دنيا جون ٻه مشهور سُريتون
ڪوثم سلطان جيڪا فارسي نالي ”ماهه پيڪر“ يعني ”چنڊ مهانڊي“ به سڏبي هُئي، سلطنت عثمانيه جي هڪ بيحد طاقتور Concubine مڃي وڃي ٿي. هوءَ سلطان ”احمد اول“ (جنهن 1603ع کان 1617ع تائين حڪومت ڪئي) جي حرم ۾ هڪ عام سريت (ڪنيز) جي حيثيت ۾ آئي هئي ۽ هن سلطان احمد اول جي ايڏي دل کٽي ورتي، جو هن کي ”خاصڪي سلطان“ يعني سلطان جي خاص سريت جو درجو ڏنو ويو. هيءُ درجو، جيڪو ترڪي ٻوليءَ ۾ “Haseki Sultan” لکيو وڃي ٿو، سلطنت عثمانيه جي سلطانن جي خاص ڪنيزن کي وقت جي سلطان طرفان عطا ڪيو ويو ٿي. هيءَ ڪنيز ماهه پيڪر نه فقط سونهن ۾ سرس هئي (ترڪيءَ جي ڪيترين ئي لئبررين ۽ عجائب گهرن ۾ ماهه پيڪر جي تصوير لڳل نظر ايندي) پر ذهين ۽ اڳواڻي ڪرڻ وارين خاصيتن جي به مالڪ هئي. شايد ان ڪري به سلطان احمد اول هن کي ”ڪوثم“ سڏڻ لڳو. ترڪي ٻوليءَ ۾ ”ڪوثم“ ان رڍ کي سڏين ٿا، جيڪا سڄي ڌڻ جي اڳواڻي ڪري. ان ۾ شڪ ناهي ته ڪوثم کي اڳواڻي ڪرڻ ۽ سياسي مسئلن جي وڏي ڄاڻ هئي، جنهن ڪري وري مٿس سلطان جي راڻي صاحبه ”ماهه فيروز خاتون“ جون وڏيون خارون هيون، جو سلطان صاحب هن ڪنيز کي وڌيڪ مانُ ڏيندو هيو.
ماهه پيڪر (ڪوثم) يوناني نسل جي گوري هئي. ڪن تاريخدانن جو چوڻ آهي ته ماهه پيڪر يونان جي هڪ ٻيٽ تينوس جي پادريءَ جي ڌيءَ هئي ۽ سندس اصل نالو ”اناستاسيا“ هو. ترڪيءَ جي هن سلطان جي قبضي ۾ اچڻ تي هن کي مسلمان بڻائي ”ماهه پيڪر“ نالو رکيو ويو. پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ لکندو هلان ته يونان ۽ ترڪيءَ جي وچ واري سمنڊ، ايجين سمنڊ ۾ سوين ٻيٽ آهن، جن تي هميشه کان يونان ۽ ترڪيءَ وارن جو جهيڙو رهي ٿو. تينوس انهن مان هڪ تاريخي ٻيٽ آهي، جنهن تي ڪنهن زماني ۾، ايران جي هخامنشي گهراڻي جي حاڪم دارا جي پٽ خشيارشا اول (Xerxes I) به حملو ڪيو هو.
تينوس (Tinos) ٻيٽ هڪ آڳاٽو ٻيٽ آهي ۽ يونانين لاءِ هي ٻيٽ تاريخي ۽ مذهبي حيثيت رکي ٿو. هن ٻيٽ تي هڪ پراڻو گرجا گهر هن ٻيٽ جو لئنڊ مارڪ سمجهيو وڃي ٿو. هن ٻيٽ تي ڪم ڪندڙ سئو کن هوا تي هلندڙ چرخيون (Windmills) ، هزار کن آڳاٽي زماني جي، عمارتسازيءَ جو اعليٰ نمونو ڪبوتر خانا (Dovecotes) ۽ پنجاهه کن ڳوٺ سياحن جي ڏسڻ جو اڄ به مرڪز آهن. يونانين جو عقيدو آهي ته حضرت عيسيٰ عليه السلام جي وڃڻ بعد سندن امڙ حضرت مريم عليه السلام زندگيءَ جا باقي يارهن سال هن ٻيٽ تي گذاري 15 آگسٽ تي وفات ڪئي، جنهن ڏينهن (Dormition of Virgin Mary) تي گريڪ آرٿوڊڪس ۽ رومن ڪئٿولڪ عيسائي هن ٻيٽ تي گڏ ٿين ٿا ۽ جنهن کي هو حج برابر سمجهن ٿا. ڪيترا ياتري بندرگاهه ۾ فيريءَ تان لهڻ بعد هتي جي گرجا گهر ۾ ڪنهن سواريءَ تي يا پيرين پنڌ پهچڻ بدران مونڙيون پائي يعني هٿن ۽ گوڏن ذريعي پهچن ٿا. هي ٻيٽ سئو سال کن (1715ع کان 1821ع تائين) سلطنت عثمانيه جي قبضي ۾ پڻ رهيو.
ڪوثم شروع جا 15 سال پنهنجي ماءُ پيءُ وٽ هن ٻيٽ تينوس تي گذاريا، جتان ترڪ فوج جي ڪنهن صرب (Serbia) بيگلر بيگيءَ (ڪمانڊر) کيس کنڀي يا خريد ڪري سلطان احمد اول جي خدمت ۾ ٻانهيءَ طور پيش ڪيو ۽ هو ءَ ”اناستاسيا“ مان ”ماهه پيڪر“ ۽ ”ڪوثم“ بڻجي وئي. کيس ڪيترائي ٻار به ٿيا. اڳتي هلي سلطان احمد پنهنجي راڻي ماهه فيروز کي محل مان ڪڍيو ته ڪوثم هن جي زال بڻجي ويهي رهي. سلطان کي ڏنل صلاحن ۽ پنهنجين خدمتن جي ڪري عوام هن مان بيحدخوش هو.
سلطان احمد اول نه وڏي ڄمار ماڻي ۽ نه ڪو وڏو عرصو حڪومت ڪئي. هو 1590ع ۾ ڄائو ۽ 26 ورهين جي ڄمار ۾ 1617ع ۾ وفات ڪيائين. 1603ع ۾ سندس والد ”سلطان محمد سوم“ جي وفات تي پاڻ 13 سالن جي ڄمار ۾ سلطانت عثمانيه جو حاڪم ٿيو ۽ وفات تائين 13 کن سال حڪومت ڪيائين. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سلطنت عثمانيه جو هي چوڏهون سلطان احمد اول هڪ ته ننڍي عمر ۾ سلطان ٿيو ۽ ٻيو ته ٿورڙا سال سلطان رهيو، پر حقيقت اها آهي ته هن پنهنجي دورِ حڪومت ۾ ڪيترائي سٺا ڪم ڪيا، جنهن ڪري تاريخ ۾ هن کي ساراهيو وڃي ٿو. زالن کان علاوه ٻيون عورتون ويهارڻ وارو ڪم پنهنجي جاءِ تي، پر هن سلطنت عثمانيا ۾ هلندڙ برادر ڪشيءَ (ڀائرن جي قتل) جي رواج کي ٻنجو ڏنو. اهو رواج (حاڪم جو پنهنجي ڀائرن، چاچن، ڀائٽين ويندي پيءُ جو قتل ڪرڻ، اکيون ڪڍڻ، قيد ڪرڻ) نه فقط ترڪ مغل۽ معاويه سلطنت جي مسلمان حاڪمن ۾ عام هو، پر اهو ئي حال يورپ ۽ آفريڪا پاسي هو. چين، ڪوريا، ويٽنام، ملايا ۽ برونائي، ڪمبوڊيا ۾ به هو. ان بابت وڌيڪ احوال هتي وچ ۾ ٽنبڻ بدران آخر ۾ ٿو لکان. بهرحال هن ڪم تي بندش وجهڻ ڪري سلطنت عثمانيه جي ٻين حاڪمن جي ڀائرن جو بچاءُ ٿي ويو نه ته هر سلطان تخت تي ويهڻ سان پنهنجي ڀائرن کي ان ڊپ کان ٿي ماريو ته متان هو سندس تخت تي قبضو ڪن. هڪ سلطان ته پنهنجن سڳن ۽ ويڳن ٽوٽل 19 ڀائرن کي مارائي ڇڏيو.
سلطان احمد شاهه اول ”سلطان احمد مسجد“ ٺهرائڻ سبب به مشهور آهي. هيءَ مسجد ”بلو مسجد“ به سڏجي ٿي ۽ استنبول جي تاريخي مسجدن مان هڪ آهي. هيءَ مسجد سلطان احمد اول سن 1609ع ۽ 1616ع جي وچ ۾ ٺھرائي، جنهن ۾ اڄ تائين پنج وقت نماز جاري آهي. ان مسجد واري ڪمپائونڊ (ڪليه) ۾ سلطان احمد جو مقبرو پڻ آهي. ان کان علاوه مدرسو ۽ لا علاج مريضن لاءِ شفا خانو (Hospice) آهي. نيري رنگ جي ڪاشيءَ جي سرن جي ڪري اها رات جو به روشنيءَ ۾ نيري لڳي ٿي. هن ۾ ڏهه هزار کن نمازين جي جاءِ آهي. ڀر ۾ ئي 537ع جو ٺهيل يوناني عيسائين جو گرجا گهر ”ايا صفيه“ (Hagia Sophia) آهي، جيڪو سلطنت عثمانيه جي ڏينهن ۾ مسجد ۾ تبديل ڪيو ويو هو ۽ هاڻ ميوزيم آهي. استنبول ۾ هي ٻئي شيون سياحن لاءِ ڪشش رکن ٿيون. ڪجهه سال اڳ عيسائين جو پوپ ترڪيءَ آيو ته هن هلي اچي هن مسجد جي به زيارت ڪئي. پوپ جي اها مسجد جي زيارت تاريخي ان ڪري آهي، جو تاريخ ۾ هي ٻيو دفعو هو جو هڪ پوپ مسلمانن جي عبادت گهر ۾ داخل ٿيو هو. ساڻس گڏ هِن مسجد جو امام ۽ استنبول جو مفتي پڻ هئا. هو ڪا دير اکيون پوري سوچيندو رهيو پوءِ رب جا شڪر ادا ڪندي چيائين:
“May all believers identify themselves with the one God and bear witness to true brotherhood”
سلطان احمد اول ڪعبي جي پڻ وڏي مرمت ڪرائي، جڏهن ان وقت جي آيل هڪ وڏي ٻوڏ ۾ ڪعبي ۽ آس پاس جي عمارتن کي وڏو نقصان رسيو هو. سلطان احمد ان مرمت لاءِ قسطنطنيه (استنبول) مان ڪيترائي ڪاريگر ۽ مستري موڪليا ۽ ڪعبي جي ڇت لاءِ سونو نارو جوڙايو، جيئن مينهن جو پاڻي ڇت تي ترسڻ بدران هيٺ وهي وڃي. زم زم جي کوهه جي چوڌاري ڄاري به سلطان احمد جي ڏينهن ۾ لڳرائي وئي، ڇو جو ڪيترا ماڻهو جنت ۾ وڃڻ جو طريقو کوهه ۾ ٽپ ڏئي، پنهنجو انت آڻڻ ۾ سمجهي رهيا هئا. ان خودڪشيءَ جھڙي ڪم کي روڪڻ جي بچاءُ خاطر ڄاري ضروري هئي.
سلطان احمد اول مُدي جي بخار ۾ 1617ع ۾ گذاري ويو. سندس وفات بعد هن جي ننڍي ڀاءُ مصطفيٰ اول کي تخت تي ويهاريو ويو. ائين ته سلطان احمد کي وڏو ڀاءُ شهزادو محمود به هو، پر جيئن ته هنن جي پيءُ ”سلطان محمد سوم“ پنهنجي پٽن مان احمد کي پسند ٿي ڪيو ۽ هن کي شڪ هو ته سندس مرڻ تي هن جي اڻويهن ڀائرن مان متان ڪو تخت تي ويهڻ جي ڪوشش ڪري، ان ڪري پاڻ تخت تي ويهڻ سان پهرين پنهنجن اڻويهن ئي ڀائرن جو قتل ڪرائي ڇڏيائين. انهن ڏينهن ۾ ريشم جي ڏور گلي ۾ ٻڌي ساهه جي نس کي ٻوساٽڻ قتل ڪرڻ جو عام طريقو هو. سندس وفات کان ڪجهه ڏينهن اڳ هن جي پنهنجي وڏي پٽ شهزادي محمود سان اڻ بڻت ٿي پئي، ان ڪري هُن وڏي پُٽ کي به قتل ڪرائي ڇڏيو. ان ڪري سندس وفات بعد تخت تي احمد کي وهاريو ويو. جنهن اڳتي هلي اهو قانون ڪڍيو ته سلطنت عثمانيه جي حاڪمن کي ڀائرن جو قتل نه ڪرڻ کپي. جيڪڏهن ڪنهن به سلطان کي پنهنجو ڀاءُ يا ڀائٽيو پسند نه آهي، ته ان کي محلات ۾ تيار ڪرايل هڪ خاص حصي ۾ رکيو وڃي. جنهن جو نالو ”قفس“ رکيو ويو.
چون ٿا ته ڀائرن کي نه مارڻ جي قانون پٺيان سلطان جي ڪنيز ڪوثم جو عقل هو، جنهن سلطان کي ان ڳالهه تي راضي ڪيو ۽ پاڻ هر وقت سلطان احمد اول جي ننڍي ڀاءُ مصطفيٰ اول جي سنڀال ڪندي رهي ٿي ته متان ان کي ڪو جوکو نه رسي.
سندس مڙس جي مرڻ تي هوءَ چاهي ها ته وڏي آرام سان پنهنجي پُٽن مان ڪنهن کي تخت تي وهاري سگهي ها، پر هن پنهنجي ڏير مصطفيٰ اول کي ئي تخت تي ويهاريو، جيڪو سلطنت عثمانيه جو 15 هون سلطان ٿيو. هڪ سال بعد 1618ع ۾ هو گذاري ويو. ان بعد به ڪوثم چاهي ها ته پنهنجي پُٽ کي وارو ڏئي پئي سگهي، جو هوءَ بادشاهه جي اصل راڻي ماهه فيروز جي جاءِ حاصل ڪري چُڪي هئي، پر ڪوثم ائين ڪرڻ بدران ماهه فيروز جي پُٽ عثمان دوم کي ترڪيءَ جو سورهون سلطان بڻايو. سلطان عثمان دوم 1618ع کان 1622ع تائين سلطان رهيو، ان بعد ڪوثم جا ٻه پُٽ مراد چوٿون 1623ع کان 1640ع تائين، ترڪيءَ جو سترهون ۽ سلطان ابراهيم 1640ع کان 1648ع تائين، ترڪيءَ جو ارڙهون سلطان ٿيا. سلطان ابراهيم جي وفات بعد ان جو پُٽ محمد چوٿون (يعني ڪوثم جو پوٽو) 1648ع کان 1687ع تائين ترڪيءَ جو اوڻهيون سلطان ٿيو.
ڏٺو وڃي ته هڪ ڌارئي ملڪ ۽ مذهب جي سريت هئڻ جي باوجود ڪوثم جا ٻه پُٽ ۽ هڪ پوٽو سلطنت عثمانيه جا سلطان ٿيا ۽ سلطنت عثمانيه فقط ترڪيءَ تائين محدود نه هئي... اڄ وارو سعودي عرب، عراق، مصر ۽ يورپ جا البانيا، رومانيا، بلغاريا جھڙا ملڪ به ان جي قبضي ۾ ٿي آيا ۽ ڪوثم جي سونهن، ڀاڳ، رعب تاب، ذهانت جي تعريف نه فقط ترڪيءَ جا مسلمان ڪن ٿا، پر يونان جا عيسائي پڻ هن کي پنهنجو سمجهن ٿا. اسان جو درٻيلي جو ڪليگ ڪئپٽن احمد حسين مخدوم ڪجهه عرصو يونان جي جھازن تي به رهيو. هن ٻڌايو ته هن جي هڪ يوناني جھاز تي يونان جي تينوس (Tinos) ٻيٽ جو به هڪ خلاصي هو، جيڪو وڏي فخر سان ڪئپٽن مخدوم کي ٻڌائيندو هو ته توهان جي ٻن مسلمان بادشاهن جي ماءُ ۽ هڪ جي ڏاڏي اناستاسيا (يعني ماهه پيڪر/ڪوثم) هن جي ڳوٺ جي هئي. هي ائين آهي جيئن اسان چوندا آهيون ته مغل شهنشاهه اڪبر جي ماءُ حميده سنڌ جي هئي يا جيئن اها به روايت آهي ته حضرت امام حسين رضه جي زوجه مبارڪ شھربانو (جنهن جو مقبرو شھر ري (تهران) ۾ آهي) به سنڌ جي هئي ۽ اهو ٻڌي اسان کي پنهنجائپ جو احساس ٿئي ٿو.
مون پنهنجي ايران واري سفرنامي ”ايران ڏي اڏام“ ۾ به لکيو آهي ۽ هتي هڪ دفعو پڙهندڙن لاءِ وري لکندو هلان ته بيبي شھربانوءَ جي شيعا توڙي سني وڏي عزت ڪن ٿا. هن لاءِ ڪن هنڌن تي آهي ته هن جو تعلق سنڌ سان هو ته ڪن هنڌن تي آهي ته هوءَ پرشيا (ايران) جي آخري آتش پرست شھنشاهه يزدگرد سوم جي ڌيءَ هئي. جيڪي ٻئي ڳالهيون صحيح چيون وڃن ٿيون.
اُردوءَ جو شاعر ۽ ليکڪ سيد ضمير اختر نقوي صاحب لکي ٿو ته بِيبي شهربانوءَ جي والده سنڌي شھزادي هئي، جنهن جو تعلق سنڌ جي ٻوڌي راءِ گهراڻي سان هو، جن جي حاڪمن جا تعلقات پرشيا جي ساساني گهراڻي جي شهنشاهن سان هئا. پرشيا جي هن آخري شهنشاهه يزدگرد سوم سنڌ جي جنهن شهزاديءَ سان شادي ڪئي، ان جو نالو ”ماهه طلعت“ هو، جنهن مان هن کي شھربانو ڄائي ۽ اها شادي سنڌ جي جنهن شهر ۾ ٿي اهو ”ماهه طلعت“ جي نالي پويان ”ماتلي“ مشهور ٿيو.