مئريٽائيم تاريخ جو هڪ بدترين حادثو ...
سئيڊن ۾ ٻه اڍائي سال هجڻ دوران يونيورسٽيءَ وارا مون کي جرمنيءَ وڃڻ لاءِ جنهن به فيريءَ جي ٽڪيٽ ڏيندا هئا، ان ۾ ڊبل ٽرئڪ هوندو هو. فيري جھاز وارا هڪ ٽرين مالمو بندرگاهه مان چاڙهي، ٻي ٽرين رستي تي ڪوپن هيگن بندرگاهه مان چاڙهيندا هئا. بسون، موٽر ڪارون ۽ موٽر سائيڪلون ان کان علاوه. اهي فيريون انهن ئي ٽن بندرگاهن ۾ هلنديون هيون. ٻيون مالمو کان گڊانيا (پولينڊ) جي بندرگاهن ۽ مالمو ۽ هيلسنڪي (فنلنڊ) بندرگاهن ۾ هلنديون هيون. ان کان علاوه يورپ جي مٿين ۽ ٻين بندرگاهن ۾ هوور ڪرافٽ (Hoover Craft) هلندا هئا، جيڪي هوائي جھاز واري اصول تي سمنڊ کان ٿورو مٿڀرو ٿي هلن ٿا. سو ان قسم جون سواريون هڪ ته ٻن ٽن بندرگاهن ۾ هلنديون هيون، ٻيو ته اهي جھاز ٻي ڪنهن هنڌ وڃڻ بدران سڄو سال اتي ئي پيا ڦرندا هئا. اهڙيءَ طرح اهڙن جھازن کي هلائڻ وارا هڪ ئي علائقي ۽ هڪ ئي موسم ۾ رهن ٿا. ان کان علاوه ڪيترائي مٺي ۽ کاري پاڻيءَ جا ڍنڍ نما سمنڊ ٿين ٿا، جتي پڻ جھاز ان ننڍڙي علائقي ۾ محدود رهن ٿا. جيئن ڪئسپين سمنڊ آهي، جيڪو ڍنڍ مثل آهي. ان ۾ موجود مسافر يا ڪارگو جھاز ان سمنڊ ۾ ئي هلندا رهن ٿا ۽ ڪناري وارن ملڪن ايران، ترڪمانستان، ازبڪستان، روس ۽ آذر بائيجان جي اندروني بندرگاهن: راشت، اترلي، باڪو، آق تائو (Aktau)، مخاچ قلعه (Makhachkala)، استرا خان ۾ ئي ڦرندا رهن ٿا. اهي جھاز اتان نڪري ٻئي ڪنهن سمنڊ ۾ نٿا وڃي سگهن. اتي ئي ٺھن ۽ اتي ئي ڳري ختم ٿي دفن ٿين. اهو ئي حال آفريڪا جي وڪٽوريا ڍنڍ ۽ ڪئناڊا جي وڏين ڍنڍن ۾ جھازن ۽ جھاز هلائڻ وارن جو آهي. آفريڪا جي وڪٽوريا ليڪ ۾ هلندڙ جھاز فقط ڪينيا، تنزانيا، يوگنڊا، برونڊي ۽ روانڊا ملڪن جي اندروني بندرگاهن قسومو، بوڪوبا، مواترا، عنتيبي، پورٽ بيل ۽ اسان جي گجراتين جي دلپسند بندرگاهه جنجا ۾ اچي وڃي سگهن ٿا. يوگنڊا جا جنجا ۽ ڪمپالا اهي شهر آهن، جن ۾ ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ انڊيا جي گجرات صوبي جا ڪيترائي گجراتي هندو، مسلمان، آغا خاني ۽ بوهري رهن ٿا. آفريڪا جي هن ڍنڍ ۾ ٻين ننڍن وڏن جھازن کان علاوه انگريزن جو هڪ وڏو جھاز ”ايم وي وڪٽوريا“ مشهور هو. 1966ع کان پوءِ هن ڍنڍ ۾ ٻه ٽرين فيريون ڪينيا ۽ تنزانيا جي وچ ۾ هلڻ شروع ٿيون. ڪنهن زماني ۾ جڏهن آئون جونيئر هوس، ائٽلانٽڪ، هندي وڏي سمنڊ ۽ ميڊيٽريين سمنڊ جي طوفانن ۽ ڇولين ڪري پيدا ٿيندڙ ”سي سڪنيس“ کان بچڻ لاءِ ”وڪٽوريا ليڪ“ ۾ هلندڙ ”ايم وي اهورو“ (M.V uhuru) يا ”ايم وي اموجا“ ٽرين فيريءَ ۾ نوڪري ٿي ڪيم. پر پوءِ خيال آيو ته اهڙن جھازن تي نوڪري ڪرڻ سان مَمَ گوڏا چٽي ويندي، جو پوءِ بين الاقوامي سمنڊن ۾ جھاز هلائي نه سگهندس. ڇاهي جو اهڙن بند سمنڊن ۽ ڍنڍن ۾ جھاز ڪجهه ڪلاڪن بعد بندرگاهه ۾ پهچيو وڃي. ان جو مزو پنهنجي جاءِ تي، ان کان علاوه جھاز تي پورهيو به گهٽ ٿو ٿئي، جو انجڻن جي مرمت لاءِ ورڪشاپ اچيو وڃي. پر نقصان اهو آهي جو ماڻهو، خاص ڪري اسان مئرين انجنيئر ڪم سکڻ کان رهجيو وڃون. سمنڊن تي ڪهڙا ڪهڙا حادثا ٿين ٿا، انهن کي ڪيئن منهن ڏجي، انجڻ کي ڪيئن ٺاهجي؟! اهو سکي نٿا سگهون... ان ڪري هڪ جونيئر مئرين انجنيئر لاءِ بهتر آهي ته ”فارين گوئنگ“ جھازن تي نوڪري ڪري ۽ ڪم سکي. ڪم ۽ ڪانفيڊينس اچڻ ۽ چيف انجنيئر ٿيڻ بعد هو ڀلي نون جھازن تي Sail ڪري يا فيرين تي..... ڇو ته هڪ مئرين انجنيئر (جھاز جي انجنيئر) کي ڪم اچڻ ضروري آهي. اهو ئي سبب آهي جو تعليم دوران اسان کي ويلڊنگ ۽ ليٿ مشين تي ڪم ڪرڻ به سيکاريو وڃي ٿو، جو کلئي سمنڊ ۾ جھاز تي ورڪ شاپ جي مدد نٿي پهچي سگهي ۽ هر صورت ۾ جھاز جي انجنيئرن کي هر مشين جو فالٽ ڳولي، ان کي درست ڪري جھاز کي بندرگاهه تائين پهچائڻو پوي ٿو ۽ اهو نقص هڪ جونيئر صحيح نٿو ڪري سگهي ته سينئر (ٿرڊ يا سيڪنڊ انجنيئر) کي ڪرڻو پوي ٿو ۽ آخر ۾ چيف انجنيئر کي هر صورت ۾ صحيح ڪرڻو آهي، جو اوور آل جوابداري چيف انجنيئر جي رهي ٿي. جھاز جي مالڪن وٽ يا ڪورٽ ۾ ان کي ئي منهن ڏيڻو پوي ٿو.
آفريڪا جي هن وڪٽوريا ڍنڍ جي ڳالهه ڪندي، هتي جو افسوس ناڪ واقعو ٿو ياد اچي، جيڪو 1996ع ۾ ”ايم وي بڪوبا“ جھاز سان درپيش آيو. جيتوڻيڪ هن قسم جي ڍنڍن ۾ کلئي سمنڊ وانگر نه وڏيون ڇوليون ٿين ٿيون نه طوفان. ڪڏهن ڪو طوفان لڳي به ٿو ته هر وقت ڪنارو ۽ ڪو نه ڪو بندرگاهه چند ڪلاڪن جي فاصلي تي هجڻ ڪري جھاز هلائڻ وارا يڪدم ڪنهن ويجهي بندرگاهه ۾ پناهه وٺي سگهن ٿا. پر هي جھاز “M. V. Bukoba” (جنهن تي ڪارگو ۽ مسافر ٻئي هئا) ٻڏي ويو. جھاز 1979ع جو ٺھيل هو. 850 ٽن وزن جو هو ۽ منجهس 430 مسافر کڻڻ جي گنجائش هئي، پر گهڻو پئسو ڪمائڻ جي چڪر ۾ هن ۾ يارهن ٻارهن سئو کن مسافر سٿيا ويا هئا، جن مان 1000 کن ٻُڏي ويا. بعد ۾ جڏهن ڪورٽ ۾ ڪيس هليو ۽ جھاز ٻڏڻ ۽ گهٽ ماڻهن جي بچڻ جا سبب معلوم ڪيا ويا ته ڪيترائي ڏوهه ظاهر ٿيا. جيئن:
• مقرر تعداد کان وڌيڪ مسافر کڻڻ.
• لائيف جئڪيٽن، لائيف بيلٽن ۽ لائيف بوٽن (Boats) جي کوٽ.
• باهه وسائڻ جي سامان جي کوٽ. جھاز تي رکيل فائر ايڪسٽنگشرن ئي ڪم نه ڪيو ۽ خبر ناهي ڪيتري عرصي کان انهن کي چيڪ به نه ڪيو ويو هو.
• آفت جي ڄاڻ ڏيڻ لاءِ جيڪي پستول ذريعي گولا فائر ڪيا ويندا آهن انهن Distress Signals جي به کوٽ هئي.
• روٽين مرمت جيڪا جھاز کي خشڪ گودي ۾ ڊراءِ ڊاڪنگ دوران ڪرائي ويندي آهي، اها نه ڪرايل هئي.
• جھاز جي سلامتيءَ جي جيڪا چيڪنگ هر سال ڪئي وڃي ٿي، اها به نه ٿيل هئي. جيئن اسان وٽ ڪيترين گاڏين جي سلامتيءَ جي چڪاسَ نٿي ٿئي يا ٿئي به ٿي ته ڪوڙي ٿئي ٿي. نتيجي ۾ اسان جي ملڪ ۾ ان قسم جا ڪيترائي روڊ ائڪسيڊنٽ ٿين ٿا، جن جو سبب بريڪ جو نه لڳڻ، ٽاءِ راڊ جو ٽٽڻ، يا ٺوڙهن ٽائرن جو برسٽ ٿيڻ هوندو آهي.
• ڪيترا جھاز هلائڻ وارا نيويگيشن ۾ ڪچا ثابت ٿيا، جو انهن جو امتحان بين الاقوامي ادارن بدران مقامي ادارن ورتو، جيڪي رشوت وٺي پاس ڪريو ڇڏين.
• سمنڊ ۾ ڪريل بنا لائيف جئڪيٽن وارن کي ڪڍڻ لاءِ ٽوٻن جي به اڻاٺ هئي.
آفريڪا کنڊ جي مئري ٽائيم تاريخ ۾ هي بدترين حادثو هو، جنهن جي ڏک ۾ تنزانيا ملڪ وارن ٽي ڏينهن ماتم ڪيو هو.