مُهاڳ : الطاف شيخ، الطاف شيخ آهي....
هونئن به پاڻ وَٽ الطاف شيخ هڪڙو ئي ته آهي، جيئن شيخ اياز هڪڙو آهي، يا جيئن امر جليل هڪڙو آهي.....
*
سائين الطاف شيخَ پنهنجي ٻاجهاري لهجي ۾، فون تي مون کي چيو ته، مون کي هِنَ ڪِتابَ جي مسودي کي هِڪَ نظر ڏسڻو به آهي ۽ انهيءَ جو مُهاڳ به لکڻو آهي. هِنَ کان اڳ سائين پنهنجي هندستان جي سَفرنامي ”واٽَ ويندي“ ۾ مُنهنجي لکيلَ، سندس خاڪي کي، ڪِتابَ جي مُهڙَ ۾ شامل ڪري چُڪو هُيو، جنهن جو حوالو ڏئي، مُون هيلوڪي مُهاڳ لکڻ کان ڪَنڌُ ڪڍرائڻ پئي چاهيو، پَرَ سائينءَ ”دو ٽوڪ“ لفظن ۾ چئي ڇڏيو ته، ”مُهاڳ توکي ئي لکڻو آهي“.
سو، مان سِجَ کي ڏيئو ڏيکارڻ واري محاوري جي مِصداق، هي سِٽون لکڻ ويٺو آهيان....
*
مون لاءِ اِها به نهايت عَجَبَ جيهي ڳالهه آهي ته مان هيلَ تائين سائين الطاف شيخَ سان رُوبَرو ملي ناهيان سگهيو، سندس انهن اکين ۾ نهاري ناهيان سگهيو، جن سهسين سَمونڊن جي لوڻياٺين هوائن کي چَکيو آهي، سندس اُهي هَٿَ ڇُهي ناهيان سگهيو، جن سمونڊن جي سهسين ڪهاڻين کي قلمبند ڪيو آهي.....
گُذريل 27 ڊسمبر جي شامَ ڪراچيءَ ۾ ادل سومرو صاحب، قُربان منگي صاحب ۽ مان، ڏاڏي صلاح الدين شيخَ جي گاڏيءَ ۾ هُياسون..... اسان انهيءَ شامَ جا ڪُجهه پَلَ سائين الطاف شيخ سان گذارڻ پئي چاهيا. کيس فون ڪيم، سڀني دوستن جو ٻُڌايم، پاڻَ خوشيءَ ۽ ڏک جي مليل جُليل ڪيفيتن جي وچئون وِچُ چيائين، ”واههَ جو ملجي ها، سَڀئي پيارا دوستَ گَڏيا آهيو، پر طبيعت ۾ مَزو صفا ناهي، هينئر به ڊاڪٽر ڏانهن نِڪتو پيو وڃان...... ڪنهن ٻئي دفعي....“.
اسان، الطاف صاحَبَ سان نه ملي سگهڻ جو دُک کَڻي سمنڊ ڏانهن رُخ ڪيو..... سمنڊ جيڪو سندس يا عُمر جو ساٿي رهيو آهي.
*
سائين الطاف شيخُ عاشق ليکڪ آهي. هُنَ لکڻ جي ڪَمَ سان عشق ڪيو آهي ۽ فيض احمد فيض وانگر، زندگيءَ جي ڪنهن به موڙ تي ”عشق“ کي اڌورو ناهي ڇڏي ڏنو. سيلاني ٻيا به هوندا، جن سمونڊ جي سيوا ڪئي هوندي، پَرَ هِنَ انوکي سيلانيءَ جو ڏٺو آهي، سو لکيو آهي..... يا ائين چئجي، جو ڏٺو آهي، ان جو ڪجهه حصو لکيو آهي ۽ گهڻو گهڻو ڪجهه اڃان کيس لکڻو آهي. هُنَ بي تحاشا لکيو آهي، بيشُمار لکيو آهي ۽ سندس ڪا به لکڻي بي معنيٰ ناهي، بي مقصد ناهي. سندس لکڻيون ڄاڻَ ۽ دلچسپيءَ جو ڪاڪ ٽيل آهن. سندس لکڻيون بي پناهه پڙهيون وڃن ٿيون. سندس ڪِتابَ نوجوانن کي اتساهين ٿا، اُنهن لاءِ زندگيءَ جي ڪاري سمونڊ ۾ ڪنهن لائيٽ هائوس جو ڪم به ڪن ٿا. هُو سمونڊن ۾ مَڇين جا رَستا ته ڄاڻي ئي ڄاڻي ٿو، پر هُو نوجوانن کي زندگيءَ جي سمونڊَ ۾ اڳتي نڪرڻ جا رَستا به ڏسي ٿو.
*
سائين الطاف شيخَ جو جپان متعلق لکيل هيءُ ڪِتابُ، اسان تي جپان متعلق ڇا ڇا ته عجيب ڳالهيون مُنڪشف ٿو ڪري.... حيرت ٿي ٿئي ته جپاني اَڄُ به ايترا وهمن وسوڙيل آهن، جو اَڄُ به جپاني نينگريون پنهنجيون ٽنگون ڊگهيون ۽ اکيون وڏيون ڪرڻ لاءِ تعويذَ استعمال ڪن ٿيون. جپاني واپاري ڪاروبار ۾ ترقيءَ ۽ جاپاني نوجوانَ امتحان ۾ پاس ٿيڻ، محبوب ۽ نوڪري ملڻ لاءِ تعويذن تي ڀاڙين ٿا...... ڪنهن دؤر ۾ پنهنجي جپاني ميزبان خاتون پاران هڪ هزار يانَ جو تعويذُ گفٽ ٿيڻ تي الطاف صاحب کيس چيو هو: ”مائي! اِنَ کان ڀلو هو ته هِڪَ هزار يانَ جو ٽيپ رڪارڊر ئي ڏئي ڇڏين ها.....“.
هن ئي ڪِتابَ ۾، ساريُن جي رنگين ٻيجاري، Cube جي شڪل وارن هنداڻن ۽ مِٺَن بصرن متعلق پَڙهي، مان ته دلچسپيءَ جو نئون جزيرو ڳولي لڌو. مون کي اِها دلچسپ ڳالهه به هتي ئي ملي ته ”ڀَت کائو جپانين“ چانورن جي هِڪَ جنس جو نالو پنهنجي هڪ آڳاٽي شاعره ”ڪوماچيءَ“ جي نالي تي رکيو آهي. الطاف صاحب، اِنهيءَ ڳالهه جي نسبت پنهنجي سنڌ سان، ڪيئن ٿو جوڙي:
”ٻيو نه ته اِري ۽ ٻين نين پوکيل چانورن جي جنسن تي نالا، حميرا چنا يا عابده پروين جھڙين ڳائڻين جا رکيا وڃن ها، يا سحر امداد ۽ پروين شاڪر جھڙين شاعرائن جا“. (تازو ئي اِها خبر پڙهي، مون کي تمام گهڻي خوشي ٿي آهي ته هالا جي سنڌ جي ثقافتي ڪپڙن جي ڪنهن مرڪز ”الطاف شيخ“ جي نالي سان ڪپڙي جو ڪو نئون برانڊ متعارف ڪرائي، مارڪيٽ ۾ آندو آهي).
ڪوماچيءَ متعلق الطاف صاحب وڌيڪَ لکي ٿو ته: ”جپان جي هيءَ شاعرا، جنهن جا عشقيه ۽ جذبات اڀاريندڙ شعر امداد حُسينيءَ جي شعرن وانگر اڄ به جپان جي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جون ڇوڪريون Quote ڪَن ٿيون“.
سائين الطاف شيخَ جي لکڻين ۾ اها خُوبي هوندي آهي ته هُو، دنيا جھان جي ڳالهين جون ڳنڍيون کوليندي، منظرن، لقائن، حيرتن، واقعن، قصن، ڪهاڻين جي نسبت، ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان، پنهنجي سِنڌُ سان ضرور جوڙيندو آهي. دُنيا جو سمنڊ سمنڊ جهاڳيندي، هُنَ ڪٿي به سِنڌُ کي ناهي وساريو. سِنڌُ کي ساريندي، وري هُو پنهنجن سهيوڳي اديب دوستن کي به ساريندو ٿو رهي. هِتي به ائين ئي آهي:
”مائي ڪوماچيءَ جي جاپاني شاعريءَ جو انگريزي ترجمو، مون به جوانيءَ جي ڏينهن ۾، يعني 1970ع واري ڏهاڪي ۾ وڏي شوقَ سان پڙهيو هو ۽ مون انهن ڏينهن ۾ شمشير الحيدريءَ، قمر شهباز ۽ تاج بلوچ جھڙن اديب دوستن کي به پڙهايو هو. ڪوماچيءَ جو هِڪُ شعر آهي ته:
تون اچين نه ٿو، ههڙي بنان چنڊ واري رات جو
منهنجيون ڇاتيون اڌماپيون کائين
دل مُنهنجي ٻَري پئي.
انهيءَ مفهومَ جو شعر تاج بلوچ به ٺاهيو هو، جيڪو آئون پنهنجي ڪِتابَ ”پکي اڏاڻا پنهنجي ديس“ ۾ پڻ ڏئي چُڪو آهيان:
چَنڊُ ناهي ۽ نه آهي زندگي
تون ڪٿي آهين او منهنجي روشني!؟
راتِ ساري مون اکين ۾ آ ڪَٽي
منهنجي ڇاتي سمنڊ جيئن ڇُلڪي پَئي
هجر ۾ دل کامي ۽ تڙپي پئي“.
سائين الطاف شيخ هن ئي ڪِتابَ ۾ جپان جي آڳاٽي شعري صنف ”وڪا“ جي گهاڙيٽي ۽ هيئت متعلق سمجهائيندي به ملي ٿو، جيڪا اتفاق سان پاڻ وٽ ”هائيڪو“ وانگر مروج ٿي ناهي سگهي. انهيءَ حوالي سان، هِنَ ئي ڪِتابَ ۾ ڏنل، جپان جي نائين صدي عيسويءَ جي ذڪر ڪيل شاعره ”ڪوماچيءَ“ جو هِڪ ”وڪا“ پاڻ گڏجي پڙهئون ٿا:
گلن جا رنگ
مرجهائجي ويا
۽ آئون بنان مقصد جي
هن دنيا ۾ تڳندي رهيس
۽ مينهن وسندو رهيو
سائين الطاف شيخ جي ٻين ڪِتابن جيان هيءُ ڪِتابُ پڙهندي به، مون پنهنجو پاڻَ کي لُطف جي مختلف ذائقن سان رلمل ٿيندي محسوس ڪيو آهي. ڪٿي هي ڪِتابُ ڪنهن ناول جو چاڪليٽي ذائقو آڇيندي مليو، ته ڪٿي گوگائي مِرچن جھڙي تاريخَ جا ڪَڙا ذائقا پلئه پيا. ڪيئي ريسرچ اورئنٽيڊ حقيقتون، نهايت سؤلي، کٽڙي مٺڙي ذائقي ۾ ائين مليون، جو هُوند، انهن موضوعن تي خشڪ ۽ ڳرا ڪِتابَ پڙهندي، مَٿو ڀاري ٿي وڃي ها.
هِنَ ڪِتابَ جا صرف ارپنا وارا صفحا پڙهندي، سائين الطاف شيخ هِڪَ وڏي خاڪا نِگار طور پڙهندڙ جي سامهون اچي ٿو، جن صفحن ۾ هن پنهنجي ننڍپڻ جي دوست ”علي احمد بُلا“ جي زندگيءَ جو خاڪو ڇا ته تفصيل ۽ ترتيب سان اُڻيو آهي.
انهيءَ ڳالهه ۾ ڪوئي به شَڪُ ناهي ته جَپانَ جي تاريخَ جي دلچسپ ڳلين مان، حقيقتن جا هي هيڏا سارا رنگَ، الطاف صاحبَ، ٽيبل تي ويهي آسانيءَ سان ناهن لکيا. هِنَ هڪڙي ڪِتابَ پويان هڪ طرف سندس عُمر جي مشاهدن جون رنگ رنگ تصويرون آهن، ته ٻئي طرف لاڳاپيل موضوعن تي سندس بي پناهه مطالعو..... پر پوءِ به مون کي سندس ڪسرِ نفسيءَ تي حيرت ٿي. لکي ٿو:
”هڪ مئرين انجنيئر جي حيثيت ۾ آئون مئرين انجنيئرنگ تي غلط لِکان يا شاگردن کي غلط پڙهايان يا غلط جھاز هلايان ته ان لاءِ آئون سزا جو حقدار آهيان. باقي ٽي ڏينهن ٽوڪيو جو سير ڪري، جيڪو ڪجهه لکندس، اهو اهڙو ئي هوندو، جھڙو امداد حسيني، ايازگل يا زيب سنڌي ڏهه ڏينهن پاڻيءَ جي جھاز ۾ سير ڪري، ان جھاز جي انجڻن بابت لکندا“.
الطاف صاحب حسبِ روايت هن ڪتاب ۾ به هڪ حَسين ۽ پُروقار قصه گو واري ڏِکَ ئي ڏئي رهيو آهي. هڪ اهڙو قصه گو، جيڪو جھڙوڪر باهه جي مَچَ تي ويهي، پنهنجي چؤڌاري ويٺل ماڻهن کي ڏورانهن ڏيهَن، اُتان جي بادشاهن، راڻين، شهزادن، شهزادين جا قصا ٻُڌائي رهيو آهي. اهڙو قصه گو، جيڪو سمنڊ جي دهشت يا ڪنهن ويراني جي وحشت متعلق ٻُڌائيندي، پنهنجي چھري جي ڀاوَن ۽ اکين جي رنگت سميت ان جو حصو بڻجي وڃي ٿو. ڳالهه مان ڳالهه ڪڍڻ ۽ ڳالهه کي سؤلو ڪري ڏيڻ جو هُنر ڇا ته ڌڻيءَ کيس ڏنو آهي. هُو جيڪا به ڳالهه کَڻي ٿو، انهيءَ کي تير پتير ٻُڌائي ٿو. اُها اڌوري يا کُٽل کُٽل نه ٿي هُجي........
الطاف صاحب صحيح معنيٰ ۾ ”ڳالهين جو ڳهير“ آهي. هو جڏهن پنهنجا چَپَ چوري ٿو ته ڳالهيون قطار در قطار وٽس هٿ ادب جا ٻڌي بيهي ٿيون رهن.
جپان جي ”بيوا“ ڍنڍ ڪناري پَسارَ ڪندي، هائڪو لکندڙ مئتسو باشوءَ جو ذڪِرُ جڏهن سائين الطاف شيخ ڪري ٿو، ته اُتي ئي سندس مَنَ ۾ ڪينجهر جا ڪنارا به جاڳي پون ٿا ۽ سندس مَنَ ۾ لطيف به مُرڪي پوي ٿو:
هيٺ جر، مٿي مڃر، پاسي ۾ وڻراءُ
اچي وڃي وچ ۾، تماچيءَ جي ناءُ
لڳي اتر واءُ، ته ڪينجھر هندو ٿئي
تاريخَ لطافتن ۽ تلخين جو حيرت ڪدو آهي. اوڻيهين صديءَ جي وِچَ ڌاران (1854ع ۾) آمريڪين، جپانَ جي سَرزمين تي قبضو ڪرڻ کانپوءِ، ان وقت جي جاپاني شهنشاهن جي مٿي تي هٿ گهمائڻ لاءِ کين ٻاڦ تي هلندڙ ريل جي انجڻ (Locomotive) تحفي طور ڏني هُئي. سموري دُنيا کان ڪَٽيل، خود ساخته Isotation جي شڪار جاپانين لاءِ اُنَ وقت اِها انجڻ به بنهه نئين، وڏي ۽ انوکي ڳالهه هُئي؟!.... اَڄُ ڏيڍ، پوڻا ٻَه سؤ صدين کانپوءِ، جاپان ٽيڪنالاجيءَ جي ميدانَ ۾ ڪٿي بيٺو آهي؟! اهو اسان سَڀُ ڄاڻون ٿا.
سائين الطاف شيخ جاپان ۾ اسلام جي ڦهلاءَ کان وٺي، اتان جي محلاتي سازشن تائين، ڇا ته خُوب لکيو آهي. جاپان جي شاهي محلن ۾، سندس لفظن ۾ ٿيندڙ ”ريزڪي ڌنڌن“ متعلق لکندي هُو خير النساءِ جعفريءَ، ماڻڪ ۽ نور الهديٰ شاهه جي ڪهاڻين ۾ موجود ”حويلين“ جو به بَرِ سبيل ذڪر ڪندي ملي ٿو.
جپان ۾ ننڍي کنڊجي ماڻهن جي آمد ۽ اُتي سِنڌيُن جي پيرَ ڄمائڻ وارا قصا به مون لاءِ گهڻو دلچسپيءَ جو سبب بڻيا رهيا.
جپان جي بدنام ٽولي ”ياڪوزا“ جي ڪار گذارين متعلق پڙهندي، مون کي پنهنجي ڪراچي ياد ايندي رهي، جتي پڻ ڪيئي ڏهاڪن تائين ”خلق جي خدمت“ جي نالي ۾ خلق جا کنڌا کنيان ويا.
جپاني، ڪارجيت پسند (utalitirian) ته آهن ئي آهن. عام استعمالَ جي شين کان وٺي، کائڻ پيئڻ جي شين تائين، هُو ڪو به ذرو پُرزو ضايع ڪرڻ جي حق ۾ ناهن. هُو صحيح معنيٰ ۾ ”مِٽيءَ کي سون بنائڻ“ واري قومَ آهن. شين کي re-cycle ڪري، شين مان شيون ۽ شين مان شيون ٺاهڻ به ڪوئي کانئن سکي. بلڪل ائين، الطاف صاحب جي زباني خبر پئي ته جپان هڪ ڪڪڙ ڪُهڻ کانپوءِ ان جي چنبن، چهنب کان وٺي کَنڀن ۽ بُجن تائين کي به، ضايع ٿيڻ نه ٿا ڏين. ڳالهه جو دنگ سائين الطاف شيخ جي انهيءَ خوبصورت جُملي تي ٿو ٿئي ته: ”جپان ۾ ڪڪڙ تي ڇري ڦيرڻ مهل، صرف ان جي رڙ ضايع ٿئي ٿي“.
زندگيءَ جي هَڻُ وٺ ۾ انسان به جھڙوڪر نِستو ٿي ٿو پَوي ۽ پوءِ اُهو ڪنهن ڏورانهين بندر تي پنهنجي زندگيءَ جي بحري جھاز کي لنگر انداز ڪري، اُنَ جي ”ڊراءِ ڊاڪنگ“ چاهي ٿو. مون جڏهن به سائين الطاف شيخ جو ڪوئي ڪِتابُ پڙهيو آهي، ائين محسوس ڪيو آهي، ڄڻ منهنجي مَنَ جي بحري جھاز جي ”ڊراء ڊاڪنگ“ ٿي هُجي..... ۽ هُو ڪنهن نئين سفر لاءِ سانباهو ڪندو هُجي.....
امر اقبال
1 جنوري 2021ع
ـــ چنا هائوس، نيو شهباز ڪالوني
خيرپور ميرس ـــ سنڌ
0331-30670967