جيئڻ به مشڪل ته مرڻ به مشڪل
“Kana Shii desuka?” (تون ڇو غمگين لڳي رهي آهين؟) مون پڇيو.
”بس اهو ئي سوچي رهي آهيان ته سڄو سال گذري ويو، بابا جي قبر تي نه ڪا ڀيڻ آئي نه ڀاءُ ۽ نه وري انهن جو اولاد .... نه ته انهن جو ڪارڊ (وزٽنگ/بزنيس ڪارڊ) ضرور هجي ها .... آخر بابي جي قبر ڪنهن کي ته صاف ڪرڻ کپي .... ان تي وڻ جي تازي ٽاري يا ٻوٽو هڻڻ کپي“. ۽ پوءِ ٿورو ساهه پٽي چيائين: ”حقيقت اها آهي ته پڄي ته مونکان به نٿو“.
هر ملڪ، هر مـذهب ۾ پنهنجا پنهنجا رواج ۽ رسمون آهن. جپانين وٽ اهو آهي ته هو چاهيندا آهن ته، سندن پيارن جون قبرون صاف سٿريون رهن. آئون ڀر واريون قبرون ڏسڻ لاءِ اڳتي وڌيس، تيسين هيءَ مائي پنهنجي پيءُ جي قبر وٽ ويهي پاڻ سان ٿرماس ۾ آندل ڪافي پيئڻ لڳي. آئون قبرن تي لڳل ڪتبا ڏسڻ سان گڏ انهن مٿان رکيل دٻيءَ ۾ هٿ وجهي ڏسڻ لڳس ته ورلي ڪنهن ۾ هڪ يا وڌ ۾ وڌ ٻه ڪارڊ نظر آيا، نه ته اڪثر خالي هيون .... يعني انهن قبرن تي وڏي عرصي کان، ان ۾ دفن ٿيل جو ڪو مائٽ مٽ يا دوست يار نه آيو هو. اتي قبرستان جي گيٽ مان هڪ ٽِپ ٽاپ نوجوان عورت داخل ٿي ۽ سڌو ئي سڌو ان قبر تي اچي بيٺي، جنهن تي هوءَ ضرور پهرين به ايندي رهندي هوندي. وقت پاس ڪرڻ، يا تجسس خاطر يا شايد خبر چار خاطر، جيئن هن مان ڪا اهڙي ڳالهه نڪري سگهي، جيڪا مونکي لکڻ لاءِ مواد مهيا ڪري .... آئون اڳتي وڌي هن جي ويجهو اچي بيٺس. هن قبر جي مٿان رکيل گلدستي مان پراڻا گل ڪڍي، پاڻ سان آندل گل ۽ پاڻي ان گلدستي ۾ وڌو. ان بعد قبر جي چوڌاري ڦٽي آيل گاهه کي ڪڍيو ۽ پوءِ پنهنجي ٿيلهي مان اگربتي ڪڍي ان کي ٻاريو. مون سمجهيو ته هوءَ ان قبر جي ڀرسان ويهي پنهنجي هن ويجهي عزيز کي ياد ڪندي يا هن جي لاءِ پنهنجي زبان ۽ پنهنجي طريقي موجب دعا گهرندي، پر ڪجهه به نه!.... هن ٻڌايو ته هن جي ڇهه مهينا اڳ دفن ٿيڻ بعد هوءَ هِتي ڇهه دفعا کن حاضري ڀري چڪي آهي. مون سنئون سڌو اهو ته نه پڇيومانس، ته هن ۾ تنهنجو ماءُ پيءُ يا مڙس دفن ٿيل آهي پر ڪجهه گهٻرائيندي فقط اهو سوال ڪيومانس ته ”هن ۾ ڪير آهي؟“.
هن پنهنجو چشمو صحيح ڪندي ۽ ٿيلهي کي ڳچيءَ ۾ لڙڪائي واپس ورڻ جي ڪئي ۽ منهنجي سوال جي جواب ۾ صاف انگريزيءَ ۾ چيو: ”مونکي ڪهڙي خبر؟ مونکي ته اهو به اندازو ناهي ته هن ۾ مرد آهي يا عورت“.
مونکي ڏاڍي حيرت ٿي ۽ مونکي حيرت کائيندو ڏسي هن وري پنهنجو ٿيلھو کوليو ۽ ان مان پنهنجو بزنيس ڪارڊ ڪڍي منهنجي حوالي ڪيو. ”آئون ’هنا نو سان‘ ڪمپنيءَ جي ملازما آهيان“. اهو چئي هوءَ رواني ٿي وئي.
ڪارڊ ڪجهه ڪانجي (شڪلين وارن) ۽ ڪجهه هراگانا (اُچارن وارن) جپاني اکرن ۾ لکيل هو. آئون هراگانا مان فقط ايتري اندازو لڳائي سگهيس ته هوءَ گلن وڪڻڻ واري هئي، جنهن جو فڪوڪا شهر ۾ دڪان هيو.
ڪارڊ پنهنجي پاڙيسرياڻيءَ کي اچي ڏيکاريم. تنهن ٻڌايو ته، ”هي واقعي گل وڪڻڻ واري ڪمپنيءَ جو دڪان آهي، جنهن تي اها عورت نوڪري ڪري ٿي. هي دڪان (يا هيءَ ڪمپني) اجوري تي ماڻهن جي قبرن جي هر مهيني سار سنڀال لهي ٿي. جپان جا ڪيترائي وڏا ماڻهو (آفيسر، واپاري، ڪارخانيدار) ايڏو مشغول آهن، جو هنن کي سال ۾ هڪ دفعو به واندڪائي نٿي ملي جو پنهنجي ماءُ، پيءُ يا ڪنهن ويجهي عزيز جي قبر تي اچن. پوءِ هو انهن (هن دنيا مان ڪوچ ڪري وڃڻ وارن) جي روح کي خوش ڪرڻ لاءِ هن قسم جي ڪنهن ڪمپنيءَ جون خدمتون حاصل ڪن ٿا“.
اهو چئي هن وري ڪارڊ کي غور سان ڏٺو ۽ چيو: ”آئون به سوچيان ٿي ته کڻي هن ڪمپنيءَ کي هائر ڪريان ته هو بابي جي قبر جي به سار سنڀال لهن، باقي مونکان ته سال ۾ هڪ دفعو اچڻ به نه ٿو پڄي“.
”پوءِ ته هن ڪارڊ واري مائيءَ کي هينئر ئي کڻي فون ڪر“.چيومانس.
”نه الطاف سَان (مسٽر)“. هن ڪارڊ مونکي موٽائيندي چيو، ”آئون غريب ماڻهو آهيان. هنن جي ان سروس (ڪم) جي في ڏاڍي ڳري آهي“.
”تنهنجي خيال ۾ ته ڇا هوندي؟“. پڇيومانس.
”هيءَ ايڏي وڏي ڪمپني ناهي ته به هن جھڙيون ڪمپنيون هڪ وزٽ جا ڏهه هزار يين (اٽڪل ڏهه هزار رپيا) وٺن ٿا يا پئڪيج جا 120,000 يين (يعني سوا لک رپيا) وٺن ٿا، جنهن ۾ هنن جو ماڻهو سال ۾ چوڏهن دفعا قبر تي حاضري ڀري قبر جي صفائي ڪندو ۽ گلدستي ۾ نئون پاڻي ۽ پلانٽ (گل يا ڪو ٻوٽو) رکندو“.
واپسيءَ تي اهو ئي سوچيندو آيس ته ڇا زمانو اچي ويو آهي .... بلڪه هن قوم ”جپانين“ سان همدردي محسوس ڪندو رهيس ته هي ويچارا عجيب ويڌن ۾ اچي ويا آهن .... هڪ طرف گهڻي کان گهڻو روزگار ڪمائڻ جي چڪر ۾ ايڏو ته مصروف رهن ٿا، جو ماڻهو هنن کي “Workholic” سڏين ٿا .... يعني هنن جي دماغ تي هر وقت ڪم، ڪم ۽ ڪم سوار آهي. هنن جا هفتي جا ست ئي ڏينهن سخت پورهئي ۾ گذرن ٿا. ساڳي وقت هو پراڻيون رسمون رواج ۽ زندگيءَ جا قدر به نه ٿا ڇڏڻ چاهين .... هو مري جهري به اهي ساٺَ سنوڻ ۽ ريتون رسمون پوريون ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا، جيڪي هنن جي ابن ڏاڏن کان هلندا اچن.
سڄي واٽ مونکي ماٺ ۾ ڏسي گهر وٽ لهڻ وقت منهنجي پاڙيسرياڻيءَ چيو: ”مسٽر الطاف! سچ ٻڌاءِ ڇا پيو سوچين؟.... تون پڪ اڄ جي هن واقعي بابت سوچي رهيو هوندين“.
هن بلڪل صحيح اندازو لڳائي ورتو هو. چيومانس ته، اهو ئي سوچي رهيو آهيان ته:
“Your generation is caught between a busy work schedule and a sense of obligation to pay respect to your deceased loved ones.”
جپانين جون اهي ڳالهيون ڏسي، يعني پئسا ڏئي مذهبي رسمون رواج پوريون ڪرائڻ، يا ويندي پنهنجي وڏن لاءِ دعا گهرڻ يا قبرن تي حاضري ڀرڻ لاءِ پنهنجو وقت ڏيڻ، يا پنهنجو پاڻ کي تڪليف ۾ وجهڻ بدران، پئسو ڏئي ٻين کي Hire ڪرڻ، يعني ٻين کان مزدوري وٺڻ جهڙا ڪم ڏسي، ڪڏهن ڪڏهن مونکي پنهنجا مسلمان به ياد ايندا آهن .... ملائيشيا، انڊونيشيا، برونائي يا سعودي عرب، ايران ۽ ڪويت جا مسلمان نه، پر پنهنجي ملڪ پاڪستان جا .... جيڪي پنهنجي فوت ٿيل عزيز مائٽ کي قرآن جو ختمو بخشڻ لاءِ پاڻ ويهي قرآن جا ٻه سيپارا به نه پڙهندا .... پر مدرسي جي غريب ٻارن کي ماني کارائڻ جي آسري تي وٺي ايندا ته ويهي قرآن پڙهن. مدرسي جي وڏي کي هزار ٻه هزار رپيا روڪَ به ڏيندا ته ٻارن کان گهڻي کان گهڻو پڙهائي .... پوءِ ٿڪل ٻار پيا پاسا ورائيندا، پيا اوٻاسيون ڏيندا ۽ هڪ پنو اٿلائڻ بدران ٻه ٻه پيا ورائيندا .... گهر جو مالڪ ان ۾ خوش ۽ پاڙي وارن ۽ مائٽن تي پيو لئه رکندو ته هُن بابي مرحوم کي ٽن ختمن جو ثواب بخشرايو. ڪيترن دڪانن تي صبح جي پهر وڃبو ته دڪان جو مالڪ دڪان کولي پاڻ ويٺو سگريٽ ڇڪيندو، يا فون تي ڪنهن سان بڪ ڪندو، پگهار تي رکيل کٿابي ايندو، جيڪو وڏي ڪنڌ ڌوڻ سان رڪوع قرآن جو پڙهي هليو ويندو. مالڪ خوش ته هن وڏو نيڪ ڪم ڪيو .... دڪان ۽ کيس برائين کان پاڪ ڪيو ۽ هاڻ ڀلي سڄو ڏينهن ويٺو گراهڪن جي اُبتي کل لاهي.
سئيڊن جيڪو ٻين اسڪينڊينيوين ملڪن، ڊئنمارڪ ۽ ناروي وانگر فلاحي ملڪ آهي، جنهن جي رياست/حڪومت، ٻار جي پيٽ ۾ سرجڻ کان قبر ۾ داخل ٿيڻ تائين .... يعني “From Womb to Tomb” پنهنجي شهريءَ جي جوابداري کڻي ٿي، اتي پوڙهن لاءِ، (جن جو اولاد پنهنجي عيش عشرت ڪري سخت مشغول ٿو رهي يا هنن جي پنهنجي والدين جي خدمت ڪرڻ تي دل نه ٿي چوي) ”اولڊ هائوس“ ٺھرائيا ويا آهن، جتي انهن پوڙهن جي رهائش، کاڌي پيتي ۽ دوا درمل جو بهترين بندوبست رکيو وڃي ٿو. سندن وفات تي سندن ڪو اولاد اچي يا نه، سرڪار طرفان واسطيدار کاتي جا ڏهاڪو کن ڪاري سوٽ ۽ ٽاءِ ۾ ملبوس همراهه فوتيءَ جي ڪفن دفن جو انتظام ڪن ٿا، مذهبي ۽ دنياوي رسمون، رواج ۽ ساٺ سنوڻ پورا ڪن ٿا .... يعني جي عيسائي آهي ته هن کي سندس عقيدي موجب وهنجاري سهنجاري، ڪمپليٽ سوٽ ۽ بوٽ پارائي، ڪاٺ جي تابوت ۾ رکي گرجا گهر جي ٻائي کان دعائون پڙهائي، عيسائين جي قبرستان ۾ دفن ڪن ٿا.
سئيڊن جي ڏاکڻين شھر مالمو ۾ تعليم دوران، آخري سالِ مونکي اهو ڏسي حيرت ٿي ته حڪومت جي ان ”ڪفن دفن“ واري کاتي ۾ مسلمان به آهن ۽ جڏهن ڪو مسلمان گذاري پئي ويو ته اهي مسلمان سرڪاري پگهاردار ساڳي لباس (ڪاري سوٽ ۽ ڪاري ٽاءِ) ۾ فوتيءَ جي گهر پهچي ويا ۽ هن کي اسلام موجب غسل ۽ ڪفن ڪري جنازي کي مالمو واري مسجد ۾ کڻي پئي آيا، جتي ڪو نمازي فوتيءَ جي جنازي نماز ۾ شريڪ ٿئي يا نه پر سرڪاري کاتي جا هي دفن ڪفن وارا ماڻهو مسجد جي ترڪ امام جي پويان بيهي جنازي نماز پڙهي، جنازي کي مسلمانن جي قبرستان ۾ دفن ڪري ٽي قل پڙهي پئي آيا.
اهڙي جنازي نماز تي پهرين مونکي ڏک ٿيندو هو، پر پوءِ اهو ئي سوچيم ته، سئيڊن جھڙي ملڪ ۾ جتي اسانجي ملڪ جا ماڻهو تمام گهٽ آهن ۽ هڪ هنڌ هجڻ بدران ٽڙيا پکڙيا پيا آهن ۽ جتي قبر جي کوٽائيءَ جو اگهه به آسمان سان ڳالهيون ٿو ڪري، اتي ههڙن رفاحي ملڪن جي حڪومتن کي شاباس هجي جو سڄو بندوبست ۽ خرچ پکو پنهنجي مٿي تي کڻن ٿا، نه ته يورپ جي ٻين ملڪن ۾ ڏسندو آهيان ته ڪنهن جي مائٽ مٽ مرڻ تي هڪ طرف هن جي پونئيرن کي پنهنجي پياري جي وڇڙڻ جو ڏک ٿيندو آهي، ته ٻئي طرف هن جي ڪفن دفن تي هنن کي ڳري خرچ جي ڊز لڳندي آهي. جيتوڻيڪ انگلينڊ، فرانس، جرمني، اسپين جھڙن يورپي ملڪن ۾، جتي قبرستان لاءِ تمام گهڻي زمين آهي ۽ اتي ئي دفن ڪرڻ تي ڪو وڏو خرچ نه ٿو اچي ۽ ملائيشيا، ايران کان عراق ۽ موراڪو تائين جا مسلمان پنهنجن پيارن کي اتي ئي دفن ڪري ڇڏين ٿا، جنهن لاءِ هڪ عرب مولوي ٻڌائي رهيو هو ته، اسلام منع نٿو ڪري، پر اسانجي پاڪستاني ڀائرن جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي! ڪو پنهنجي مائٽ عزيز کي اتي پرديس ۾ ئي دفن ڪرڻ جو ارادو به ڏيکاريندو ته ٻيا هم وطني هن کي اهڙي وٺ وٺان ڪندا ۽ اسلام جي نالي تي هن کي اهڙا ته خوف ڏيندا، جو هن کي جنازو کڻي ڳوٺ اچڻو پوندو. ۽ اسان جا ٻاهرين ملڪن ۾ رهندڙ پاڪستاني ڪي امير ته نه آهن. گهڻي قدر پورهيت ۽ غريب آهن. پوءِ ماڻهن جي ڇتو ڪرڻ تي هو ويچارا قرض کڻي هوائي جھازن جا ڳرا ڀاڙا ڀري جنازي کي ڳوٺ ۾ دفن لاءِ کڻي ايندا. ان کان اڳ فلائيٽ واري ڏينهن تائين مُردي کي ڪنهن سرد خاني ۾ رکڻ جو ڳرو خرچ الڳ ڏيندا. ڳوٺ پهچڻ تي ڳوٺ جي ماڻهن جي طعنن ٽوڪن کان بچڻ لاءِ ٽيجهن، جماڻن ۽ چاليهن تي ڀت جو خرچ الڳ ڪندا .... جنهن رسم جو جيتوڻيڪ اسلام سان ڪو واسطو ناهي، پر اسان وٽ پنهنجي وڏي لاءِ عزت ۽ پيار ڏيکارڻ لاءِ اهو ڪم ضروري ٿي پيو آهي ۽ سماجي طرح هڪ غريب تي به اهو دٻاءُ وڌو وڃي ٿو، ته هو قرض کڻي به ڳوٺ جي ماڻهن کي ڀت کارائي ڇو جو اهو ڪم ڳوٺ جا ماڻهو اهم ۽ عين اسلامي سمجهن ٿا. پوءِ ڀلي هو نماز جو هڪ وقت به نه پڙهن. ماءُ پيءُ جيئرو هو ته هنن جي علاج جو خيال ته نه ڪيائون، پر ڪڏهن هن جي ڀرسان ويهي سندن ٽنگن کي زور به نه ڏنائون. اسان وٽ ڪئين پوڙها چيچلائي چيچلائي مريو وڃن، اولاد کين پڇي به نٿو، پر سندن مرڻ بعد ظاهري طرح سندن ٽيجهو ڪرڻ لاءِ (اصل ۾ پنهنجي لئه ڏيکارڻ لاءِ) ڏهه ڏهه ديڳيون بريانيءَ ۽ چاشنيءَ جون لاٿيون وينديون.
بهرحال، پرديس کان آيل اسانجو پورهيت ٽيجهن چاليهن جي خرچ ڪرڻ بعد جڏهن واپس پرديس پهچي ٿو ته گهڻا ڏينهن غير حاضر رهڻ ڪري هن کان سندس نوڪري هلي وڃي ٿي ۽ هو پرديس ۾ قرضي ۽ بکيو ٿي گذاري ٿو ۽ نئين نوڪريءَ لاءِ در در (دڪان دڪان) ڀٽڪندو رهي ٿو، ته من ڪٿي ڪو کيس نوڪر يا پورهيت ڪري رکي.
سئيڊن جھڙو ملڪ جتي هڪ ڏينهن موڪل ملڻ به ڏکيو آهي، اتي چڱو جو ڄمڻ ۽ مرڻ جو بار سرڪار تي آهي ۽ چڱو جو هنن جي دماغ ۾ اها ڳالهه اچي وئي آهي ته مُردي کي ٽُلڪائي ٽُلڪائي ڳوٺ پهچائڻ کان بهتر آهي، اتي ئي دفن ڪري ڇڏجي. پر ڳالهه اها آهي ته ڪي ڪي ملڪ ـــ بلڪه دنيا جا ڪيترائي ملڪ، يورپ جا سئيڊن، ناروي کان اسپين، پورچوگال تائين، آفريڪا جا تقريبن سڀئي ملڪ، ايشيا جا به ڪيترائي ملڪ انڊيا، پاڪستان، ملائيشيا، چين، اهڙا ملڪ آهن، جتي دفن لاءِ ڌرتيءَ جو مسئلو ناهي، پر ڪي ملڪ سنگاپور ۽ جپان جھڙا اهڙا آهن. جن لاءِ ائين کڻي چئجي ته اُتي تِر ڇٽڻ جي به جاءِ ناهي. سنگاپور وارو مُردو ته چند قدمن جي فاصلي تي ملائيشيا جي رياست ”جوهور بارو“ ۾ آسانيءَ سان دفن ٿي سگهي ٿو، پر وڏو مسئلو انهن ڌارين مسلمانن لاءِ آهي، جيڪي جپان ۾ رهن ٿا. هنن لاءِ ڄڻ ته ٻٽو غم ٿئي ٿو. هڪ طرف پنهنجي عزيز مائٽ جي وفات جو، ته ٻئي طرف مُردي کي جپان ۾ دفن ڪرڻ تي وڏي خرچ جو.... ۽ جيڪڏهن ڪو لاش پنهنجي وطن پاڪستان، انڊيا يا بنگلاديـش کڻائي وڃي ته ان تي به تمام گهڻو خرچ آهي.
جپان ۾ زمين جو وڏو مسئلو آهي. سڄو ملڪ جبل ئي جبل آهي، ڪو 15 سيڪڙو ڌرتي رهائش جي قابل آهي، جنهن ۾ گهر، آفيسون، ڪارخانا آهن يا ڪي پٽيون پوک لاءِ آهن .... ملڪ جي آدمشماري تمام گهڻي آهي. جپاني پنهنجن پيارن جي لاش کي دفن ڪرڻ کان اڳ ساڙين ٿا پوءِ انهن جي رَکَ پيالي ۾ وجهي گهر ۾ رکن يا ڪنهن درياهه يا سمنڊ مٿان اڏائين يا پيتيءَ ۾ وجهي زمين اندر دفن ڪن. فقط شهنشاهن ۽ راڻين کي بنا ساڙڻ جي ڌام ڌوم سان دفن ڪن. پر هاڻ ان رسم جو به خاتمو ٿيڻ وارو آهي، جو موجوده شهنشاهه اڪيهٽو ۽ سندس راڻيءَ مچيڪو اعلان ڪيو آهي ته سندن مرڻ تي هنن کي پڻ ساڙيو وڃي. جپان جي ”وزارت صحت“ جي انگن اکرن موجب هر سال، سواءِ ڪنهن هڪ ٻن جي، سؤ سيڪڙو لاش ساڙيا وڃن ٿا. جپان جي Environmental & Cremation سوسائٽيءَ جي چوڻ موجب، جپان ۾ ٻه هزار کن اهڙا ساڙڻ جا Crematoriums (کورا) آهن، جن ۾ لاش کي اليڪٽرڪ يا پروپين گئس ذريعي ساڙي ڦلهير ڪيو وڃي ٿو. منهنجي خيال ۾ هن وقت فقط هڪ ملڪ انڊيا اهڙو آهي، جتي مُردن کي ڪنهن بند کوري ۾ ساڙڻ بدران کلئي آسمان هيٺ ڪاٺين جي مچ تي ٻاريو وڃي ٿو. هاڻ ته انڊيا جي به ڪجهه شهرن، خاص ڪري بنارس ۾، ڪجهه اليڪٽرڪ ۽ گئس جا کورا (Crematoriums) نظر اچن ٿا.
جپان ۾ به چون ٿا ته ڪنهن زماني ۾ مردن کي دفن ڪيو ويندو هيو ۽ اهڙيون آڳاٽيون قبرون اڄ به موجود آهن. پر پوءِ جپان ۾ جيئن ئي ٻڌ ڌرم زور ورتو ته هتي پڻ مُردن کي ساڙڻ شروع ڪيو ويو. هڪ جپاني پروفيسر ٻڌايو ته، ”توهان مسلمان، عيسائي ۽ يهودي مرڻ بعد ٻي زندگيءَ ۾ يقين رکو ٿا، پر اسان ٻڌن جو Reincarnation ۾ اعتبار آهي. يعني ماڻهوءَ جي مرڻ بعد هن جو روح يڪدم اهو جسم ڇڏي نئين جسم جي ڳولا ڪري ٿو“.
هڪ جپاني ٻائي ڪودو متسوناميءَ جي ڪتاب “Sekai no Soso” جو انگريزيءَ ۾ ترجمو “World Funerals” پڙهيو هوم، جنهن ۾ هن لکيو آهي ته، ”جپان جو پهريون مُردو سن 700ع ۾ ساڙيو ويو ۽ صحيح طرح ساڙڻ جو رواج ٻي وڏي لڙائيءَ کانپوءِ ٿيو. جپان جا شهر جيئن جيئن جديد ٿيڻ لڳا ۽ مردن ساڙڻ جا کورا نئين ٽيڪنالاجيءَ موجب ٺهڻ لڳا، ته مردن کي ساڙڻ عام ٿي ويو. هاڻ جپان ۾ فقط شاهي گهراڻي جا ماڻهو پنهنجن پيارن جي لاشن کي دفن ڪن ٿا يا مسلمان“.
جپان ۾ هن وقت هڪ لک جي لڳ ڀڳ مسلمان رهن ٿا، جن مان 90 سيڪڙو پاڪستان، انڊيا، ترڪيءَ يا عرب ملڪن جا آهن ۽ ڏهه سيڪڙو جپاني عورتن جو آهي، جيڪي ڌارين مسلمانن سان شادي ڪري مسلمان ٿيون آهن ۽ ڪجهه نج جپاني ڪٽنبَ به آهن، جن اسلام اختيار ڪيو آهي. جپان ۾ موجود مسلمانن جا ٻه ادارا ”جپان مسلم ائسوسيئيشن“ ۽ ”اسلامڪ سينٽر جپان“ هر وقت ان ڳولا ۾ رهن ٿا، ته مسلمانن جي دفن لاءِ قبرستان جي زمين ملي وڃي. پر جتي ڪٿي مڪاني ماڻهن طرفان مخالفت ٿئي ٿي. جپان ۾ مُردي کي ساڙڻ جو رواج ايترو عام ٿي ويو آهي، جو هتي جا ماڻهو بنا ساڙڻ جي لاش کي زمين ۾ پورڻ جي خيال کان خوف کائين ٿا. سخت ڪوششن جي باوجود مٿيون مسلمان سوسائٽيون مسلمانن لاءِ فقط ٽن هنڌن تي قبرستان حاصل ڪري سگهيون آهن، جتي مسلمان پنهنجي مائٽ يا دوست جي لاش کي بنا ساڙڻ جي دفن ڪري سگهن ٿا. اسلامڪ سينٽر جپان جي ڊائريڪٽر سليم الرحمان (جيڪو جپان جي Chou يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچرار به آهي) ٻڌايو ته، ”انهن ٽن قبرستانن مان هڪ، جيڪو ٽوڪيو جي اولهه ۾ ڪوشو (Koshu) ۾ آهي، اهو ته تقريباً ڀرجي چڪو آهي. ان قبرستان جي 5000 چورس ميٽر زمين ”مانجوئن ٻڌ مندر“ جي ايراضيءَ ۾ ورتل هئي. ان ۾ 120 قبرن جي جاءِ هئي ۽ هاڻ هڪ قبر لاءِ به نه آهي. انهن قبرن ۾ پاڪستان، سعودي عرب ۽ ٻين وچ اوڀرجي عرب ملڪن جا مسلمان دفن ٿيل آهن. سندن قبرن تي اڙدوءَ يا عربيءَ ۾ لکيل ڪتبا لڳل آهن“.
جپان ۾ مسلمانن جو ٻيو قبرستان اوساڪا جي ڀرسان شهر ڪوبيءَ (Kobe) ۾ آهي. هن قبرستان کي ڪوبيءَ جي شهري حڪومت هلائي ٿي ۽ هن ۾ فقط ڪوبيءَ ۽ اوس پاس جي مسلمانن کي دفن ڪرڻ جي اجازت ملي ٿي.
مسلمانن لاءِ ٽيون قبرستان ’يوئي چيچو‘ (Yoichicho) ۾ آهي، جيڪو جپان جي اُترين حصي هڪيدو ٻيٽ تي آهي. اهو ٽوڪيو، اوساڪا ۽ ڪوبيءَ کان ائين آهي، جيئن ڪراچيءَ، حيدرآباد ۽ نوابشاهه کان گلگت يا هنزا ٿيو.
ويجهڙائيءَ ۾ جپان اسلامڪ ٽرسٽ (JIS) وارن کي اشي ڪاگا (Ashikaga) شهر ۾ اسلامي قبرستان ٺاهڻ ۾ ڪاميابي ٿي آهي. ڪنهن جي مائٽ مٽ مرڻ تي هن جي دفن جي معلومات جپان اسلامڪ ٽرسٽ وارن جي مسجد اوتسوڪا (Otsuka) واري آفيس مان 0339715631 فون نمبر تان حاصل ڪري سگهجي ٿي. هو جپان ۾ دفن ڪرڻ جا سڀ قاعدا قانون ٻڌائين ٿا، ته ان لاءِ ڪهڙا ڪهڙا ڪاغذ پٽ هجڻ ضروري آهن. جيئن، موت جو سرٽيفڪيٽ، پاسپورٽ جي ڪاپي، مڪاني حڪومت جو اجازت نامو .... وغيره.
مون ان مسجد جي هڪ ڪارڪن کان پڇيو ته، ”جنازي کي باءِ ايئر ڪراچيءَ، دهليءَ يا جدي موڪلڻ تي اڄ ڪلهه ڪيترو خرچ آهي؟“.
”لک يين .... يعني سوا لک رپيا کن“. هن وراڻيو.
”۽ جي هتي جپان ۾ دفن ڪجي ته ڪيترو خرچ ٿيندو؟“.
”پاڪستاني ٻه لک رپيا!“ هن چيو.
يعني جپان ۾ ايڏي مهانگائي آهي، جو جيئرو رهڻ ته مشڪل آهي، پر مري وڃڻ تي به پوين لاءِ ڇوٽڪارو ناهي. جپان ۾ قبرن جا اهي اگهه چار پنج سال اڳ جا آهن. مهراڻ يونيورسٽيءَ جي هڪ پروفيسر (جيڪو هاڻ ويجهڙائيءَ ۾ جپان کان موٽيو آهي) ٻڌايو ته اڄ ڪلهه في قبر جي قيمت پنج ڇهه لک ٿي وئي آهي.