ننڍي کنڊ جي ماڻهن جي جپان آمد
جيستائين جپان جو سوال آهي ته اهو هڪ گمنام ۽ ڌارين جي دلچسپيءَ کان خالي ملڪ يا ٻيٽن جو جهڳٽو رهندو آيو. اهو ته اڄ اسان جپان مان مرعوب آهيون، نه ته آڳاٽي زماني ۾ جپان پئسي دولت يا تهذيب تمدن ۾ اهڙو ڪو نه هو، يا گهٽ ۾ گهٽ دنيا کانئس واقف نه هئي، جو جپان مان متاثر ٿئي. چين جي تهذيب مشهور هئي. ايتري قدر جو جپانين پنهنجي لکڻي ۽ ڪيتريون رسمون رواج چين مان ڪاپي ڪيا. جپان ”نانيءَ ڪُنڙو“ ڪري پنهنجي ليڪي اندر ئي قيد ٿيو ويٺو هو. هن نه ڪنهن ڌارئي کي پاڻ وٽ اچڻ لاءِ پئي چيو ۽ نه پاڻ ان ليڪي مان ٻاهر پئي نڪتو. توهان آڳاٽي زماني ۾ جتي ڪٿي- عرب ملڪن توڙي ايشيا ۽ آفريڪا جي بندرگاهن ۾ ،چيني ٻيڙن جي ڳالهه ته پڙهندؤ، پر جپانين جي ڪجهه به نه! جپانين وٽ هونءَ به شروع کان نه پوک لاءِ ڌرتي رهي آهي ۽ نه اتي جي جبلن اندر ڌاتو. وڌ ۾ وڌ سادا چانور پوکي هڪ پاڻيءَ پسيو ڀت رڌي گذر ڪيو ويٺا هئا. ڍڳين، ٻڪرين، رڍن وغيره جو نالو نشان نه هو. سندن سڄو زور چوڌاري پکڙيل سمنڊ مان سامونڊي ساهوارا جهلي کائڻ هو ۽ انهن ۾ نه رڳو مڇي، گانگٽ، کيکڙا هئا، پر هر قسم جي شيءِ جيڪا ڄار ۾ ڦاٿي ٿي اها کاڌائون ٿي. طوفاني موسم ۽ خراب سمنڊ ڪري سندن پئي ٻيڙيون ٻڏيون، پئي ماڻهو مئا، پر پوءِ به سندن رخ سمنڊ ڏي هو، جو کاڌو ڪٿان آڻين؟ سمنڊ ڏي نه پئي نِڪتا ته ٻچا پئي بک مئن.
ڌاريا ماڻهو، ويندي اسان جا سنڌي هندو، جيڪي جتي ڪٿي پهچي پئي ويا ۽ سنڌ جون ٺهيل شيون کڻي ڌارين ملڪن ۾ وڪڻي پئسو ڪمائي پنهنجي وطن ۾ خوشحاليءَ جي زندگي پئي گذاريائون، انهن به جپان ڏي وڃڻ ۾ دلچسپي نه ٿي ورتي. آخر وڃن به ڇو؟ جپان وارن ڌارين کي پنهنجي ڌرتيءَ تي قدم رکڻ کان دلشڪستو ٿي ڪيو، جيڪا ڳالهه کڻي ٻين به ڪيترن ملڪن ۾ هئي، پر ان هوندي به انهن ملڪن ۾، خوار خراب ٿي به، اسان جا سوداگر اتي پهچي پئي ويا، جو اهي خوشحال ملڪ هئا ۽ اسان جي واپارين خوب ناڻو پئي ڪمايو ۽ ڌارين ملڪن جي ماڻهن اسان جي سوداگرن کان خوب شيون خريد پئي ڪيون. ان مقابلي ۾ جپان ڪنگلو ملڪ هو، جتي جا ماڻهو ٻه ويلا حاصل ڪرڻ لاءِ به سخت پريشان هئا. اتي اسان جا ماڻهو ڪهڙي شيءِ وڪرو ڪري سگهيا ٿي؟
اسان جي ننڍي کنڊ جا ماڻهو، خاص ڪري سنڌي، جپان ۾ ٻي جنگِ عظيم کان پوءِ وڃڻ شروع ٿيا، جڏهن آمريڪي فوجي جپان ۾ اچي رهي پيا ۽ انهن جي خريداريءَ لاءِ دڪان ۽ ڪاروباري ڪوٺيون کولڻ لاءِ اسانجا سنڌي واپاري پهرين هانگ ڪانگ ۽ جاوا سماترا کان اوڪيناوا ۽ ٻين هنڌن تي آيا، جتي آمريڪن بيس هئا ۽ پوءِ سڌو سنئون شڪارپور، خداآباد، حيدرآباد، ڪوٽڙيءَ کان پهتا ۽ پوءِ جيئن ئي ڏهن ويهن سالن بعد آمريڪين لڏو پٽيو ته اسانجي ايشين دڪاندارن به جپان ڇڏي انگلينڊ ۽ آمريڪا ۾ رهڻ اختيار ڪيو. پر ڪجهه واپاري جپان ۾ رهي پيا، جو 1960ع واري ڏهاڪي ۾ جپاني سلڪ مشهور ٿيڻ لڳي، جنهن جي دنيا ۾ کپت وڌي رهي هئي. اسان جي ماڻهن اهو ئي سوچيو ته هونءَ ته جپاني کٽل ۽ ڪنجوس آهن ۽ ڪا شيءِ خريد ڪري پئسو خرچ ڪرڻ کان ونءُ وڃن ٿا، پر اهو آهي ته اسان سندن سلڪ جو اوچو ڪپڙو خريد ڪري ڌارين ملڪن ۾ مهانگو وڪڻي پئسو ڪمائي سگهون ٿا. هندو سنڌين جا دنيا جي ڏورانهن ملڪن برمودا، ٽرينيڊاڊ، جبرالٽر ۽ يورپ ۽ آفريڪا جي ملڪن ۾ واسطا هئا، جتي پنهنجي جاتيءَ ۽ زبان جي سوداگرن کي اهو ڪپڙو ۽ بعد ۾ ٻيون به جپاني شيون موڪلي پئسو ڪمايائون. ان هوندي به آئون ڏسان پيو ته سنڌي هندو واپاري جيترو ٻين ملڪن ۾ وڌي رهيو آهي، اوترو جپان ۾ هرگز نه! 1960ع ۽ 1970ع واري ڏهاڪي ۾ جپان ۾ جن پوڙهن پوڙهن سنڌين سان آئون ملندو هوس، انهن جي وفات بعد سندن اولاد انگلينڊ يا آمريڪا روانو ٿي ويو ۽ ان اولاد جو اولاد ته هاڻ هتي جپان توڙي ولايت جي ملڪن ۾، ڏسان ٿو ته، پنهنجي شناخت ئي مٽائي چُڪو آهي. پٽن پوٽن ته وري به جھڙي تھڙي سنڌي ڳالهائي پئي، پر انهن جي اولاد يعني پڙ پوٽن تڙ پوٽن مان ته ڪيترن کي اها به خبر ناهي ته سندن وڏا سئو ڏيڍ سئو سال اڳ سنڌ جي ڪهڙن شهرن مان جپان، اسپين، پورچوگال، لاس پاماس، ڪيپ وردي يا بهاما کان اچي نڪتا؟ انهن جون مائرون ته ڇا ڏاڏيون نانيون چيني، فلپيني، اسپيني، فرينچ، انگريز، موراڪن ۽ ٻين ملڪن جون هجڻ ڪري، هاڻ انهن جون ۽ مڪاني ٻوليون ڳالهائين ٿيون.
سو اهڙي منظرنامي ۾ جڏهن ڪو اسانجو اديب مون سان پنهنجي خواهش جو اظهار ڪندو آهي ته هو جپان، هانگ ڪانگ، جبرالٽر، سوٽا يا لاس پاماس جھڙين بندرگاهن ۾ رهندڙ سنڌين سان خبر چار ڪرڻ ٿو چاهي ته مون کي حيرت ٿيندي آهي ته هن کي ڪنهن سان ملائجي؟
اهو به 1960ع جو ڏهاڪو هو جڏهن بيروت، ممباسا، زئنزبار، ڪولمبو، سوربائي جھڙن بندرگاهن ۾ ڪي پوڙها (يا اهي جوان سنڌي جيڪي ورهاڱي وقت لڏي آيا ۽ کين اڃان چند سال ٿيا هئا) اسان سان سنڌي ڳالهائيندا هئا ۽ سنڌ جي سڪ ۾ اتي جون خبرون پڇندا هئا. ان وقت به اهي سنڌي جيڪي ٻي جنگ عظيم کان به گهڻو گهڻو اڳ واپار جي سلسلي ۾ ولايت جي شهرن ۾ آيا (يعني اوڻهين صديءَ جي آخري يا ويهين صديءَ جي شروعات وارن سالن ۾) انهن جو اسان جيڏو اولاد جيڪو ان وقت ئي يعني 1960ع واري ڏهاڪي ۾ ئي (جڏهن مون جهازن تي سفر شروع ڪيو) مڪاني ڪلچر ۽ ثقافت ۾ رنگيل نظر آيو، جن لاءِ لاس پاماس واري سفر ۾ لکيو هوم ته اتي رهندڙ پوڙهن ته سنڌي ڳالهائي، پئي پر اسان جي عمر جي جوانن اسان جي سنڌي ٿوري گهڻي سمجهي پئي، پر جواب اسپينش ۾ يا ٽٽل ڦٽل انگريزيءَ ۾ پئي ڏنو.
هاڻ جڏهن ورهاڱي کي 70 سالن کان مٿي ٿي ويا آهن ته اهي سنڌي جيڪي ورهاڱي بعد بارسلونا، روم، بيروت، سُوٽا، مئڊرڊ وغيره اچي رهيا، انهن جا پوٽا ڏوهٽا اڄ ڪٿي ٿا سنڌي ڳالهائين؟ هنن جو به ڏوهه ڪونهي. اوڙي پاڙي جي ٻارن کان توڙي اسڪول جي ٻارن کان ۽ ٽي ويءَ تي مڪاني ٻولي فرينچ، پورچوگالي، اسپينش، عربي ٻڌي ٻڌي اهائي ڳالهائين ٿا. وڌ ۾ وڌ انگريزي سکڻ ضروري ٿا سمجهن، جو بين الاقوامي زبان آهي، جنهن بنا ڌارين ملڪ ۾ ڪم نٿو هلي. يورپ، آمريڪا يا جپان ۽ چين ۾ رهندڙ سنڌين کي ڇڏيو، ويندي اهي سنڌي جيڪي انڊيا ۾ رهن ٿا.... ويندي اديبن شاعرن جا پوٽا ڏوهٽا، ڏسان ٿو ته هو مرهٺي، گجراتي، تامل، مليالم ڳالهائين ٿا. دادا جشن تقريبن هر وڏي ننڍي گڏجاڻيءَ ۾ اها تلقين ڪندي وفات ڪري ويو ته، بابا! پنهنجي سڃاڻپ قائم ڪرڻ لاءِ پنهنجي ٻوليءَ کي نه وساريو. ٻيو نه ته گهر ۾ ته ٻارن سان سنڌيءَ ۾ ڳالهايو..... اسان وٽ ته سنڌ ۾ وري به سنڌي هڪ ٻئي سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائين ٿا. پر پوني ۾ هڪ سنڌين جي گڏجاڻيءَ ۾ هفتو کن رهيس، سڀ هنديءَ ۾ ڳالهائي رهيا هئا. ويندي اهي اديب ۽ شاعر به، جن جو اسان وٽ وڏو نالو آهي. اهو ئي حال ممبئيءَ ۾ ڏٺم، جتي سواءِ ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ ۽ هڪ ٻن ٻين ڪٽنبن جي سڀ هنديءَ ۾ ڳالهائي رهيا هئا.