سنڌي چيلارام جا جهاز، خيراتي اسڪول ۽ اسپتالون
اهڙيءَ طرح ملائيشيا جي “MISC” جھاز ران ڪمپنيءَ جي هر جھاز جو نالو ملائيشيا جي ڪنهن گل تي آهي. جيئن، ايم وي بنگا رايا..... دنيا جي هر جھاز جي نالي جي اڳيان “s.s”, “m.v” يا “tss” جھڙا اکر ان جھاز بابت ٻڌائين ٿا ته اهو جھاز ڪهڙيءَ طرح هلي ٿو؟! جيئن “m.v” معنيٰ ”موٽر ويسل“ يعني ڊيزل جھاز...... ڊيزل انجڻ تي هلندڙ، “s.s” اڳئين دؤر جا ”اسٽيم شپ“ آهن، جيڪي ٻاڦ جي انجڻين تي هلن ٿا، اهڙي طرح “t.s.s” ”ٽربو اسٽيم شپ“ جيڪي ٽربائين انجڻ تي هلن ٿا، وغيره. ملائيشيا جي جھازن تي انهن جي نالي اڳيان لکيل ساڳيو لفظ ”بُنگا“ جي معنيٰ آهي ”گل“. جيئن ”بنگارايا“ جيڪو ملائيشيا جو قومي گل آهي. اهڙيءَ طرح بُنگا کستوري، بُنگاماس، بنگا تيراتائي، بنگا بِدارا، بنگا سروجا، بنگا پيلانگي وغيره.
مٿين جھازن جا نالا حيدرآباد سنڌ جي هندو سيٺ چيلا رام جي “ChellShip” جھاز ران ڪمپنيءَ جي جھازن جي نالن تان ياد آيا- جيڪي هن ريت آهن: ايم وي درياهه برهما، درياهه مهيش، درياهه لڪشمي، درياهه جيوتي، درياهه موتي، درياهه ڪِيرٿي، درياهه گنگا، درياهه تاپتي، درياهه شانٿي، درياهه جمنا، درياهه راما، درياهه منٺن، درياهه ڪنچن. “Trailing Suction Hopper Bredger” اهي جھاز آهن، جيڪي پنهنجي ملڪ جا يا ٻين ملڪن جا بندرگاهه صاف ڪري اونها ڪن، جيئن سامان کڻي ايندڙ جھاز سولائيءَ سان بندرگاهه ۾ گهڙي سگهن.
بنا شڪ جي ”چيلا رام“ وارا وڏا امير واپاري آهن، جن وٽ هڪ نه، ٻه نه، پر ڏيڍ درجن جھاز آهن، جن ۾ ايم وي درياهه گنگا ۽ ايم وي درياهه ڪرشنا جھڙا ”بَلڪ ڪئريئر“ ڪافي نوان ۽ مھانگا جھاز آهن. ”چيلا رام“ فئمليءَ وارن جو ممبئيءَ ۾ ”ڪشنچند چيلا رام“ نالي ڪاليج (K.C.College) پڻ آهي، جتي سائنس، آرٽس ۽ ڪامرس جي ڊگرين سان گڏ انفارميشن ٽيڪنالاجي، ماس ميڊيا، ڪمپيوٽر، اڪائونٽس، بئنڪنگ، انشورنس ۽ فائننس ۾ به ڊگريون ملن ٿيون. هيءَ ڪاليج اعليٰ تعليمي معيار جي ڪري انڊيا ۾ مشهور آهي. پروفيسر ڊاڪٽر جگديش لڇاڻيءَ ٻڌايو ته هن ڪاليج کي مٿاهين درجي تي آڻڻ ۾ پرنسپال ڪي ايم (خوشيرام موتيرام) ڪندناڻيءَ ۽ بئريسٽر هوتچند آڏواڻيءَ جو وڏو هٿ آهي. هن ڪاليج مان انڊيا جي اهم شخصيتن تعليم حاصل ڪئي، جن مان ڪجهه جا نالا ممبئي يونيورسٽيءَ جي، لاڙڪاڻي جي پروفيسر ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ هن ريت ٻڌايا: انيل امباڻي (انڊيا جو امير ترين ماڻهو)، راجيش کنا (ڪنهن دؤر ۾ اسان جو دلپسند ايڪٽر)، جيتندار (ايڪٽر)، ميگهن جاڌو (ايڪٽر)، ڪاجل اگروال (ايڪٽريس)، ذاڪر نائڪ (پيس چئنل وارو)، شلپنا شندي (ٽي وي ايڪٽريس ۽ بگ باس 11 واري)، پراتي راٺوڙ (ٽي وي ايڪٽريس) وغيره وغيره.
هتي اهو به لکندو هلان ته هي سنڌي هندو سيٺ انڊيا توڙي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ خير خيرات ڪرڻ سبب به مشهور آهن. چيلا رام وارا ته شروع کان پنهنجي ڪمائيءَ جو هڪ حصو غريبن جي ڀلي لاءِ استعمال ڪن ٿا، جيڪو پئسو ”چيلا رام فائونڊيشن“ ذريعي تعليم ۽ صحت لاءِ خرچ ڪيو وڃي ٿو. ممبئيءَ ۽ پوني ۾ ان قسم جون ننڍيون ننڍيون خيراتي اسپتالون ته تمام گهڻيون آهن، پر سڀ ۾ اعليٰ ۽ مشهور ”چيلا رام ڊائبٽيز انسٽيٽيوٽ ائنڊ هاسپيٽل“ آهي، جنهن جو مرڪز پوني ۾ آهي ۽ ڪشن چند ڪاليج ممبئيءَ ۾ چرچ گيٽ ريلوي اسٽيشن وٽ آهي.
هونءَ ”چيلا رام“ دنيا ۾ سنڌي هندن جي ڪمپني تمام مشهور آهي. 1970ع جي شروع وارن سالن ۾ يورپ يا آمريڪا ويندي ايندي اسان سئيز ڪئنال مان لنگهڻ بدران سڄي آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪندا هئاسين ۽ آفريڪا کنڊ جي ٻنهي ڪنارن وارن ملڪن جي بندرگاهن ۾ ڪارگو لاءِ يا جھاز جي لاءِ تيل پاڻي ۽ عملي لاءِ راشن کڻڻ لاءِ ترسندا هئاسين. آفريڪا جا ملڪ يورپين جي چنبي مان تازا تازا آزاد ٿيا هئا. رهيل يورپي ۽ اسان جھاز وارا اتي رهندڙ گجراتين، آغا خانين ۽ سنڌي هندن جي دڪانن تان خريداري ڪندا هئاسين، جو انهن جي اسٽورن ۾ وڏي ورائٽي هوندي هئي ۽ سستي اگهه تي شيون ملنديون هيون. انهن ۾ به وري اسان جي سنڌ جا هندو وڌيڪ مشهور هئا. انهن جي ڪمپنين ۾ حيدرآباد جي واپارين چيلا رام وارن جا به اسٽور هئا. نائيجيريا ۾ ته چيلا رام وارن جا اڄ به اسٽور آهن، جن جي شروعات هنن 1920ع کان ڪئي ۽ اڄ جا مالڪ ڊي چيلا رام (ڌنومل چيلا رام) جو اولاد آهن، جيڪي ڪشنچند چيلا رام جا ئي سؤٽَ آهن. ڌنومل چيلا رام اهو واپاري آهي، جنهن قاهره (مصر) ۾ 1860ع ۾ پنهنجي واپاري فرم کولي. اڳتي هلي هن چيلا رام ڪمپنيءَ جو دنيا جي مختلف شھرن ۽ ٻيٽن تي 99 شاخون قائم ٿيون. ايتريقدر جو ”چيلا رام“ ڪمپنيءَ جي دڪانن لاءِ انگريزن جي راڄ واري چوڻي مشهور ٿي: “The sun never sets on Chellarams”
ڇو جو دنيا جي هڪ حصي ۾ چيلا رام وارن جو دڪان بند پئي ٿيو، ته ٻئي پاسي صبح ٿيڻ تي ڪٿي نه ڪٿي چيلا رام وارن جي دڪان جي کلڻ جو وقت پئي ٿيو.
جبرالٽر جي مقامي اخبار “El- Calpense” جي 14 مئي 1894ع (اڱاري ڏينهن) واري پرچي ۾ چيلا رام وارن جي دڪانن جو اشتهار مشهور آهي، جنهن ۾ چيلا رام وارن جي ڪاميابيءَ بابت لکيل آهي ته، هنن 34 سالن اندر هانگ ڪانگ، شنگهائي، منيلا (فلپين) ۽ مالٽا ۾ امپورٽ ايڪسپورٽ جون آفيسون قائم ڪري ورتيون آهن. چيلا رام وارن جي ڪاروبار بابت تفصيلي احوال مارڪو وٽس جي ڪتاب “The Global World of Indian Merchants” ۾ پڙهي سگهو ٿا.
هن موضوع تي پنهنجي پڙهندڙن کي ڪجهه ٻيا ڪتاب به تجويز ڪري سگهان ٿو، جن جي مون کي ڄاڻ آهي ۽ انهن مان ڪجهه پڙهيا پڻ اٿم. انهن مان ڪيترا ته نيٽ تي موجود آهن ۽ پڙهي سگهجن ٿا، ٻيا دنيا جي وڏين لئبريرين ۽ سنگاپور، دبئيءَ، ڪولمبو، دهليءَ ۽ ممبئيءَ جھڙن شهرن جي دڪانن تي دستياب آهن.
* جپاني ليکڪ ماسڪوا ازوما جو ڪتاب “Indians in Tokyo and its vicinity”
* جي اي چندرو جو ڪتاب “The History of Indians in Japan” هن ڪِتاب ۾ ليکڪ چندرو گهنشام داس آڏواڻي لکي ٿو ته، هن جي پيءُ کي 1917ع ۾ يوڪوهاما جپان موڪليو ويو هو، جتي هن جي پيءُ (يعني چندرو جي ڏاڏي) جي ”تاراچند پرسرام“ نالي ڪمپني هئي. چندرو 1924ع ۾ سنڌ ۾ ڄائو ۽ 29 سالن جي ڄمار ۾ 1953ع ۾ يوڪوهاما آيو. هن پنجاهه سالن کان مٿي عرصو جپان جي شھرن يوڪوهاما، اوساڪا ۽ ڪوبيءَ ۾ رهي پنهنجي ڪاروبار ڄمائڻ لاءِ ڏينهن رات محنت ڪئي. هن جپان ۾ گذاريل پنهنجي زندگيءَ جو احوال لکيو آهي. چندرو آڏواڻيءَ جون ٻيون به ڪيتريون ئي لکڻيون آهن، جيڪي بيحد دلچسپ آهن ۽ پڙهڻ جوڳيون آهن.
* انيتا ڇڳاڻيءَ جو پيپر “Indians in japan: A case Study of the Sindhis in Kobe”.
* ائنٿوني ڊي ڪوسٽا جو 2013ع ۾ ڇپيل ڪتاب “Positioning Indian emigration to japan”
* ميمي بينرجي ڌر جو 2004ع ۾ ڇپيل ڪتاب “Indians in japan: History of Relations”
* آرپتا مٿر جو 2012 ع ۾ ڇپيل ڪتاب “India- japan Relations”
* هڪ جپاني هيروشي شيميزو جو ڪتاب: “The Indian Merchants of Kobe & Japans’s Trade…”
* مارڪو وٽ (Claude Markovits) جي ڪتاب جو مٿي به حوالو ڏئي چڪو آهيان. 350 کن صفحن جو هي ڪتاب سال 2000ع ۾ ڇپيو ۽ پڙهڻ وٽان آهي. سندس سڄو نالو آهي:
“The Global World of Indian Marchans, 1750-1947 Traders of Sindh From Bukhara to Panama”
* اسواني (Nisha Jaikishin Aswani) جو 1995ع ۾ ڇپيل ڪتاب “The Sindhi Merchant: A Heritage of the Textle Trade”
* پرڪاش ڀارادواج جو 1990ع ۾ ڇپيل ڪتاب “Sindhis through the Ages”
* رام بخشاڻيءَ جو 2007ع ۾ ڇپيل ڪتاب“Sindhis: God’s Gift to Global: A Reflection”
* وڪاس ڪشنچند چانديراماڻي جو 1993ع ۾ ڇپيل ڪتاب “Sindhi Kinship & Marriage in Singapore”
* هارشا منوهر دادلاڻيءَ جو 2002ع ۾ ڇپيل ڪتاب“Similar Roots, Different Experience: the Sindhis in Singapore & Manila”
* ملائيشيا جي يونيورسٽي ملايا جي پروفيسر مايا کيملاڻي ڊئوڊ جو 2001ع ۾ ڇپيل ڪتاب“The Sindhis of Malayasia: A Sociolinguistic Studay”
* ڪويتا ڏاسواڻيءَ جو 1998ع ۾ ڇپيل ڪتاب“Kishinchand Chellaram: Sindhi path finder”