جيڪي ويا جاوا ۽ جپان .....
هن مون کي فون ڪري ٻڌايو ته هو هنن بابت لکڻ چاهي ٿو، سو ان سلسلي ۾ هو مون کان پڇڻ لڳو، ته اهي ڪهڙن شهرن ۾ رهن ٿا ۽ هنن جون رسمون رواج ڇا آهن. هنن جون شاديون مراديون پنهنجن ۾ ٿين ٿيون يا ڌارين ۾؟!.... وغيره وغيره.
مون کيس سمجهايو ته آئون ته هڪ مسافر ماڻهو رهيو آهيان ۽ منهنجو واسطو پنهنجي ڪم، يعني جھاز هلائڻ سان رهيو آهي. ان دوران ڪنهن بندرگاهه ۾ گهمڻ ڦرڻ دوران ڪنهن سنڌيءَ يا ڪنهن ٻئي سان ملاقات ٿي آهي يا ڪا اهڙي نئين شيءِ ڏٺي آهي ته ان بابت ان وقت لکيو آهي ۽ اها لکڻي توڙي مشاهدا مٿاڇري سطح وارا رهيا آهن. مون ڪو ريسرچ ورڪ نه ڪيو آهي. مون کي ڪنهن ڳالهه مزو ڏنو آهي يا متاثر ڪيو آهي ته سمنڊ تي جھاز هلڻ مهل خاص ڪري ڊگهن سفرن تي، وقت پاس ڪرڻ لاءِ اهي ڳالهيون پڙهندڙن لاءِ لکيون آهن. جيئن ڏٺيون ٻڌيون يا محسوس ڪيم. اها به تڪليف وٺي مون لکيو آهي نه ته منهنجي ٻين ساٿين اهڙيون ڳالهيون لکڻ تي ڌيان نه ڏنو. هنن لاءِ ۽ مون لاءِ اهم ڳالهه جھاز هلائڻ رهندو هو. جھاز جون مشينون ٺيڪ رکڻ ۽ خراب ٿيڻ تي انهن جي مرمت ڪرڻي هئي، جنهن جو علم ڪتابن، شپ يارڊن (جھازن جي مرمت جي ڪارخانن) ۽ تجربي مان سکندا رهياسين. جھاز جي ڪم مان واندو ٿيڻ تي ننڊون ڪيون سين يا پنهنجي پسند جي وندر جا ڪم ڪيائين، جيئن پتي راند، ڪچهري، گانا ٻڌڻ وغيره. مون کي پڙهڻ لکڻ جو شوق هو سو بندرگاهه ۾ ٿيل ڳالهين، واقعن ۽ مشاهدن کي سمنڊ تي پنهنجي حساب سان لکيو..... فقط وقت پاس ڪرڻ لاءِ. ڪن ڳالهين ۾ مونجهارو ٿيو ته ان جي تصديق ڪري درست ڪرڻ جي به ضرورت نه پئي محسوس ڪيم. صحيح ڄاڻ ۽ معلومات فقط جھاز جي انجڻن جي رکي، جو سمنڊ تي ڊيوٽيءَ دوران اڪيلي سر مشڪلن کي ۽ هر پروموشن لاءِ امتحان کي منهن ڏيڻو پيو. سو مون کي جپان جي شهر ڪوبي يا يوڪوهاما ۾ ڪو سنڌي دڪاندر مليو يا ڪا مسجد نظر آئي ته مون ان تي ريسرچ ڪرڻ نه چاهي ۽ نه ان لاءِ وقت هو. جيتوڻيڪ اڄ اهو ضرور سوچي رهيو آهيان ته سنگاپور، هانگ ڪانگ، جپان جھڙن ملڪن ۾ فلمون ڏسڻ، پارڪن ۾ رلڻ، شاپنگ مالن ۾ ونڊو شاپنگ ڪري وقت وڃائڻ بدران ان وقت مان ڪجهه وقت ڪڍي اهڙن جهونن ماڻهن سان ملڻ ۾ لڳايان ها. جيتوڻيڪ اهو به سٺو جو وري به مون ڪجهه وقت اهڙين شين کي ڏنو ۽ اخبارن ۾ ڪالم لکيا. باقي سچ اهو آهي ته چڱيءَ طرح تاريخ معلوم ڪرڻ لاءِ يا تفصيل معلوم ڪرڻ لاءِ ته کوجنا جي ضرورت آهي ۽ ڪنهن يونيورسٽيءَ جو شاگرد ان ۾ ٽي چار سال لڳائي پي ايڇ ڊي ڪري سگهي ٿو. جيئن هڪ شاگردياڻي مامتا سچن ڪمار (جنهن جي ماءُ لڳي ٿو ته جپاني آهي ۽ پيءُ سنڌي هندو) ڪجهه سال اڳ سنگاپور جي نئشنل يونيورسٽيءَ جي سوشيالاجي ڊپارٽمينٽ مان ماسٽرس جي ڊگري حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪا ٿيسز لکي ان جو عنوان آهي ”جپان ۾ سنڌي واپاري“.(Trade of time: The Sindhi merchants in Japan)
هيستائين اها ٿيسز ڪتابي صورت ۾ ڇپجي چڪي هوندي. ليڪچر ڏيڻ خاطر جڏهن منهنجو گذريل دفعي سنگاپور ۽ ملائيشيا وڃڻ ٿيو هو ته اها 200 کن A4 سائيز جي پنن تي مشتمل ٿيسز جي فوٽو ڪاپي مون کي به ڏني وئي هئي.
اهڙيءَ طرح هڪ ٻي عورت ميگها واڌوا کي سڃاڻان، جيڪا ٽوڪيو جپان جي صوفيا يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيوٽ آف ايشين، آفريڪن ائنڊ مڊل ايسٽ اسٽڊيز جي پروفيسر آهي. هن جو هڪ پيپر پڙهيو هوم جنهن جو عنوان هو:
“Exploring the Working Experiences of Indian Immigrants in Japan.”
ان ۾ پڻ هن سنڌي هندو واپارين جو احوال لکيو آهي، جيڪي هانگ ڪانگ، جاوا سماترا ۽ ورهاڱي بعد سنڌ کان لڏي جپان آيا.... وغيره.
اهڙن عنوانن تي تفصيل سان لکڻ لاءِ وقت، محنت، سرڪاري طرح مدد ۽ پئسو ڏوڪڙ ٿو کپي. جيئن ورلڊ مئريٽائيم يونيورسٽي، مالمو، سئيڊن ۾ اسان ماسٽرس ٿي ڪئي ته مئرين انجنيئرنگ تي پڙهڻ لاءِ لئبريريون هڪ طرف هيون ته مختلف ملڪن ناروي ڊئنمارڪ، فنلينڊ، بيلجم، جرمني ۽ هالينڊ ۾ وڃي اتي ٺهندڙ جھازن کي ڏسڻ لاءِ UNO ۽ اسان جي يونيورسٽيءَ ڀاڙا ڀتا ۽ رهائش جا خرچ پکا ٿي ڏنا، جيئن هر شيءِ چڱيءَ طرح ڏسي، پرکي پروڙي، معلومات حاصل ڪري پوءِ لکون. باقي ائين مسافر جي حيثيت ۾ هر مسافر کي هر ڪا شيءِ پنهنجي پنهنجي انداز ۾ نظر ايندي. دراصل ان جو ئي نالو ”سفرنامون“ آهي. مون کي حيرت ٿيندي آهي، جڏهن اسان جو نقاد مون تي چڙون ڪندو آهي ته هيءَ شيءِ هينئن نه پر هيئن هئڻ کپي. ڳالهه اها آهي ته آئون تاريخ نويس، سائنسدان يا مفتي مولوي نه آهيان، آئون هڪ مئرين انجنيئر آهيان. هڪ مئرين انجنيئر جي حيثيت ۾ آئون مئرين انجنيئرنگ تي غلط لکان يا شاگردن کي غلط پڙهايان يا غلط جھاز هلايان ته ان لاءِ آئون سزا جو حقدار آهيان، باقي ٽي ڏينهن ٽوڪيو جو سير ڪري جيڪو ڪجهه لکندس، اهو اهڙو ئي هوندو جھڙو امداد حسيني، ايازگل يا زيب سنڌي ڏهه ڏينهن پاڻيءَ جي جھاز ۾ سير ڪري ان جھاز جي انجڻن بابت لکندا. بنا ڪنهن شڪ جي اها لکڻي دلچسپ ضرور هوندي ۽ ان لاءِ هنن کي شاباش ڏيڻ کپي، پر اها توقع هرگز نه ڪجي ته ان ۾ هنن هر ٽيڪنيڪل ڳالهه صحيح لکي هوندي.
سو مون سوال پڇندڙ کي اهائي صلاح ڏني ته ان لاءِ ضروري آهي ته هو ان ملڪ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻه ٽي سال وڃي رهي ۽ هڪ ئي موضوع تي پُورو ڌيان ڌري.