرڻ جي بدلي ۾ جپان جو هڪ وڏو ايوارڊ ”ڪُن زئي هوشو“ (Kun Zuihosho) پڻ مليو. هي ايوارڊ جپان جي بادشاهه شهنشاهه هيرو هٽوءَ پنهنجي هٿن سان 1984ع ۾ کيس ڏنو. نير جپان ۾ ”نير سَان“ سڏيو ويو ٿي. جپان جي ڪيترن سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان، ته جپان ۾ عورت توڙي مرد لاءِ “SAN” عزتماب لفظ آهي، جيئن پاڻ وٽ محترم، جناب اعليٰ، محترما وغيره. ساڳي وقت انگريزن جي خطاب “SIR” وانگر “SAN” پڻ آهي. جيئن پاڻ وٽ خانبھادر، راءِ بهادر وغيره.
نير سان (Nair San) بابت هي احوال آئون ڪيوٽو شهر ۾ گهڻو اچڻ وڃڻ ڪري ”ڪيوٽو يونيورسٽيءَ“ جي حوالي سان لکي ويٺو آهيان، نه ته نير صاحب کان اهي به واقف آهن (خاص ڪري ننڍي کنڊ جا ماڻهو) جيڪي فقط گهمڻ لاءِ ٽوڪيو جو چڪر هڻي موٽن ٿا. منهنجي به نير صاحب سان پهريون دفعو ملاقات ٽوڪيو ۾ پهچڻ سان ٿي هئي. ٽوڪيو ۾ جھاز پهچڻ سان مون وٽ ٽوڪيو ۾ رهندڙ هم وطن هالن جو اشفاق ميمڻ، خيرپور جو ظفر شيخ (جيڪو پوءِ سفير ٿيو) ۽ ٻيا ملڻ آيا. هيءَ ڳالهه سال 1973ع جي آهي يا سال اڳ يا پوءِ جي. مون کين چيو ته، ”توهان هِتي پرديس ۾ رهي پنهنجي ملڪ جي کاڌن کي ياد ڪندا هوندؤ، سو توهان کي منجهند جو يا رات جو وقت ملي ته اسان جي جھاز تي اچي ماني کائيندا ڪريو، جيستائين اهو هن بندرگاهه ٽوڪيو ۾ يا ڀر واري بندرگاهه يوڪوهاما ۾ آهي. ٽوڪيو ۽ يوڪوهاما ايئن سمجهو ڄڻ ڪوٽڙي، ڄامشورو يا روهڙي خيرپور آهن“.
هر جھاز تي بندرگاهه ۾ ماني ٽڪي گهڻي انداز ۾ ٺهي ٿي، جيئن جھاز هلائڻ وارن جا دوست يا هوم پورٽ ۾ مائٽ مٽ ملڻ لاءِ اچن، ته مانيءَ بنان نه وڃن. ۽ جھاز جا ماڻهو وري بندرگاهه ۾ پهچڻ تي، جھاز تي ماني کائڻ بدران ٻاهر جي ماني (ڀلي دال ماني ڇو نه هجي) کائڻ ۾ خوشي محسوس ڪن ٿا ڇو جو جھاز جي ماني، ڀلي کڻ ست رڇي ڇو نه هجي، پر ساڳي ذائقي هجڻ ڪري هو تبديلي چاهين ٿا.
هڪ ڏينهن، منهنجي خيال ۾ سڪرنڊ يا شايد نوابشاهه جو، جان محمد ڪيريو نالي شاگرد (جيڪو اتي ٽوڪيو ۾ پي ايڇ ڊي ڪري رهيو هو) مونکي ماني کارائڻ لاءِ گنزا وٺي آيو. گنزا ٽوڪيو جو شروع کان، هڪ گھماگھميءَ، سونهن ۽ فيشن وارو علائقو رهيو آهي. مون هن کي سختيءَ سان منع ڪئي ته تون شاگرد آهين، تڪليف نه ڪر! پر هو مونکي گنزا جي هِگاشيءَ واري علائقي ۾ وٺي آيو، جِتي ڪبوڪي ٿيٽر جي سامهون هڪ ننڍڙي انڊين ريسٽورنٽ “The Nair Restaurant” نالي هئي. هن ٻڌايو ته هن هوٽل جي ”انڊين ڪَري“ ٻوڙ تمام مشهور آهي ۽ پهريون دفعو جيڪو به گراهڪ اچي ٿو ته هن هوٽل جو مدراسي مالڪُ ’نير سَان‘ هن کان پئسا نٿو وٺي ۽ هيءَ هوٽل 1949ع جي ٺھيل آهي.
”انڊين ڪَري“ جپانين ۾ بلڪل مشهور پئي لڳي، جو هوٽل ۾ جيڪو جپاني آيو پئي، ان انڊين ڪَريءَ جو آرڊر پئي ڏنو. اسان کي اها اسان جھڙي ٻوڙ جھڙي نه لڳي، جنهن ۾ نه ڳاڙها مرچ هئا ۽ نه هئڊ، سنڍ يا ٿوم بصر. دراصل هي ٻوڙ هو ته اسانجي اسٽائيل جو، پر جپانين جي ٽيسٽ مطابق هو. جيئن اسانجي ملڪ جي هوٽلن ۾ چائنيز ڊش اسان جي ٽيسٽ مطابق ٺاهيا وڃن ٿا. ڪڏهن ڀلجي به سنگاپور، ملائيشيا يا چين جھڙن ملڪن جي هوٽلن ۾ ڪنهن چائنيز ڊش جو آرڊر نه ڏجو..... سخت مايوس ٿيندؤ. بهرحال، ان بعد آئون جڏهن به نوڪريءَ دوران پنهنجي جھاز تي يا ذاتي طرح گهمڻ لاءِ هوائي جھاز ۾ ٽوڪيو آيس ته ”نير ريسٽورنٽ“ ۾ ضرور ويس ۽ چپاتي، ڀاڄيءَ يا پڪوڙي سنبوسي تي گذر ڪيم. هن ريسٽورنٽ ۾ اچڻ جو مقصد ماني کائڻ نه پر نير صاحب سان ڪچهري ڪري وقت پاس ڪرڻ هوندو هو، جنهن سان 1973ع ۾ جڏهن پهريون دفعو مليس ته هو 68 سالن جو هو، يعني مونکان 40 سال وڏو هو. هن جي ڄم جو سال 1905ع هو. سندس جپاني توڙي انگريزي تامل نموني جي هئي. منهنجي ساڻس آخري ملاقات 1980ع ۾ ٽوڪيو جي هڪ ڊپارٽمينٽل اسٽور ۾ ٿي، جِتي پڻ هن پنهنجي ريسٽورنٽ جي شاخَ کولي هئي. ملائيشيا ۾ هوس ته 1990ع ۾ سندس وفات جي خبر سنگاپور جي انگريزي اخبار ”نيو اسٽرئٽ ٽائيمس“ ۾ پڙهي هيم. سنگاپور جا تامل انڊين اڄ به نير صاحب (نير سَان) جي عزت ڪن ٿا، جو هو ٽوڪيو ۾ ايندڙ پنهنجي هم زبان ماڻهن جي تمام گهڻي مدد ڪندو هو.
نير صاحب هڪ بيحد دلچسپ شخصيت هو. هو ڄاڻ جي کاڻ هو. ٻڌو اٿم ته البرٽ ائنٽوني نالي هڪ اطالوي ڊائريڪٽر نير صاحب تي “Nairsan” نالي هڪ انگريزي فلم ٺاهي رهيو آهي.... يا شايد ٺاهي چڪو آهي، جنهن ۾ انڊين تامل فلمن جي مشهور ائڪٽر موهن لعل ۽ چيني اداڪار جئڪي چان اداڪاري ڪئي آهي. نير صاحب پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ جو ڪِتاب پڻ لکيو، جنهن جو نالو آهي “An Indian Freedom fighter in Japan: Memories of A.M Nair (1982)”
اڄ ڪلهه جپان جي هر وڏي شهر ۾ ڪيتريون ئي انڊين ريسٽورنٽون آهن، پر گذريل صديءَ جي ستر واري ڏهاڪي ۾ جڏهن پاڻيءَ جي جھازن رستي اسان جپان وڃڻ شروع ڪيو هو ته ان وقت ٽوڪيو ۾ سڀ کان پراڻي انڊين ريسٽورنٽ ”دي نير ريسٽورنٽ“ هئي ۽ ان کان علاوه ٻه ٻيون به انڊين ريسٽورنٽون هيون. هڪ ”اجنتا“ نالي هئي، جنهن جو مالڪ پڻ مسٽر نير وانگر ”نيتاجيءَ“ جو.... يعني سباش چندر ڀوس جو پوئلڳ هو ۽ ٻي هوٽل ”اشوڪا“ هوندي هئي جنهن جي شاخ ڪوبي يا شايد اوساڪا ۾ پڻ آهي، جيڪا ”ڪَيم ڇو مزا ما ڇو“ ڳالهائڻ وارن گجراتين جي آهي. پر هي انڊين هوٽلون چاهي جپان ۾ هجن يا انگلينڊ ۾، هانگ ڪانگ ۾ هجن يا آمريڪا ۾، بيحد مهانگيون ٿين ٿيون.... هڪ سنهي ڦلڪي جھڙي مانيءَ (چپاتيءَ) جي قيمت ئي ڊالر کن ٿيو وڃي.... يعني سؤ رپيا.... پوءِ پنهنجي ملڪ جي ٻوڙ مانين وارين هوٽلن جي مهانگائيءَ جي ڪري مجبورن اسان جھڙا پرديسي مئڪڊونالڊ جهڙي جنڪ فوڊ ڏي رخ رکن ٿا، جيڪو انڊين يا پاڪستاني هوٽلن ۾ ملندڙ ٻوڙ مانيءَ يا دال ڀت کان گهڻو گهڻو سستو ٿئي ٿو.... تڏهن ته مون آمريڪا ۽ جپان جي شروع وارن سفرنامن ۾ (جڏهن آئون هڪ جونئر انجنيئر هوس) مئڪڊونالڊ ۽ ڪينٽڪي (KFC) جي مالڪن لاءِ لکيو آهي ته، اهي جنت ۾ ويندا، جن جي ڪري ولايت ۾، اسان کي، گهٽ پئسو هجڻ جي باوجود، پيٽ ڀري کائڻ لاءِ مليو وڃي. پر ڏسان پيو ته اسان جي ملڪ ۾ نه فقط اهي مٿيان فاسٽ فوڊ مھانگا آهن، پر انهن جا کائڻ وارا پاڻ کي اهم ماڻهو سمجهن ٿا. اسانجي ملڪ ۾ اهڙين ولايتي ريسٽورنٽن ۾ وڃڻ Status Symbol سمجهيو وڃي ٿو، جيتوڻيڪ اسان وٽ نان يا چپاتي مهانگي هجڻ جي باوجود، اڄ به انهن برگرن ۽ پيزائن کان سستي آهي.
اسان مسٽر نير جي ٽوڪيو واري انڊين ريسٽورنٽ جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين. مسٽر نير جي ان ريسٽورنٽ کان وڌيڪَ مشهور، هن جو ٺهيل ”اِندرا ڪَري پائوڊر“ هو، جيڪو ايئن هو جيئن اڄ ڪلهه اسان وٽ ”شان“، ”مهراڻ“ ۽ ”نئشنل“ جا مصالحا آهن. جپانين ان کي ڏاڍو پسند ڪيو ٿي. هڪ ٻه دٻا مسٽر نير مونکي گفٽ طور ڏنا هئا. اهو پائوڊر گول دٻي ۾ هوندو هو. جنهن جي چوڌاري جيڪو ليبل طور پنو چنبڙيل هو، ان تي انگريزيءَ ۾“Indira Pure Curry Powder” لکيل هو ۽ ان جي هيٺان ساڳيو انگريزي نالو جپانيءَ جي ’ڪاٽا ڪانا‘ لکڻيءَ ۾ هو. ان جي هيٺان لکيل هوندو هو: “Prepared by A.M. Nair Co. Ltd”
هڪ ڏينهن مون کِلي مسٽر نير کي چيو: ”:سر! توهان جي ريسٽورنٽ جو ٻوڙ ماني جپانين کي ته بيحد پسند آهي، پر مونکي هرگز نه.... شايد ان ڪري جو آئون جھاز جو ماڻهو هجڻ ڪري جپان ۾ هوندي به پاڪستان ۾ رهان ٿو ۽ اسانجي جھاز تي منجهند ۽ رات جي مانيءَ تي، هر قسم جو ٻوڙ ۽ ماني، نان ۽ اڦراٽا ٺهن ٿا“.
”پوءِ ته توکي منهنجي ريسٽورنٽ ۾ اچي پئسو خرچ نه ڪرڻ کپي“. مسٽر نير چيو.
”آئون هفتي ۾ هڪ دفعو توهانجي ريسٽورنٽ ۾ هڪ هزار کن يين، خبر اَٿَوَ ڇو ٿو خرچ ڪيان؟“. مون چيو.
”ڇو؟“ .
“Because meeting with you “Nair San” is sheer delight and listening your stories is quite a treat”.
مسٽر نير جيڪو جپان ۾ “Nair San” ۽ “Mr. A.M Nair” جي نالن سان مشهور آهي، سندس سڄو نالو “Aiyappan Pillai Madhavan Nair” آهي. پاڻ 1923ع ۾ ارڙهن سالن جي ڄمار ۾ ڪيوٽو (جپان) ۾ پڙهڻ لاءِ آيو ته هن اچڻ سان پهرين چڱيءَ طرح جپاني ڳالهائڻ سکي. ڪيوٽو يونيورسٽيءَ مان گرئجوئيشن ڪرڻ بعد هو ”نيتاجي سڀاش چندر بوس“ جو پوئلڳ ٿي هندستان جي آزاديءَ خاطر ڪم ڪرڻ لڳو. نيتاجي جڏهن به جپان آيو ته هو ساڻس گڏ گڏ رهيو ۽ سندس لاءِ ترجميڪار جا فرض ادا ڪيا. هِتي مان اڄ جي نوجوانن کي هڪ دفعو وري اها نصيحت ڪندس، ته هو، جنهن ملڪ ۾ به تعليم يا نوڪريءَ لاءِ، ٽي سال يا ان کان مٿي عرصو وڃن ٿا، يا اتي رهڻ جو پروگرام رکن ٿا، ته هنن کي کپي ته هو پهريون ڪم ان ملڪ جي زبان جپاني، عربي، هسپانوي، ملئي (يا جيڪا به هجي) يڪدم سکي وٺن .... ٿوري محنت لڳي ٿي، پر پوءِ ان ملڪ ۾ باقي ڏينهن رهڻ ۾ هو آساني ۽ پنهنجائپ محسوس ڪندا. مون ان جو پهريون مثال ٽوڪيو ۾ ڏٺو، جڏهن خيرپور جو هڪ CSS پاس نوجوان ظفر شيخ فارين سروس ۾ چونڊجي، ٽوڪيو ۾ پاڪستان ايمبيسيءَ ۾ ٿرڊ سيڪريٽري مقرر ٿيو. اسانجي جھاز به ان سال کان جپان وڃڻ شروع ڪيو هو. مون ڏٺو ته ظفر شيخ ڪم ٽپائڻ خاطر جھڙي تھڙي جپاني ٻولي سکڻ بدران ”نير سان“ وانگر محنت ۽ دل لڳائي اهڙي ته سٺي جپاني سکي جو خود اهل زبان هن جي تعريف ڪرڻ لڳا ۽ جڏهن به ڪٿي ترجميڪار جي ضرورت پوندي هئي ته ظفر کي رکيو ويندو هو. پاڪستان کان ان وقت جو صدر جنرل ضياء الحق ته جڏهن به جپان ايندو هو ته، هُو ظفر شيخ کي پاڻ سان رکندو هو. انهن ڏينهن ۾ ٽوڪيو ۾ پاڪستان جو سفير جنرل ضياء الحق جو ڳوٺائي (يعني جالنڌر جو) قمر اسلام هو. ننڍي کنڊ جي آزاديءَ کان اڳ (مرڻ گهڙيءَ تائين) جيئن ئي سڀاش چندر ڀوس جپان جي سرزمين تي پير رکندو هو ته هو پهريون ڪم نير کي پاڻ وٽ گهرائي رکڻ جو ڪندو هو. ان ڪري جڏهن سڀاش چندر ڀوس جي اڏام ملائيشيا جي هوائي جھاز وانگر Mystery ٿي پئي ته آيا هو تائيوان بعد جپان پهتو يا نه، ته نير جي ان ڳالهه ۾ وزن آهي، ته هُو جپان هرگز نه پهتو، جو پهچي ها ته هميشه وانگر هن سان ضرور رابطو رکي ها. سڀاش جو موت 1945ع ۾ ٿيو ۽ ٻن سالن بعد هندستان آزاد ٿيو. نير کي ”نيتاجي سڀاش“ جي موت جو وڏو صدمو رسيو. هن انڊيا وڃي مادر وطن لاءِ ڪجهه ڪرڻ ٿي چاهيو، پر انڊيا پهچي وزير اعظم نھروءَ سان ڪيل ملاقات هن جي مايوسيءَ جو ئي سبب بڻي ۽ هو موٽي جپان آيو ۽ اچي پنهنجو ڪاروبار شروع ڪيائين.... يعني ان وقت هن اها انڊين ريسٽورنٽ اچي کولي ۽ باقي زندگي جپان ۾ ئي گذارڻ چاهي. بعد ۾ نهروءَ طرفان نير کي سفارتڪاريءَ جي آڇ ڪئي وئي. نير سمجهيو ته هن جي خدمتن جي عيوض کيس گهٽ ۾ گهٽ جپان جو سفير بنائيندا، پر جڏهن هن کي ڪوبي شهر ۾ موجود انڊين قونصل خاني جي قونصل جنرل طور ڪم ڪرڻ جو ليٽر مليو، ته هن انڪار ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي ڌنڌي ۾ مگن رهيو.
نير صاحب ڪيوٽو اچي تعليم دوران هڪ جپاني ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي، جنهن جو نالو هُنَ ”جَناڪي امان“ رکيو. هن چاهيو ٿي ته هن جا پٽ پنهنجي ديس، يعني پنهنجي رياست ڪيرالا مان ڪنهن هندستاني ڇوڪريءَ سان شادي ڪن. سندس وڏي پٽ واسوديو جپاني ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي. نير هن کي عاق ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي ملڪيت مان ٽڪو به نه ڏنائينس. ٻئي پٽ گوپلان کي به نير ساڳيو الٽيميٽم ڏيندو رهيو، پر منهنجي خيال ۾ هن به پنهنجي پيءُ جي ٺهيل ”ڪَري پائوڊر“ واري سلطنت کي ڇڏي، پنهنجي پسند جي وڃي شادي ڪئي.
سڀاش چندر ڀوس لاءِ پهرين به جپان جي ڪنهن سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان، سو هِتي هن لاءِ فقط ٻه ٽي سٽون لکڻ چاهيان ٿو ته سڀاش بنگال ۾ ڄائو. قوم پرست هو، جنهن هندستان کي انگريزن کان آزاد ڪرائڻ پئي چاهيو. ان سلسلي ۾ هُنَ جرمنن ۽ جپانين سان گڏجي ڪم ڪرڻ چاهيو. هن شادي به جرمن ڇوڪريءَ سان ڪئي. جرمنيءَ ۾ هجڻ دوران اتي موجود انڊين سپاهين کيس ”نيتاجي“ جو لقب ڏنو.... هو شاگرديءَ واري دؤر ۾ انڊين نئشنل ڪانگريس جي يوٿ برانچ جو 1920ع ڌاري اڳواڻ ٿيو ۽ 1938ع ڌاري ڪانگريس جو صدر ٿيو. پڙهائيءَ ۾ به هوشيار هو. گرئجوئيشن بعد انڊين سول سروس ۾ چونڊجي ويو، پر انگريزن جي ماتحت نوڪري ڪرڻ کان انڪار ڪيائين. پاڻ چوڏهن ڀائرن ڀينرن ۾ نائين نمبر تي هو ۽ جانڪي ناٿ ڀوس نالي وڪيل جو پٽ هو.