برادر ڪُشيءَ جو سلسلو
سلطنت عثمانيه جي چوڏهين سلطان ”احمد اول“ اها برادر ڪشيءَ جي ڪُڌي رسم ضرور ختم ڪرائي. هن جي پيءُ سلطان محمد سوم پنهنجي حڪومت جي دؤر ۾ پنهنجن 19 ڀائرن کي قتل ڪري انهن کي پنهنجي پيءُ سان گڏ هڪ ئي قبر ۾ دفن ڪري ڇڏيو. سلطان احمد اول ڀائرن کي قتل ڪرڻ بدران هنن کي محل جي هڪ حصي ۾ قيد ڪرڻ جو قانون ٺاهيو، جنهن جو نالو ”قفس“ (قيد خانو) رکيو، جنهن ۾ ڄڻ ته هنن کي سڄي عمر House Arrest ڪيو ويندو هيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته هن قيد اڪيلائيءَ ۾ هو پاڳل ٿي پئي ويا يا خودڪشي ڪري پئي ڇڏيائون.
سلطان سليم دوم جي پيءُ سلطان سليمان پنهنجن پُٽن مصطفيٰ ۽ بايزيد کي مارائي ڇڏيو. انهن جو ٽيون ڀاءُ جھانگير پنهنجن ٻن ڀائرن جي قتل جي صدمي ۾ مري ويو ۽ وڏو ڀاءُ محمود ماتا جي بيماريءَ سبب اڳ ۾ ئي مري چڪو هو. رهجي ويو سليم دوم، جنهن جي ماءُ سلطان سليمان جي دلپسند ويهاريل (ڪنيز) هئي.
اسان وٽ اڪثر اهو بحث هلندو آهي، ته ڪنهن صاحب حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي زال کي مارائي ڇڏيو. ان جي جواب ۾ ٻيا اهو ئي چوندا آهن ته، مسلمان ٿي ڪري اهو ماڻهو پنهنجي ٻچن جي ماءُ کي ڪيئن ٿو ماري؟! آئون اهو ئي چوندو آهيان، ته ان جي حقيقت پوليس، انٽيليجنس ۽ جوڊيشري معلوم ڪري سگهي ٿي. اسان هڪ عام ماڻهوءَ جي حيثيت ۾ محلاتن جي سازشن بابت ڪهڙي ڄاڻ رکي سگهون ٿا..... پر ها، تاريخ جي شاگرد جي حيثيت ۾ اهو چئي سگهجي ٿو ته، اهو ممڪن آهي، ڀلي ڪو پنج وقت نمازي هجي. دنيا جي تاريخ اهڙن واقعن سان ڀري پئي آهي، خاص ڪري مسلمان بادشاهن جي واقعن سان، جن مسجدون ۽ مدرسا هڪ طرف ٺھرائي اسلام جي خدمت جي پرچار ڪئي، ته ٻئي طرف حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ يا ان جي کسجڻ جي ڊپ کان، پنهنجا سڳا ۽ ويڳا ڀائر قتل ڪري ڇڏيا، پنهنجن ڀائـٽن توڙي پيءُ جون اکيون ڪڍي ڇڏيون... پنهنجي دلپسند ڪنيز جي پُٽ کي تخت ڏيارڻ لاءِ هنن پنهنجا باقي پُٽ مارائي ڇڏيا ۽ جڏهن حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ ماڻهو پنهنجا پُٽ، پيءُ، ڀائر ۽ ڀائٽيا مارائي سگهي ٿو، ته زال کي قتل ڪرڻ ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي؟!
مون سان گڏ سئيڊن ۾ پڙهندڙ ترڪيءَ جو جھازي انجنيئر ”سلطنت عثمانيا“ جي ڪنهن ظالم سلطان لاءِ ٻڌائيندو هو ته، هن معمولي ڳالهه تي ڪاوڙجي، پنهنجين ٽي سئو زالن کي جيئرو ڳوڻين ۾ سبي، باسفورس ۾ اڇلائي ڇڏيو. باسفورس اهو سوڙهو سمنڊ آهي، جيڪو ميڊيٽرينين سمنڊ ۽ بحرِ اسود کي ڳنڍي ٿو ۽ استبول شهر جي وچ مان لنگهي ٿو. سندس ٻنهي پاسي سلطنت عثمانيه جي سلطانن جا تاريخي محل پڻ آهن، جن ۾ وقت جا حاڪم رهندا هئا. اها ڳالهه ته حقيقت آهي، ته هر سلطان وٽ ڌڻ زالن ۽ سريتن جا هوندا هئا، جن کان ڪا غلطي ٿيندي هئي يا سلطان ڪاوڙبا هئا ته هو هنن کي جيئري ئي ڳوڻين ۾ سبي هيٺ باسفورس ۾ ڦٽو ڪندا هئا.
بحرِ اسود (Black Sea) جي ملڪن رومانيا، بلغاريا، يوڪرين وغيره جي بندرگاهن ۾ ويندي، يا واپس ميڊيٽرينين سمنڊ ڏي ايندي، اسان کي هر وقت جھاز کي هن باسفورس سمنڊ مان اڪرائڻو پوي ٿو. سلطنت عثمانيه (Ottomon Empire) جي تاريخ پڙهڻ بعد مون کي سمنڊ جي هن حصي ”باسفورس“ مان لنگهندي، هتي جي سلطانن جي زالن ۽ ڪنيزن جو سوچي، اکين ۾ ڳوڙها تري ايندا هئا. جتي منهنجا ٻيا جھازي دوست، باسفورس مان گذرندي، جھاز جي ڊيڪ تي چيلهه تي هٿ رکي استنبول شھر جو نظارو ڪندا هئا ۽ فوٽو ڪڍندا هئا، اتي آئون باسفورس جي پاڻيءَ ۽ سلطانن جي محلن کي ڏسي غمگين ٿي ويندو هوس، جتان جوان عورتن کي ڳوڻين ۾ سبي باسفورس ۾ اڇلايو ويو ۽ هو پنهنجي بچاءَ لاءِ هٿ پير به نه پئي هڻي سگهيون. ڦڦڙن ۾ پاڻي ڀرجڻ بعد هنن جون رڙيون به بند ٿي ويون هونديون ۽ سير ڏنل ڪڪڙ وانگر ڳوڻين ۾ ڪجهه ڦٿڪا کائي مري ويون هونديون.
تاج ۽ تخت کي حاصل ڪرڻ يا محفوظ رکڻ خاطر پنهنجي ڀائرن يا ٻين مائٽن کي ڪاٽا ڪرڻ، نه فقط سلطنت عثمانيا جي سلطانن ۾، پر ٻين به ڪيترن شاهي گهراڻن ۾ عام هو. ايران جي پراڻي سلطنت هخامنشي (Achaemenid Empire) کي ٿو ڏسجي ته ڪوروش اعظم Cyrus (جنهن 550 ق م کان 530 ق م تائين ايران (پرشيا) تي حڪومت ڪئي) جي مرڻ تي سندس پُٽ قمبيز الثانيءَ (Cambyses-II) پنهنجي ڀاءُ بارديا کي قتل ڪري، پاڻ تخت تي ويٺو. اهڙيءَ طرح شهنشاهه اردشير اول (Artaxerxes-I) جي وفات تي سندس پُٽ خشيار شاي دوم (Xerxes-II) تخت تي ويٺو. اڃا 45 ڏينهن حڪومت مس ڪيائين ته هن کي سندس ڀاءُ سغد پانهه (Sodianus) قتل ڪري، پاڻ تخت تي ويٺو. هو اردشير اول جي هڪ سريت مان غير قانوني پُٽ هو. هن ڇهه مهينا حڪومت ڪئي ته سندس هڪ ويڳي ڀاءُ دارا دوم (Darius-II) سندس منهن ڦلهير جي ڍير ۾ وجهي ٻوساٽي ماري ڇڏيس ۽ پاڻ 423 ق م کان 405 ق م تائين ايران جو بادشاهه ٿيو.
اهڙيءَ طرح ڏٺو وڃي ته سلطنت اشڪانيان (Parthian Empire) ۽ سلطنت ساساني (Sassanid) ۾ به توهان کي برادرڪشيءَ جا انيڪ مثال ملندا. وري ننڍي کنڊ ڏي ٿي نظر وجهجي ته مغل سلطنت ۾ شاهجھان پنهنجي ڀاءُ خسرو مرزا کي 1622ع ۾ ۽ ٻئي ڀاءُ شهريار کي 1628ع ۾ قتل ڪيو. دارا شڪوهه شاهجهان جو وڏو پُٽ ۽ تخت جو حقدار هو، پر شاهه جھان جي بيمار ٿيڻ تي دارا شڪوهه کي سندس ننڍي ڀاءُ اورنگزيب 1659ع ۾ قتل ڪيو ۽ پاڻ تخت تي ويٺو. جيتوڻيڪ شاهجهان بيماريءَ مان صحتياب ٿي ويو، پر تخت پنهنجي پيءُ حوالي ڪرڻ بدران اورنگزيب هن کي پاڳل مشهور ڪري آگري واري قلعي ۾ قيد ڪري رکيو، جتي 1666ع ۾ هن دم ڌڻيءَ حوالي ڪيو. جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته اورنگزيب لاءِ چون ٿا ته ديندار انسان هو. هن کي نه فقط سڄو قرآن ياد هو، پر ڪيتريون ئي حديثون پڻ. هو نماز روزي جو به پابند هو.... سمجهه ۾ نٿو اچي ته ڇا هن کي خبر نه هئي ته هڪ انسان کي قتل ڪرڻ سڄي انسانيت کي قتل ڪرڻ برابر آهي؟ هن پنهنجي پوڙهي پيءُ کي قيد ڪري اذيتون ڏنيون. ڇا هن کي والدين جي درجي جي خبر نه هوندي؟ يا اهو چئجي ته تخت ۽ تاج ۾، يعني حڪومت حاصل ڪرڻ ۾ ايڏي ڪشش آهي، جو انسان کان دين ۽ ڌرم وسريو وڃي!
اطالوي ليکڪ منوچي، انڊيا بابت پنهنجي يادگيرين ۾ لکي ٿو ته، اورنگزيب جي حڪم تي هن جي ماڻهن اورنگزيب جي وڏي ڀاءُ دارا شڪوهه کي قتل ڪري هن جو سر ڌڙ کان ڪپي اورنگزيب ڏي موڪليو. اورنگزيب پنهنجي ڀاءُ جي سر کي غور سان ڏٺو ته واقعي ان جو آهي يا نه. پڪ ٿيڻ تي هن پنهنجي خنجر سان ان سر کي ٽي چيهڪ ڏنا ۽ پوءِ حڪم جاري ڪيو، ته هن سر کي ڪنهن ڪاٺ جي پيتيءَ ۾ بند ڪري سندس بيمار پيءُ شاهجهان ڏي آگري قلعي موڪليو وڃي (جتي هن کي اورنگزيب قيد ڪري رکيو هو). قاصد کي اهو به چيو ويو، ته جنهن وقت شاهجھان رات جي مانيءَ تي ويهي ته سندس وڏي پُٽ جي سر واري هيءَ پيتي هن کي پيش ڪري اهو چيو وڃي، ته هي خاص طعام تنهنجي لاءِ تنهنجي ننڍي پُٽ اورنگزيب موڪليو آهي ۽ نياپو ڪيو آهي ته اسان اڄ به توکي وساريو ناهي.
منوچي لکي ٿو ته، بيمار ۽ ڪمزور شاهجھان اهو ٻڌي خوش ٿيو ۽ چيو ته، رب پاڪ شل هن تي رحمتون نازل ڪري، جو هن مون کي ياد ڪيو آهي..... ان بعد جڏهن هن پيتي کولي ۽ وڏي پُٽ دارا شڪوهه جو رتوڇاڻ سر ڏٺو ته هن کي ڏڪڻي وٺي وئي ۽ غش ٿي ڪري پيو.
هتي اهو به لکندو هلان ته منوچي (Niccolao Manucci) هڪ ليکڪ، گهمڻ ڦرڻ جو شوقين، طِب جو ڄاڻو ۽ جاگرافر هو. پاڻ 1638ع ۾ اٽليءَ جي شهر وينس ۾ ڄائو هو. هن 1660ع کان وٺي 1717ع ۾ وفات تائين، تقريبن سڄي ڄمار انڊيا ۾ گذاري ۽ 79 ورهين جي عمر ۾ انڊيا جي شهر چنائي (مدراس) ۾ وفات ڪئي. سندس 1698ع ۾ اطالوي ٻوليءَ ۾ لکيل ڪتاب “Storia do Mogor” (جيڪو انگريزيءَ ۽ ٻين ٻولين ۾ به ترجمو ٿيندو رهي ٿو) ۾ مغلن جي تاريخ ۽ زندگيءَ جو تفصيلي احوال آهي. خاص ڪري شاهه جھان، اورنگزيب، شيواجي مهاراج، دارا شڪوهه، شاهه عالم، راجا جئه سنگهه ۽ ڪيرت سنگهه بابت.
شاهي خاندانن ۾ برادر ڪشيءَ (Fratricide) ۽ ويجهن عزيزن کي مارڻ واري سلسلي تي لکندي، آخر ۾ ايراني شاعر فردوسيءَ جي ڊگهي قومي نظم ”شاهنامي“ جو حوالو ڏيڻ به ضروري ٿو سمجهان، جنهن ۾ پڻ تخت ۽ تاج حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترائي مثال نظر اچن ٿا. جيئن بادشاهه فريدون جي وفات بعد هن جا پُٽ سام ۽ تور گڏجي پنهنجي ڀاءُ ايرج کي قتل ڪن ٿا. فريدون بادشاهه پنهنجي سلطنت پنهنجن ٽنهي پُٽن ۾ ورهائي هئي. هن وڏي پٽ سام جي حوالي شام ملڪ ڪيو، ٻئي نمبر تور کي توران ڏنو ۽ ننڍي پٽ ايراج کي ايرنا جي حڪومت ملي. پيءُ جي مرڻ بعد وڏي ڀاءُ سام ٻئي نمبر ڀاءُ تور سان ملي ننڍي ڀاءُ ايرج کي قتل ڪري ڇڏيو. ان تي ايران ۽ توران جي وچ ۾ جنگين جو هڪ طويل سلسلو شروع ٿي ويو هو. ڪئين سالن بعد ايرج جي پوٽي ”منوچھر“ وڏو ٿي سام ۽ تور کي ماري پنهنجي ڏاڏي جو بدلو ورتو ۽ پاڻ ٻنهي جي حڪومتن جو مالڪ ٿيو.
ايراني مِلي داستان ”شاهنامي“ جو ”رستم“ هڪ بيحد مشهور روايتي هيرو ٿي گذريو آهي. رستم اڻ ڄاڻائيءَ ۾ پنهنجي پٽ ”سهراب“ جو قتل ڪيو. بعد ۾ رستم کي سندس ويڳي ڀاءُ ”شغاد“ ماريو. هن رستم کي سندس گهوڙي سميت هڪ اڳواٽ کوٽايل وڏي کڏ ۾ ڌڪو ڏنو، جنهن ۾ ڪپ، خنجر، نيزا ۽ ٻيون لوهي چهنبدار ۽ تکيون شيون رکيون ويون هيون. کڏ ۾ مرڻ کان اڳ رستم بدلو وٺڻ جو سوچي ٿو. هن شغاد کان ڪمان ۽ ٻن تيرن جي فرمائش ڪئي. رستم کي تير ۽ ڪمان ڏئي شغاد ڀڄڻ لڳو، پر رستم جو پهريون تير ئي هن کي اهڙو لڳو جو اتي ڍيري ٿي پيو. اهڙيءَ طرح اغريرث (Aghrirath) هڪ مشهور توراني ڪردار جو قصو ”شاهنامي“ ۾ آهي. اغريرث توران جي سلطنت جي بادشاهه پشنگ جو پُٽ هو. هن کي سندس ڀاءُ افراسياب قتل ڪيو.