ٻي سريت آنا خانم جي ڪهاڻي
آنا خانم ڇهين صفوي بادشاهه شاهه صفيءَ جي رکيڪ هئي، جنهن سان بعد ۾ هن شادي ڪئي ۽ جنهن جو پُٽ سلطان محمد مرزا (شاهه عباس دوم) عظيم پرشن سلطنت جو، پنهنجي پيءُ شاهه صفي اول جي وفات بعد، 1642ع کان 1666ع تائين بادشاهه رهيو. شاهه عباس دوم جڏهن تخت تي ويٺو ته هو فقط ڏهن سالن جو هو، ان ڪري سمجهو ته ملڪ جو سڄو ڪاروبار سندس والده آنا خانم جي هٿ ۾ هو. انهن ڏينهن ۾ هڪ فرانسيسي سونارو اصفهان گهمڻ آيو هو. هو پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکي ٿو ته، آنا خانم ملڪ جي وزير اعظم سان گڏجي پنهنجي هر ڳالهه مڃرائي پئي. ايران جي شهر اصفهان ۾ توهان جو جي وڃڻ ٿئي، ته ان جي ٻهراڙيءَ ۾ عباس آباد نالي ڳوٺ آهي (جيئن منگهوپير يا ماڙيپور ڪراچيءَ ۾ آهن). عباس آباد ۾ توهان آنا خانم جي ان وقت جي ٺهرايل مسجد ۽ اسڪول ڏسي سگهو ٿا.
روس پاسي جي هن چرڪس (Circassian) نسل جي غلام ڇوڪريءَ آنا خانم جون کٽيون مٺيون ڳالهيون گهڻيون ئي آهن. هيڏي وڏي پرشن سلطنت جي راڻي بڻجڻ ۽ بعد ۾ ستين بادشاهه ”شاهه عباس دوم“ جي ماءُ جي حيثيت ۾ هن جي ڪيل چڱن مٺن ڪمن جا احوال گهڻا ئي آهن. هتي سندس ذڪر ڪندي، سندس عباس آباد ڳوٺ ۾ ٺهرايل مسجد ۽ اسڪول جي ڳالهه ان ڪري لکي اٿم، جو مون کي پنهنجو ايراني ڪليگ ڪئپٽن شهريار ياد اچي ويو، جيڪو اصفهان جو رهاڪو آهي ۽ مون سان سئيڊن جي ”ورلڊ ميري ٽائيم“ يونيورسٽي، مالمو ۾ ٻه سال گڏ هو. منهنجي سفرنامن پڙهڻ ۽ لکڻ جي شوق ڪري هو هميشه پنهنجي ڳوٺائي (يعني اصفهان جي ٻهراڙيءَ واري علائقي عباس آباد جي رهاڪو) ابو طالب جي ڳالهه ڪندو هو. هن مونکي ابو طالب جي انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيل سفر نامي “The Travels of Taleb in Europe” جي ڪاپي پڻ ڏني هئي، جيڪو اصل فارسيءَ ۾”مسير طالبي في بلاد افرنگي“ جي نالي سان آهي. ابو طالب نه فقط ايران وارن لاءِ پر انگلينڊ، يورپ، ترڪيءَ، عرب ملڪن ۽ اسان ننڍي کنڊ جي ماڻهن لاءِ هڪ دلچسپ شخصيت آهي. هي غريب ماڻهو (خاص ڪري هن جا آخري ڏينهن سخت مسڪينيءَ ۾ گذريا) انگلينڊ ۽ يورپ ۾ ”ايراني شهزادو“ (The Persian Prince) ۽ ننڍي کنڊ ۾ ”ابو طالب لنڊني“ جي نالي سان سڏيو ويندو هيو. سندس اصل نالو مرزا ابو طالب خان (مرزا ابو محمد طالب تبريزي اصفهاني) هو. هو پنهنجي وقت جو تعليم يافته، اسڪالر ۽ ليکڪ مڃيو ويندو هيو. سندس 1799ع کان 1805ع واري دؤر جو سفر نامو نه رڳو انگلينڊ ۽ يورپ ۾، پر انڊيا ۾ به اڄ تائين ڇپبو رهي ٿو. هن سفرنامي جا شروع جا ڇاپا 1812ع، 1827ع ۽ 1836ع جا آهن ۽ تازو براڊ ويو پريس وارن 2008ع ۾ نئون ڇاپو ڇپرايو. انڊيا ۾ سونا پبليڪيشن، نيو دهليءَ وارن جو 1972ع وارو ٻيو ڇاپو مارڪيٽ ۾ نظر اچي ٿو. ٿي سگهي ٿو هي سفر نامو نيٽ تي به موجود هجي. هن سفرنامي ۾ ڪي ڪي ڳالهيون ابو طالب واهه جون لکيون آهن. انهن ڏينهن ۾ هي سفر نامو انڊيا توڙي يورپ جي ماڻهن لاءِ هڪ ٻئي جي علائقن جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ بلاشڪ ڪارآمد ثابت ٿيو هوندو. اڄ هي سفرنامو انهن ڏينهن جي حالت ۽ تاريخ جي تصوير ڪشي ڪري ٿو. ابو طالب ان وقت جي يورپ ۾ جيڪي ڏٺو، خاص ڪري انڊسٽريل ترقي، ڪارخانا، نيون ايجادون، حڪومت جا طريقا، ڪارون، ريل گاڏيون، آرٽ، جوڊيشري، ايسٽ انڊيا ڪمپني، مختلف درجن جي ماڻهن جي طرزِ زندگي، وغيره وغيره پنهنجا ويچار ڏنا آهن... ۽ اهو پڻ تفصيل سان لکيو اٿس ته ڪيپ ٽائون (ڏکڻ آفريڪا) جا مسلمان مهربان ۽ اعليٰ درجي جا آهن... انڊامان ۽ نڪوبار (ڪاري پاڻيءَ) جا آدم خور جهنگلي ماڻهو، جھاز تي ساڻس سفر ڪندڙ يورپي مسافرن کان بهتر آهن... آڪسفورڊ هندستاني مندرن جو شهر لڳي ٿو... ننڍي کنڊ جا قاضي ۽ سندن انصاف ڏيڻ جو طريقو انگلينڊ جي جوڊيشريءَ کان بهتر آهي، جيڪو خوفائتو ۽ غلطين جو مرتڪب آهي. ابو طالب انگلينڊ ۾ برابريءَ جي نظام جي تعريف ڪري ٿو ته اتي قانون جي نظرن ۾ هر هڪ برابر آهي... ۽ ٻيون ڪيتريون ئي ڳالهيون.
مرزا ابو طالب جي زندگيءَ جو احوال به سندس هن سفر نامي مان پوي ٿو، جنهن ۾ هو ٻڌائي ٿو ته هو ڪٿي جو آهي ۽ هن جا وڏا ڪير هئا، وغيره. ابو طالب جو پيءُ حاجي محمد بيگ خان ترڪ نسل جو هو ۽ عباس آباد (اصفهان، ايران) ۾ ڄائو ۽ اتي ئي رهيل هو، پر نادر شاهه افشار (جنهن 1736ع کان 1747ع تائين ايران تي حڪومت ڪئي) جي ظلمن جي خوف کان ابو طالب جو پيءُ اصفهان ڇڏي انڊيا جي اوڌ رياست جي شهر لکنوءَ ۾ هليو آيو، جتي هن جي ڄاڻ سڃاڻ صفدر جنگ سان ٿي، جيڪو هن رياست جو نواب هو. دراصل صفدر جنگ وارن جو خاندان به ايران کان انڊيا آيو هو. صفدر جنگ جي چاچي برهان الملڪ سعادت علي خان (اول) جو واسطو ايران جي صفوي گهراڻي سان هو. پاڻ ايران جي خراسان صوبي جي شهر نيشاپور (جيڪو مشهد جي ويجهو آهي) ۾ 1680ع ۾ ڄائو ۽ مغلن جي حڪومت ۾ انڊيا هليو آيو. مغلن جا آخري بادشاهه ڪمزور ٿي چُڪا هئا. هنن جو سڄو زور حرم ۾ عورتن جو تعداد وڌائڻ، نشي ۾ ڌت رهڻ، ناچ گاني ۽ ڪبوتر پالڻ تي وڃي رهيو هو ۽ چوڌاري سک، مرهٺا، مختلف نواب، راجا پنهنجي پنهنجي رياست ٺاهي، ان تي پنهنجي طاقت ڄمائي رهيا هئا. نيشاپور جي هن خراساني برهان الملڪ انڊيا جي اُترئين رياست اوڌ (Oudh) جو نواب ٿي 1722ع کان 1739ع مرڻ تائين حڪومت ڪئي. کيس ڪو پٽ نه هو، ان ڪري سندس وفات بعد هن جو ناٺي صفدر جنگ (ابو منصور خان) اوڌ رياست جو نواب ٿيو ۽ 1739ع کان 1754ع وفات تائين حڪومت ڪيائين. هي دؤر هو جنهن ۾ ابو طالب جو پيءُ زال سان گڏ اصفهان کان لکنوءَ آيو، جتي هن کي صفدر جنگ نوڪريءَ ۾ رکيو. 1754ع ۾ صفدر جنگ جي وفات بعد سندس پُٽ نواب سراج الدوله اوڌ رياست جو نواب ٿيو. ابو طالب جي پيءُ حاجي بيگ خان، صفدر جنگ جي ڀائٽي محمد قلي خان وٽ نوڪري پئي ڪئي. صفدر جنگ جي وفات بعد نواب سراج الدوله جي پنهنجي سؤٽ قلي خان سان اڻبڻت ٿي پئي، جنهن کي هن قتل ڪرائي ڇڏيو. حاجي بيگ خان اهو حال ڏسي لکنو ڇڏي مغربي بنگال جي شهر مرشد آباد اچي نڪتو. پنهنجي زال ۽ ٻه سال کن اڳ ڄاول پٽ ابو طالب کي لکنوءَ ۾ ئي ڇڏيائين.
نئين نواب کي حاجي بيگ جي ان حرڪت تي ڪاوڙ ته لڳي، پر هن ابو طالب جي ماءُ جي خرچ پکي ۽ ٻار جي اعليٰ تعليم لاءِ چڱو پئسو ڏنو. ابو طالب جو پيءُ بنگال ۾ ڪڏهن انگريزن وٽ ته ڪڏهن مقامي نوابن وٽ نوڪري ڪندو رهيو ۽ 1768ع ۾ وفات ڪيائين. ابو طالب جي بنگال جي نواب مظفر جنگ جي خاندان مان شادي ٿي ۽ هو اتي جي شهزادي جي خدمت ۾ رهيو. 1775ع ۾ شجاع الدوله جي وفات بعد آصف الدوله اوڌ رياست جو نواب ٿيو ته ابو طالب کي اوڌ رياست ۾ گهرائي ائڊمنسٽريٽر ۽ ٽئڪس ڪليڪٽر جي نوڪري ڏني وئي. هن سال ڏيڍ لکنو ۾ رهڻ بعد ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ڪئي. اتي هو گورکپور ۾ ڪرنل اليگيزنڊر هئني کي ٽئڪس ڪليڪٽر جي حيثيت ۾ مدد ڪرڻ لڳو... بهرحال قصي کي ختم ڪجي. هن انگريزن وٽ ڪيتريون ئي نوڪريون ڪيون. آخر ۾ هڪ انگريز جي بيمار ٿيڻ تي هي ان سان گڏ انگلينڊ روانو ٿيو. رستي تي ڪيپ ٽائون ۽ ٻين بندرگاهن مان ٿيندا هو انگلينڊ پهتا. ان بعد هن يورپ جا ملڪ به گهميا. واپس خشڪيءَ رستي يونان، ترڪي، مصر ۽ ٻين ملڪن مان ٿيندو ايران پهتو. سمجهو ته هن ٽي چار سال ان سفر ۾ لڳايا، جنهن جو احوال هن پنهنجي سفرنامي ۾ فارسيءَ ۾ لکيو آهي جنهن جا ترجما ۽ ڇاپا اڄ ڏينهن تائين هلندا اچن.