جپان جا جڳ جهان کان نرالا ڀولڙا
هڪ ڏينهن جپان جي شهر ”فڪو اوڪا“ جي هڪ پارڪ ۾ اڪيلو ويٺو هوس. رستي تان لنگهندڙن ۽ پارڪ ۾ ايندڙ ماڻهن ۽ چوڌاري وڻن ٽڻن، ٻوٽن ۽ اڏامندڙ پکين کي پئي ڏٺم. ڪيترا ئي پکي ته پٽ تي اسان جي پيرن اڳيان چُڳي رهيا هئا. دل ۾ چيم ته قدرت جپان کي نه صرف سٺا نظارا ڏنا آهن، پر پکي پکڻ پڻ. اسان وٽ ته ڳوٺن ۾ وڃ ته اتي به رڳو غير رومانوي پکي - ڪانگ ۽ ڪٻرون نظر اچن ٿيون. وڌ ۾ وڌ سليٽي رنگ جا پاريهر. پر پوءِ مون کي ياد آيو ته ننڍي هوندي يعني اڄ کان سٺ ستر سال اڳ 56-1955ع ڌاري پنهنجي انبن جي باغ ۾ ويندو هيس ته ڪيترائي سهڻا پکي: چانهه، ڳيرا، هوڙها، ويندي تتر نظر ايندا هئا. ساوا چَتون ته ايترا هوندا هئا، جو انبن جي موسم ۾ انهن کي هڪلڻ لاءِ خاص ماڻهو رکڻو پوندو هو. هڪ ڏينهن پنهنجي سڀ کان جهوني هاريءَ کان طوطن جو پڇيم. جواب ۾ وراڻيائين: ”سائين! پاڻ واري پراڻي ڪمدار جي پوٽي سڀ طوطا دبئيءَ موڪلي ڇڏيا. هاڻ ڪو سائو کنڀ به نظر نٿو اچي“.
مون کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته هن ٻڌايو ته هن نينگر ۽ سندس ساٿين، وڻن جي پورن ۾ رهندڙ طوطا ته ڇا، انهن جا ٻچا به ڦاسائي، واپارين کي وڪڻي ڇڏيا. جن کان دبئيءَ جا عرب گهرائين ٿا.
واقعي توهان دبئيءَ يا ابو ڌابيءَ وڃو ۽ اتي توهان جو ڪو عرب سڃاڻو توهان کي پنهنجي رهائش وارن علائقن ۾ وٺي هلي، ته توهان کي حيرت ٿيندي، ته ڪيڏي وڏي تعداد ۾ طوطن جھڙا رنگين پکي، ويندي ڀورا ۽ ڪارا تتر بي خوف ٿي روڊ تي ٽلي رهيا آهن. عرب پاڻ ته اسان جي ملڪ ۾ اچي تترن، ڪونجن، آڙين جو شڪار ڪري ڳوڻيون ڀريو وڃن پر توهان اتي هڪ تتر به ته جهلي ڏيکاريو، يا ان کي ڀتر پٿر هڻو، جيل سان گڏ ڳرو ڏنڊ سزا طور آهي.
فڪو اوڪا (جپان) جي پارڪ ۾ اهي ڳالهيون ويٺي سوچيم ته ٻه ڪانگ اچي لٿا.
”ٺهيو، چئبو ته جپان ۾ ڪارا ڪانگ به آهن“. مون دل ۾ سوچيو ۽ غور سان ڏٺم ته جپان جا ڪانگ نه فقط ڪارا آهن، پر ڪجهه وڌيڪَ ئي ڪارا آهن. ان سان ملندڙ جلندڙ ڪارا ڪانگ مون ڪاليج جي ڏينهن ۾ ڪوئيٽا ۾ ڏٺا هئا. جپاني ڪانگ پنهنجي چال مطابق ڇٻر تي واڪ ڪرڻ لڳا. ڪجهه ٻار به هئا جن جي هٿن ۾ ڪيڪن، بسڪوٽن جون پُڙيون هيون. مون سمجهيو هي ڪانگ ٻارن کان شيون کسيندا. پر ائين نه ٿيو. ڪنهن ٻار ڪا شيءِ کين اڇلي ڏني ٿي، ته هنن کاڌي ٿي، نه ته نه. سو اهڙيءَ طرح مون کي جپان جا ڀولڙا به لڳا، تڏهن ته مون هنن کي فضيلت وارو لکيو آهي، نه ته جيڪي ڀولڙن جا نسل مون ملائيشيا ۽ انڊونيشيا ۾ ڏٺا آهن، ٿائلينڊ ۽ بنگلاديش ۾ ڏٺا آهن، سريلنڪا ۽ انڊيا جي ٻن ٽن شهرن ۾ ڏٺا آهن، اهي ته توبنھه زاريءَ جھڙا آهن.
جھاز جي هڪ جهوني همراهه چيو ته سخت سيءَ جي ڪري جپان جا ڀولڙا گهڻا مستي خور ۽ دانهون ڪرڻ وارا ناهن، جيئن ناروي، سئيڊن، فنلينڊ جھڙن ملڪن ۾ توهان ڪڏهن ماڻهن يا ٻارن کي گهڻو ڳالهائيندي يا رڙيون ڪندي ڏٺو آهي؟ ڪنهن ڪتي کي ڀوڪندي ڏٺو آهي؟ ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته جپاني ڀولڙا جن کي برفاني ڀولڙا يا ”نھان زارو“ (Nihonzaru) سڏجي ٿو، جپان جي فقط اُترين ۽ ٿڌن علائقن ۾ نظر اچن ٿا، جتي زمين برف جي تهه سان ڍڪيل رهي ٿي. ”نھان“ جي معنيٰ ”جپان“ يا ”جپاني“ آهي ۽ ڀولڙي کي جپاني ٻوليءَ ۾ ”سارو“ (Saru) سڏجي ٿو، جيڪو لفظ ”نھان“ سان لڳائڻ سان ”زارو“ ٿيو پوي، جيئن نديءَ کي جپانيءَ ۾ ”ڪاوا“ (Kawa) سڏجي ٿو، پر سندس اڳيان ڪنهن نديءَ جو نالو لڳائڻ سان اهو لفظ ”گاوا“ (Gawa) ٿيو پوي. جيئن ٽوڪيو مان لنگهندڙ ”سميدا“ نديءَ کي جپاني ”سميدا گاوا“ سڏين ٿا.
جپاني ڀولڙي جي جسم تي اُٺَ جي ڏاس جھڙي ڀوري بَج (Fur) ٿئي ٿي، جيڪا هن کي سيءَ کان بچائي ٿي. سندس منهن ڳاڙهي يا گلابي رنگ جو ۽ پڇ تمام ننڍڙو ٿئي ٿو. تور ۾ نر ساڍا يارهن ڪلو ۽ مادي ساڍا اٺ ڪلو ٿئي ٿي. نر ماديءَ کان ٻه فُٽَ کن قداور ٿيندو. ٻنهي جي جسم جو پٺيون حصو به سندن چهري وانگر ڳاڙهي يا گلابي رنگ جو ٿئي ٿو. عام جانورن لاءِ ٿڌ ۾ رهڻ ڏاڍو مشڪل هوندو آهي، پر هي جپاني ڀولڙا ڪاٽو 20 ڊگريءَ ۾ به آرام سان رهيو وڃن. هي ڀولڙا وڻن تي به رهن ٿا ته زمين تي به. تارون پڻ سٺا آهن ۽ ٿڌي پاڻيءَ ۾ به هڪ ئي وقت اڌ ڪلوميٽر تريو وڃن.
مادين (ڀولڙين) کي پنهنجي صحت صفائيءَ جو وڏو خيال رهي ٿو. هو هر وقت پنهنجن وارن کي پيون ٺاهينديون ۽ پنهنجي ۽ ٻئي جي جسم مان جُوئون ڪڍندي نظر اينديون. ڪنهن زماني ۾ بئنڪاڪ جي ندي ”چائو فاريا“ مان لنگهبو هو ته ڪناري وارن گهرن ۾ رهندڙ ڇوڪريون، گهر جي درياهه واري پاسي جي دِڪين تي قطار ۾ ويهي هڪ ٻئي جون جُوئون ڪڍندي نظر اينديون هيون. هي ڀولڙا به مون کي ٻن يا ٽن جي ٽولين ۾ ويٺل، جوئون ڪڍندي نظر ايندا آهن.
ڀولڙو جپاني دنيا ۾ ادب، لوڪ ڪهاڻين، پهاڪن، اصطلاحن، شاعريءَ ۽ مذهب ۾ تمام گهڻو نظر اچي ٿو. ويندي مندرن ۾ ڀولڙن جا مجسما نظر اچن ٿا.
وچ جپان جي پريفيڪچر ٽوچي گي (Tochigi) جي هڪ شهر نيڪو (Nikko) ۾ جپان جو هڪ آڳاٽو مندر ”ٽوشوگو“ (Toshogu) آهي، جنهن ۾ توڪو گاوا سلطنت جي پهرين حاڪم جو مقبرو آهي. هي مندر سندس ياد ۾ سندس پٽ 1617ع ۾ ٺهرايو. جپان تي توڪو گاوا گهراڻي جو 1603ع کان 1867ع تائين راڄ رهيو، جنهن دؤر ۾ گاديءَ جو شهر ”ايڊو“ رهيو، جيڪو هاڻ ٽوڪيو سڏجي ٿو. هن مندر ۾ پنج ماڙ پگوڊا آهي. پنج ماڙيون قدرت جي پنجن شين جي نمائندگي ڪن ٿيون، جيئن: هوا، پاڻي، زمين، باهه ۽ طوفان. هن مندر ۾ ٽن ڀولڙن (San Zaru) جو مجسمو آهي. جيڪي ”ٽي عقلمند ڀولڙا“ سڏجن ٿا، جن جا نالا آهن، ڪِيڪا زارو، مِي زارو ۽ اِيوا زارو. جن مان هر هڪ ”نه خراب ڳالهه ٻڌي ٿو، نه خراب ڳالهه ڪري ٿو ۽ نه خراب ڳالهه ڏسي ٿو“.
نيڪو شهر جي توشوگو مندر ۾ هي “Hear no evil, See no evil & Speak no evil” وارا ڀولڙا ڏسي مون کي حيرت ٿي جو انهن ڀولڙن (Wise Monkeys) جي ان واعظ بابت مون مهاتما گانڌيءَ جي تقريرن ۽ لکڻين ۾ پڙهيو هو. مون سمجهيو اها گانڌيءَ جي چوڻي آهي ته ”برو نه ٻڌو، برو نه ڏسو ۽ برو نه ڳالهايو“. پر هن مندر ۽ ڀولڙن جي مجسمي جي ٺهڻ جو سن ڏسي لڳو ته، مهاتما گانڌي ٿي سگهي ٿو هتي جپان آيو هجي يا هن هنن عقلمند ڀولڙن جي نصيحت ڪنهن کان ٻڌي هجي، جو هي مندر ۽ ڀولڙا 400 سال پراڻا آهن ۽ گانڌيءَ جي انهن تقريرن کي 100 سال به نه ٿيا آهن. هونءَ ڀولڙن جا مندر جپان ۾ ٻيا به ڪيترائي آهن. هڪ ته ٽوڪيو جي جديد علائقي اڪاساڪا ۾ هيئي (Hie) مندر آهي. هي مندر “سان نو” نالي هڪ خيالي پهاڙي بادشاهه گان گين کي منسوب ٿيل آهي. ”سان نو“ (Sanno) بادشاهه جا نياپا پهچائيندڙ ڀولڙو آهي. ان ڪري هن مندر ۾ ڀولڙن جا مجسما رکيل آهن ۽ انهن جي مورتين جا ڇپيل Ema (تعويذ) ملن ٿا. جپانين جو چوڻ آهي ته هنن ڀولڙن جي پوڄا پاٺ سان شادي پرسڪون رهي ٿي ۽ ويم ۾ به آساني رهي ٿي.
جپاني ادب ۾ ڪيترائي شعر ۽ پهاڪا ڀولڙن تي آهن جيئن ته: “Saru mo ki kara ochiru” (ويندي ڀولڙا به وڻن تان ڪري سگهن ٿا).
ڀولڙا سڄو ڏينهن هڪ وڻ کان ٻئي ڏي ٽپ ڏيندا رهن ٿا. انهيءَ ڪم ۾ هو هوشيار آهن، پر ههڙا ماهِرَ به ڪڏهن ڪڏهن ٽپ ڏيندي وڻ تان ڪريو پون. يعني غلطي هر هڪ کان ٿي سگهي ٿي.هڪ جپاني چوڻي آهي: “Saru wa keg a sanbon” (ڀولڙو هڪ ماڻهو ئي آهي بس ان کي کڻي ٽي چڳون وارن جون گهٽ آهن).
ڪنهن جي خراب تعلقات لاءِ جپانيءَ ۾ چيو ويندو آهي:“Kenen non naka” (ڪتي ۽ ڀولڙي وارا تعلق اٿن).
پاڻ وٽ هڪ چوڻي مشهور آهي ته مينهن چوي ڍڳيءَ کي ”هل ڙي پڇ ڪاري“ يعني پاڻ کي نه ڏسڻ پر ٻين تان کلڻ. جپانيءَ ۾ ان جھڙي چوڻي آهي ته: “Saru no Shiri warai” (ڀولڙو ٻئي جي پٺ تي کلي رهيو آهي).
دراصل جپاني ڀولڙن، نرن ۽ مادين جي پٺ ڳاڙهي ٿئي ٿي.
جپان جي هڪ مشهور شاعر مئتسو باشوءَ جو هڪ تمام گهڻو مشهور هائيڪو آهي. جيڪو ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿيو آهي:
Hatsu Shigure
Saru mo komicno
Wo hoshinge Nari
پهريون مينهن جو وسڪارو
لڳي ٿو ته ڀولڙي کي به گهرجي
ڪکن جو هڪ ڪوٽ
جپاني ٻارن جي ڪيترين ڪهاڻين ۾ ڀولڙي جو ذڪر اچي ٿو، پوءِ ڪٿي اهو دوست ۽ مددگار جي حيثيت ۾ آهي، جيئن ”مومو تارو“ ڪهاڻيءَ ۾.... ڪن ۾ ڀولڙو ٻين کي تنگ ٿو ڪري ۽ تڪليف ٿو پهچائي، جيئن کيکڙي جي ڪهاڻي “Saru kani gassen” ۾ ڀولڙو ڀت تان کيکڙي سان وڙهي ٿو. ”مومو تارو“ ڪهاڻيءَ واري ڇوڪري جو اوڪاياما ريلوي اسٽيشن اڳيان وڏو مجسمو به ٺهيل آهي، جيڪو پنهنجن دوستن: ڀولڙي، ڪتي ۽ ولائتي ڪڪڙ (فيزنٽ) سان گڏ ڏيکاريل آهي.