تعويذن ۽ فالن جي دنيا ــ جپان
هيءَ 1960ع واري ڏهاڪي جي ڳالهه آهي، جڏهن ٽيپ رڪارڊرن، ويڊيو ۽ ڪمپيوٽرن جھڙيون شيون اڃان ايجاد نه ٿيون هيون.... ۽ پوءِ جڏهن اسانکي جھاز هاڪاري ٽوڪيو، يوڪوهاما، اوساڪا، نگويا، ڪوبي ۽ جپان جي ٻين بندرگاهن ۾ اچڻو پيو، ته جپاني ريل گاڏيون، جپاني روڊ رستا ۽ جپاني ماڻهو ڏسي حيرت ٿي، ته هو ڪيترو نه ماڊرن ۽ سڌريل آهن! ائين به ناهي ته ڪو اسانجو ٽنڊي آدم کان ٽوڪيو يا سجاول کان ساسيبو اچڻ پئي ٿيو، جو اسان کي ٺارو شاهه، ڪوٽڙي ۽ سانگهڙ جي مقابلي ۾ جپان جا شهر شمونوسيڪي، ڪيوٽو ۽ هيروشيما جديد پئي لڳا. جپان اچڻ کان اڳ آئون ٽي سال انهن جھازن تي رهيس، جن جو آمريڪا ۽ يورپ وڃڻ ٿيو پئي ۽ منهنجو نيويارڪ ۽ نيو اورلينس کان هئمبرگ ۽ هيلسنڪي، وئنڪوئر ۽ لاس اينجلس کان لنڊن ۽ بارسلونا جھڙن شهرن ۾ اچڻ وڃڻ ٿي چڪو هو..... پر اتي توڙي آفريڪا ۽ عرب ملڪن ۾ جپاني شيون ڏسي، نه رڳو اسان، پر انهن ملڪن جا ماڻهو به جپانين جي تعريف ڪندا هئا ته ڇا ته هنن جو دماغ آهي جو هو هر شيءِ نه فقط ٺاهين ٿا، پر دنيا جي ٻين ملڪن جي مقابلي ۾ وڌيڪَ سهڻي، هلڪي ۽ سستي پڻ!
۽ پوءِ جپان ۾ اچي جيتوڻيڪ پهرين ڏيک ۾ جپانين لاءِ اها ئي ڳالهه دماغ ۾ ويٺي، ته هي ماڻهو ته نه آهن پر مشينون آهن، جيڪي هر وقت ڪارخانن ۽ فئڪٽرين ۾ پورهئي ۾ مشغول رهن ٿا ..... پر پوءِ سگهوئي، جيئن جيئن اسانجو هر هر دفعي جپان اچڻ شروع ٿيو ۽ جھاز جي اندرين دنيا کان علاوه ٻاهر جي دنيا ۽ عام ماڻهن سان واسطو ٿيو، جپان جي شهري زندگيءَ کان اڳتي ٻهراڙيءَ جو به سڌ سماءُ ملڻ لڳو.... سڀ کان وڏي ڳالهه، ٿوري گهڻي جپاني سکي پياسين ته اسان کي جپان، آمريڪا ۽ يورپ کان وڌيڪَ جديد ته ضرور لڳو، پر رسمن، رواجن، عقيدن، وسوسن، ڏند ڪٿائن ۽ ڌرمي اعتقادن ۾ جپاني ماڻهو اسان جي سنڌ ۽ بنگال جي ڳوٺاڻن کان به ٻه رتيون وڌيڪَ محسوس ٿيڻ لڳا .... ٽن ڄڻن جو گڏجي فوٽو نه ڪڍائڻ .... ڪاري ٻليءَ جي رستي ٽپڻ تي بد حواس ٿيڻ.... جنن ڀوتن ۽ بد روحن کي ڀڄائڻ لاءِ گهر جي چوڌاري لوڻ ٻُرڪڻ، عورت مان غيبات ڪڍڻ لاءِ ”اناري جنجا“ (لومڙ جي مندر) مان ٻائي کان ڦيڻو پڙهائڻ .... ٻائي جي غير موجود هجڻ تي هن کي اماڙيءَ (ٻرندڙ ڪاٺيءَ) سان ڏنڀڻ وغيره وغيره .... ڏٺو وڃي ته اهي ڳالهيون ته اسان جي ٻهراڙين ۾ عام آهن، جتي تعليم نه آهي، جتي جي دنيا جديد ناهي. اسان وانگر جپان ۾ به عورت ذات کي نيچ سمجھيو پئي ويو.... هاڻ مڙيئي جپاني مردن ۾ ماڻهپو آيو آهي، نه ته 1960ع ۽ 1970ع وارن ڏهاڪن تائين به اسان جپاني عورتن جي ڪسمپرسيءَ واري حالت ڏٺي .... ڪيترن هنڌن تي عورتن جي داخلا ممنوع هوندي هئي.... فيوجي جبل ۽ گرم چشمن تي به هاڻ عورتن کي ڇڏيو ٿو وڃي، نه ته هنن کي اهڙين جاين لاءِ ناپاڪ سمجهيو ويندو هيو.
ايتري قدر جو نئين جهاز جي ٺهڻ يا ڪنهن پراڻي جهاز جي مرمت دوران شپ يارڊ جي جپاني انتظاميا چوندي هئي ته زالن کي جهاز جي ڏاڪڻ نه چڙهڻ ڏيو. منهنجي خيال ۾ هيءَ ڳالهه آئون شايد پهرين به لکي چڪو آهيان، ته هڪ دفعي اسانجو جھاز سالياني سروي (چيڪ اپ) ۽ مرمت لاءِ ناگاساڪيءَ جي متسوبشي شپ يارڊ ۾ آيو. رستي تي ”سائوٿ چائنا“ ۽ خليج بنگال واري سمنڊ اسانجي جھاز کي خوب سٽيو هو. جھاز جا ٻاهران رنگ روغن ته لهي ويا هئا، پر سندس جسم (Hull) جي اڳئين حصي ۾ چُگهه (Dents) به پئجي ويا هئا. هانگ ڪانگ بعد انجڻ جو به بريڪ ڊائون ٿي پيو. مين انجڻ جي ڇهن سلينڊرن مان هڪ ڪرئڪ ٿي پيو. سمنڊ تي 24 ڪلاڪ کن مٿا ڪٽ ڪئيسين، پر رف سمنڊ هجڻ ڪري اسان سلينڊر بدلائي نه سگهياسين. سو اهو يونٽ ڪٽ آئوٽ ڪري باقي پنجن پسٽنن تي جھاز کي جپان وٺي آياسين. جپان جي مختلف بندرگاهن: ڪوبي، اوساڪا ۽ ساسيبو ۾ سامان لاهي، خالي جھاز کي ناگاساڪيءَ وٺي آياسين، جتي جي متسوبشي نالي شپ يارڊ ۾ اسان جي جھاز جي مرمت جي ائڊوانس ۾ بڪنگ هئي. ڳري مرمت جي حالت ۾ جهاز جي سڄي عملي کي هوٽل ۾ رهائڻ جو بندوبست هوندو آهي. جهاز جا ڪيترائي آفيسر ٻارن ٻچن سان هئا. اهي به هوٽلن ۾ پئي رهيا. ڪيترن جون زالون مرمت دوران جھاز تي به آيون پئي، جو اسان جو سامان ته جھاز جي ڪمرن ۾ ئي هو. جپاني ان کي سخت بد سنوڻ سمجهندا هئا. مونکي به شپ يارڊ جي هڪ پوڙهي انجنيئر سمجهايو، ته آئون پنهنجي زال ۽ ٻين جي زالن کي منع ڪريان، ڇو جو انهن جي اچڻ ڪري جھاز تي بد روح اچيو وڃن ۽ پوءِ سمنڊ تي انجڻ جي خراب ٿيڻ تي مون کي منهن ڏيڻو پوندو، جو مان ئي ”ڪِي ڪانچيو“ (چيف انجنيئر) هيس.... اناتانو فوني نو ڪِي ڪانچيو ...
آئون کلندو رهيس .... پر ٿوري دير بعد وري ساڳي ڳالهه تي زور ڏنائين، ته نيٺ چيومانس ته، هو ان جو فڪر نه ڪري..... اسانجي ملڪ جا ماڻهو انهن ڳالهين کي ڪا اهميت نٿا ڏين ۽ ٻي ڳالهه ته اهو ڪهڙو Voyage (سامونڊي سفر) آهي جنهن ۾ طوفان نه لڳندا هجن.... جنهن ۾ انجڻ جا مسئلا درپيش نه ايندا هجن؟
مونکي ”ڪوکلي“ نالي هڪ جھاز ياد آيو، جيڪو ايڏو پراڻو ۽ گهٽ سهولتن وارو هو، جو هن ۾ ڪنهن به آفيسر جي فئمليءَ سفر ڪرڻ جي همت نه پئي ساري. ڪراچيءَ کان چٽگانگ، ڏهن ڏينهن جي سفر ۾ ان جھاز جي ڏهه دفعا انجڻ خراب ٿي ۽ اسانکي سمنڊ تي ان کي ٺيڪ ڪرڻو پيو. ڏٺو وڃي ته ان سفر ۾ ته جھاز تي ڪا به عورت نه هئي.
بهرحال جپانين جا اهي وهم، وسوسا ۽ ريتون رسمون ڪجهه ڏينهن جپان گهمڻ لاءِ آيل ٽوئرسٽ نه ٿو محسوس ڪري، پر اسان جھڙا جھاز جي نوڪري ڪندڙ، جن جو بار بار جپان اچڻ ٿئي ٿو، اهي، يا اُهي ڌاريا محسوس ڪري سگهن ٿا، جيڪي وڏي عرصي لاءِ جپان ۾ مڪاني ماڻهن سان رلي ملي رهن ٿا.
هڪ دفعي مون يوڪوهاما ۾ سيڪنڊ هئنڊ ڪار خريد ڪئي، جنهن کي پنهنجي جھاز تي پاڪستان کڻي اچڻ لاءِ پنهنجي لوڪل آفيس مان ڪاغذ پٽ ٺهرائڻ لاءِ ياماشيتا پارڪ وٽ سلڪ بلڊنگ ۾ آيس، جتي جي ٿرڊ فلور تي اسان جي جھازران ڪمپنيءَ جي آفيس هئي. اتي ناگوڪو نالي ڪلارڪ ڇوڪريءَ کي ترجمي کان علاوه انگريزيءَ توڙي جپانيءَ ۾ ٽائيپ ڪرڻ آئي پئي. مون آفيس اسسٽنٽ کان ”مس يوشيدا“ جو پڇيو. ”ناگوڪو“ جي ذات ”يوشيدا“ هئي ۽ اسان سڀني کيس سندس ذات سان ”مس يوشيدا“ پئي سڏيو، يا جپانيءَ ۾ ”يوشيدا سَان“ چيو ٿي. جپانيءَ ۾ مرد توڙي عورت يا ڇوڪريءَ کي محترم، محترما يا مِس چوڻ لاءِ هڪ ئي لفظ “SAN” استعمال ٿئي ٿو.
”ناگوڪو پنهنجي امتحانن جي سلسلي ۾ ٽوڪيو وئي آهي“. اسسٽنٽ ٻڌايو.
ناگوڪو اسڪول مڪمل ڪرڻ بعد هتي ڪلارڪ اچي ٿي هئي. گذريل دفعي اسانجو جھاز يوڪوهاما آيو هو ته هن پاڻ ئي اسانکي ٻڌايو ته هوءَ نوڪريءَ سان گڏ پنهنجي تعليم کي به جاري رکيو ويٺي آهي. اسسٽنٽ جي اِهو ٻڌائڻ تي ته هوءَ امتحان جي سلسلي ۾ ٽوڪيو وئي آهي، آئون سمجهي ويس، ته هوءَ ٽوڪيو جي ڪنهن يونيورسٽيءَ ۾ وئي هوندي. ٽوڪيو، يوڪوهاما کان گهڻو پري ناهي. چاليهه کن ڪلوميٽرن جي پنڌ تي آهي. يعني حيدرآباد کان ٽنڊو کيبر جيترو يا کڻي سمجهو ته لاڙڪاڻي کان باڊهه جيترو. لوڪل بس اڌ ڪلاڪ پئي ورتو.
”ٽوڪيو يونيورسٽي وئي هوندي؟“. مون پڪ ڪئي.
”نه سينسوجي مندر ۾ وئي آهي، جيڪو ٽوڪيو جي اساڪسا علائقي ۾ آهي“. هن ٻڌايو.
”مندر ۾ وئي آهي!“. مون حيرت مان پڇيو.
”جي ها! اتي جي ٻائي کان امتحان ۾ پاس ٿيڻ لاءِ تعويذ وٺڻ وئي آهي“. اسسٽنٽ مونکي سمجهايو.
اهو پهريون دفعو هو جو منهنجي ڪنن ٻڌو ته جپان جهڙي ماڊرن ملڪ ۾ به ماڻهو تعويذن ۽ ڦيڻن ڌاڳن ۾ اعتبار ڪن ٿا. پوءِ ته جيئن جيئن جپان ۾ اچڻ ٿيندو ويو، تيئن تيئن ڄاڻ ٿيندي وئي ته جپاني ـــ خاص ڪري عورتن جو، تعويذن (جن کي جپاني ٻوليءَ ۾ “Omamori” سڏين ٿا) ۾ وڏو اعتقاد آهي. مختلف ڳالهين ۽ دل جي مرادن جي پوري ٿيڻ لاءِ مختلف قسم جا تعويذ آهن. اسانجي يوڪوهاما واري آفيس جي جپاني ڪلارڪ ڇوڪِري ٻائي کان جيڪو تعويذ (اوماموري) وٺڻ وئي هئي، اهو ”گاڪوگيو“ ٿو سڏجي ۽ هي اوماموري جپاني شاگردن ۾ مشهور آهي. هن تعويذ کي جپاني شاگرد پنهنجي ڪُنجين جي ڇلي (Key Chain)، پرس يا ڪتابن جي بئگ ۾ لڙڪائي هلندا آهن. هي تعويذ جپان جي ڪن خاص مندرن مان ملي ٿو. جن مان سڀ کان گهڻو مشهور يوشيما مندر آهي.
جپان ۾ ٻه ڌرم آهن: ٻڌ ڌرم ۽ شنتو ڌرم. هنن ٻنهي ڌرمن جي مندرن ۾ تعويذ وڪامن ٿا. دراصل هن قسم جي شين جي وڪري مان مندرن جي ڪمائي ٿئي ٿي. هي تعويذ (Omamori) گهڻو ڪري سٺي ڀاڳ يا نظر بد کان بچاءَ لاءِ ٿين ٿا. جپاني لفظ ”ماموري“ (Mamori) جي معنيٰ ئي ”بچاءُ“ آهي، جنهن کي مانوارو لفظ بنائڻ لاءِ ان جي اڳيان ”او“ (O) ڳنڍيو وڃي ٿو ۽ “Omamori” سڏجي ٿو. اهڙيءَ طرح “Mikuji” جي اڳيان ”او“ هڻي “Omikuji” سڏيو وڃي ٿو. ”اومي ڪُوجي“ جپاني لفظ فال ڪڍڻ لاءِ آهي. اوماموري (جپاني تعويذ) ٻن آڱرين جي چئن ڳترن جيڏا ڪاٺ جا يا لوهه، پلاسٽڪ ۽ دفتري جا ٿين، جيڪي بروڪيڊ ڪپڙي جي پوٽڙيءَ ۾ بند ٿين ٿا، پر خريد ڪرڻ واري کي اها خبر هوندي آهي ته هو ڪهڙي مراد پوري ٿيڻ وارو تعويذ خريد ڪري رهيو آهي. هتي ”خريد ڪرڻ“ لفظ به صحيح نه ٿيندو. جيتوڻيڪ مندر وارن جو اهو ئي مقصد هوندو آهي ته گهڻي کان گهڻا ”اوماموري“ وڪڻي مندر جي خرچ پکي لاءِ پئسو ٺاهجي ۽ هنن جي اها ئي ڪوشش هوندي آهي ته جپاني سندن مراد پوري ٿيڻ جو ڪريڊٽ هنن تعويذن کي ڏين ۽ ان جي پرچار ڪن. جيئن ٻين جو به ان ۾ اعتقاد ڄمي ـــ خاص ڪري عورتن جو. اهو ائين آهي جيئن اسان وٽ پيرن فقيرن جي قبرن تي عورتن جو انگ وڌيڪَ نظر اچي ٿو.... ٻيو ته ٺهيو پر منگهو پير وڃ ته اتي به واڳُن اڳيان عورتون هٿ ٻڌي بيٺيون آهن. گذريل سال تصويرون ڪڍڻ لاءِ اتي پهتس. جوهيءَ پاسي کان آيل هڪ عورت کان پڇڻ تي هن ٻڌايو ته، هوءَ سُکا لاءِ آئي آهي ته کيس ٻار ٿئي، ته هن ”واڳونءَ شريف“ کي ڇيلو اچي کارائي. منهنجي لاءِ اها ”نيوز“ هئي، جيڪا خبر منگهو پير تي پئي ته ”واڳونءَ“ جھڙو بڇڙو ۽ حرفتي جانور، جنهن وگهي آفريڪا ۾ سڀ کان گهڻا موت ٿين ٿا، اهو ”شريف“ به سڏيو وڃي ٿو. بھرحال مون هن غريب ۽ نٻل عورت (سندس ڪپڙن ۽ ڪمزور جسم مان لڳي رهيو هو) کان پڇيو ته، هوءَ ڪيئن ٿي چوي ته هي ”واڳون شريف“ سندس مراد پوري ڪندو؟!
”اسانجي ڳوٺ جي هڪ عورت کي شاديءَ بعد ڏهه سال ٿي ويا، پر ٻار نه پئي ٿيس. هن ڪيترن ئي حڪيمن، ڊاڪٽرن جون ستيون ڦڪيون کاڌيون ۽ ڪيترائي پير باسيا، پر اولاد نه ٿيس. پوءِ هتي اچڻ سان هوءَ يڪدم پيٽ سان ٿي وئي.“ هن ٻڌايو.
دراصل قدرت طرفان جڏهن لکيو هوندو آهي ته انسان جي مراد پوري ٿيو وڃي. پوءِ اسان جا وسوسا پيرن، فقيرن، قبرن، جهنڊن ۽ ”واڳون شريفن“ ڏي وڃن ٿا، جنهن لاءِ اسان مسلمانن کي سختيءَ سان منع آهي، جو اهي ڳالهيون شرڪ ۾ ٿيون اچن. شاهه لطيف جھڙو عظيم انسان پنهنجن بيتن ذريعي اهو سمجهائي سمجهائي هن جھان مان هليو ويو، ته رب پاڪ ئي درد ڏئي ٿو، اهو ئي شفا ڏئي ٿو ۽ دوائون به تڏهن اثر ڪن ٿيون، جڏهن کين ان هستيءَ کان حڪم ٿئي ٿو. ”تون ڏئين تون لاهين، ڏاتر کي ڏکندن“. اڄ سندس قبر تي شرڪ جا نظارا نظر اچن ٿا. پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو ڳائيندا وتن: ”ڀٽ جا ڀٽائي! منهنجيون تو پُڄائيون!“ شاهه لطيف خاموش آهي ... مجبور آهي ... اٿڻ جي طاقت هجيس ته انهن ماڻهن ۾ ڪُٽڪا وجهي ته، ”مون توهان کي ڇا سبق ڏنو ۽ توهان ڇا پيا ڪريو؟“.... اهڙن پيرن فقيرن جي درگاهن تي، چاهي ڪراچيءَ ۾ عبدالله شاهه غازيءَ جي درگاههَ هجي يا سيوهڻ ۾ قلندر شهباز جي - خود اتي جا مجاور آيل زائرين جي همت افزائي ڪن ٿا، جو انهن جي ڪمائي ۽ ڪاروبار انهيءَ ذريعي هلي ٿو. جپان ۾ خبر ناهي ڪهڙا ڪهڙا ديوتا (Kami) آهن، جن جي اهميت ۽ خوف جپانين جي ذهن ۾، ننڍي لاڪون، مندرن جي ٻاون يا لوڪ ڪهاڻين ذريعي وڌو وڃي ٿو.
منهنجو پهريون دفعو ان جپاني تعويذ ”اوماموري“ ۽ مندر سان واسطو جپان جي بندرگاهه فڪوڪا ۾ ٿيو. منهنجي شوق تي جھاز تي سامان سپلاءِ ڪرڻ واري (شپ چانڊلير) جي والده مونکي اتي جي شنتو مندر ۾ وٺي هلي. جپانيءَ ۾ ان کي ”جنجا“ (Jinja) به سڏين ٿا ۽ پوءِ جيئن هندن جا مندر ڪنهن ديوتا يا ديويءَ نالي منسوب ٿيل آهن، تيئن جپان جا هي مندر به ڪنهن ”ڪامي“ نالي سڏيا وڃن ٿا. جپاني لفظ “Kami” هر قسم جي ديويءَ يا ديوتا لاءِ استعمال ٿئي ٿو. جپان ۾ گهڻا تڻا مندر (جنجا) لومڙ ديوتا (اناريءَ) سان به منسوب آهن. انهن وڏين عمارتن وارن مندرن (جنجائن) کان علاوه جپان ۾ رستي جي ڪپرن تي پوڄا پاٺ لاءِ ننڍڙا ننڍڙا مندر به آهن، جن کي جپانيءَ ۾ ”هوڪورا“ (Hokora) سڏجي ٿو. هٿ ۾ ڏنڊي (Pole) تي کڻي هلڻ وارا مِني مندر جيڪي اڪثر ڪنهن جشن (متسوري) دوران سرگس ۾ کڻي هلجن ٿا، ”مِڪوشي“ (Mikoshi) سڏجن ٿا. جپان ۾ سرڪاري انگن اکرن موجب اٽڪل هڪ لک شنتو مندر آهن. هر مندر جي وچ ۾ هڪ خاص ڪمرو آهي، جنهن کي پوتر سمجهيو وڃي ٿو، جنهن ۾ مندر جي ديوي/ديوتا (ڪامي) کي رکيو وڃي ٿو. هي ڪمرو “Honden” سڏجي ٿو. ان جي چوڌاري ليڪچر روم (Haiden)، دروازا (Torii) ٿين. هي دروازا شنتو مندر جي خاص نشاني آهن ۽ توهان جپان جي فوٽن ۾ ضرور ڏٺا هوندا. خاص ڪري هيروشيما جي ڀر واري مندر مياجيما جو ڳاڙهي رنگ جو ”توري اِي“، جنهن جي چوڌاري هرڻ به نظر اچن ٿا. ڪٿي به توهان کي ان قسم جو دروازو نظر اچي ته سمجهي وڃو ته ان کي ٽپڻ سان مندر جون حدون شروع ٿيو وڃن. مندر جي اهم عمارت تائين پهچڻ وارو رستو خاص سرن يا گول ۽ لسن پٿرن وارو ٿئي ٿو، جيڪو سئنڊو (Sando) سڏجي ٿو. يعني ”پوڄارين جي واٽ“ .
هن رستي (Sando) جي ڪناري تي توهان کي پٿر يا ڪنهن ڌاتوءَ جا ٻه ڪتي مهانڊا شينهن نظر ايندا، جيڪي ”ڪوما اِينو“ (Komainu) سڏجن ٿا. هي مندر جا چوڪيدار سڏبا آهن، جن جو ڪم مندر جي پوچارين جي حفاظت ڪرڻ آهي.
اڳتي هن روڊ تي توهانکي مندر جو وضو خانو نظر ايندو، جنهن کي جاپاني ٻوليءَ ۾ تيمي زُويا (Temizuya) سڏجي ٿو. مندر ۾ وڃڻ کان اڳ هر هڪ هتي بيهي ناديءَ ۾ ڀريل صاف پاڻيءَ سان هٿ ڌوئي گرڙي ڪري ٿو. ناديءَ (ٽانڪيءَ) مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ ڏيڍ فٽ کن ڊگهي ڏنڊيءَ ۾ ڪاٺ جون ٺهيل گول ڪَريون (Mugs) ٻڌل رهن ٿيون. ان قسم جي وضوءَ بعد پوڄاري يا سياحَ خاص عبادتگاهه (Haiden) ۾ اچن ٿا، جتي مندر جو ديوتا ويٺل ٿئي. هن پوڄا گهر (Haiden) جي چوڌاري جيڪو ڪٽ ورڪ وارو ڪاٺ جو يا تيلن جو ڪٽهڙو (Fence) ٿئي ٿو، اهو جپاني ٻوليءَ ۾ ”تاماگاڪي“ (Tamagaki) سڏجي ٿو.
مندر جي آفيس ”شامُوشو“ (Shamusho) سڏجي ٿي. هتي مختلف ريتن رسمن جي پوئواري ٿئي ٿي ۽ مختلف قسم جا تعويذ (Omamori) ۽ فالناما (Omikuji) وڪامن ٿا. مٿي به لکي آيو آهيان ته تعويذ هرڪو پنهنجي مرضيءَ مطابق خريد ڪري ٿو. ڪو پنهنجو بد نظر يا دشمن کان بچاءُ چاهي ٿو، ته هو پئسا ڏئي سلامتيءَ وارو تعويذ خريد ڪري ٿو. ٽئڪسي ڊرائيور ٽرئفڪ جي سلامتيءَ وارو تعويذ خريد ڪري ڪار جي چاٻيءَ سان گڏ رکن يا ڪار جي آئيني ۾ لڙڪائي ڇڏين. اهڙا تعويذ (Kotsu-Anzen) سڏجن ٿا. اهڙيءَ طرح ڪامياب شاديءَ ۽ پيار جا تعويذ (En-Musubi) آهن، صحتمند ۽ باحفاظت ويم جا آهن، واپار ۾ ڪاميابيءَ جا (Shobai Hanjo) آهن....وغيره.
اومي ڪوجي (Omikuji) فالناما گهڻو ڪري ڪاغذ تي لکيل ٿين. معتقد پئسا ڏئي هڪ فال کڻن پوءِ ان کي کولي پنهنجي قسمت جو احوال پڙهن. هي ائين آهي، جيئن اسان وٽ فٽ پاٿ تي فالون وجهڻ وارا ويهارو کن لفافا رکي پوءِ طوطي کي اشارو ڪن ٿا، جيڪو چهنب سان هڪ لفافو ڪڍي فال واري جي حوالي ڪري ٿو. فال وارو لفافي مان پنو ڪڍي، ان تي لکيل ڳالهيون متين موڙهيل گراهڪ کي پڙهي ٻڌائي ٿو.
ڪٿي شايد لکي چڪو آهيان ته، آئون پهريون دفعو جنهن جھاز تي جپان آيو هوس، ان تي هڪ پوڙهو اڇي ڏاڙهيءَ وارو پٺاڻ انجن سرنگ (انجڻ روم ۾ ڪم ڪندڙ تيل ۽ آڳ وارن جو انچارج) هو. هو جپان ۾ ڪئين دفعا اچي چڪو هو، ان ڪري هن سٺي جپاني ڳالهائي ٿي. جھاز جي ڊيوٽي ختم ڪرڻ بعد جڏهن ٻيا سَڀُ، شهر گهمڻ ۽ پئسو خرچ ڪرڻ پئي ويا، ته هو ڪوبيءَ جي مشهور ”ڪلاڪ ٽاور پارڪ“ ۾ پلٿ ماري ويهي پئي رهيو. رکي رکي جپاني ڇوڪريون ۽ وڏي عمر جون عورتون هن کي هٿ ڏيکارڻ پئي آيون ۽ کيس 100 يين ڏئي پئي ويون. شام ڌاري هو ڪافي پئسا ڪمائي جھاز تي پهچندو هيو. جھاز اوساڪا پهتو ته اتي به اڳ جي مقرر جاءِ مناٽوڪو ريلوي اسٽيشن اڳيان اچي ويٺو پئي. مون کي ڏاڍي آنڌ مانڌ ٿي ته هن جي ڪهاڻي معلوم ڪئي وڃي. آخر جپان جي ٻئي يا ٽئين سفر جي واپسيءَ تي، سمنڊ ۾ هن جي رات جو ڊيوٽي مونسان لڳي، ته مون کانئس احوال پڇيو، ته ڇا هن کي واقعي هٿ شناسي (Palmistry) اچي ٿي؟.... هن قسم کڻي ٻڌايو ته ”بنهه نه“.
”ته پوءِ هٿ ڏسي جپانين کي ڪيئن ٿو مطمئن ڪرين؟“ مون پڇيو.
هن ٽهڪ ڏيندي چيو: ”سائين! هي جپاني ـــ خاص ڪري عورتون بيحد وهمي آهن. سالن جا سال جپان ۾ اچڻ بعد سمجهي ويو آهيان ته هنن جا ڪهڙا مسئلا آهن ۽ پوءِ منهن ڏسي سمجهي ويندو آهيان“.
”ڇا مطلب؟“ مون پڇيو.
”سر! مطلب اهو ئي ته جي جوان ڇوڪري آهي ته چوندو آهيانس ته ”جلد تنهنجي شادي ٿيڻ واري آهي“....... ۽ جي تير نشاني تي لڳي ويو ته هوءَ پاڻ ئي پڇندي ته، ”موجوده بئاءِ فرينڊ سان يا ڪنهن ٻئي سان؟“.... پوءِ منهنجي مرضي آهي ته سندس ڳالهائڻ مان آئيڊيا لڳائي چوانس ته ان ڊينڊي بي روزگار سان ئي ٿيندءِ، يا چوندو آهيانس ته، جلد هڪ شهزادي جھڙي نينگر سان تنهنجي ملاقات ٿيندي“.
”۽ اها غريب ڇوڪِري جنهن وٽ سؤ يين جو به ٻڌو سڪو ناهي، ان کي ته يڪدم چوندو آهيان ته عنقريب توکي نوڪري ملي ويندي، تمام سٺي پگهار واري..... وڏي عمر جي شادي شده عورتن کي اڪثر مڙسن سان شڪايتون رهن ٿيون، سو انهن کي اهو ئي چوندو آهيان ته، ”تنهنجو مڙس جلد پيئڻ گهٽائيندو ۽ توکي اهميت ڏيندو .... وغيره وغيره.“
سو جپاني فالون (Omikuji) به ان قسم جون ٿين ٿيون.
منهنجي جپاني ميزبان خاتون ”فڪوڪا“ شهر جو ”شنتو مندر“ گهمائڻ دوران مندر ۾ وڪامندڙ تعويذن (Omamori) جي تعريف به ڪندي رهي، پر آئون سندس ڳالهه کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪندو رهيس. پوءِ آخر ۾ جڏهن مندر جي آفيس ۾ پهتاسين ته هوءَ مختلف تعويذن کي ڏسندي رهي. مون کي چيائين ته، جيئن ته هن نئين ڪار ورتي آهي، سو هوءَ حادثن کان بچاءَ لاءِ تعويذ خريد ڪرڻ ٿي چاهي.... آئون کانئس پري ٿي مندر ۾ ڪم ڪندڙ خدمتگار ڇوڪرين کي ڏسڻ لڳس، جيڪي ”ميڪو“ (Miko) سڏجن ٿيون. هي سڀ هڪ ئي لباس ۾ ٿين ۽ ان وقت مندر جي ديوتا کي خوش ڪرڻ لاءِ هو هڪ خاص قسم جي مقدس (Sacred) ڊانس ادا ڪري رهيون هيون، جيڪا جپانيءَ ۾ ”ڪاگورا“ (Kagura) ڊانس سڏجي ٿي. ديوتائن جي دل خوش ٿي يا نه، پر اهڙا ڇمڪ ڇلو وارا ناچ ڏسي اسان جھڙن سياحن جي دل ضرور خوش ٿيو وڃي.
ڪار ۾ چڙهڻ مهل اسانجي ميزبان، يعني شپ چانڊلر جي ماءُ چيو ته، هن نه رڳو پنهنجي لاءِ پر منهنجي لاءِ به هڪ عدد اوماموري (تعويذ) خريد ڪيو آهي.
”منهنجي لاءِ خير ۾؟“. وائڙو ٿي پڇيومانس.
”ته جيئن تنهنجو سامونڊي سفر سٺو گذري“. پوڙهيءَ چيو.
مون نرڙ تي هٿ هڻي افسوس جو اظهار ڪندي چيو ”تو ان لاءِ ويهي هڪ هزار يين خرچ ڪيا آهن! ان تعويذ بدران ته هزار يين جو مونکي ٽيپ رڪارڊر وٺي ڏين ها، ته منهنجو هي سفر ڇا هر سفر گانا ٻڌندي سٺو گذري ها“.
ياد رهي ته هي 1970ع واري ڏهاڪي جا شروع وارا سال هئا، جڏهن ڪئسٽ ٽيپ نوان نوان نڪتا هئا، نه ته ان کان اڳ فقط پُول وارا اڪائيءَ جا ٽيپ رڪارڊر هئا، جيڪي ريڊيو اسٽيشن تي نظر ايندا هئا.
بهرحال، منهنجي ميزبان کي منهنجي ان ڳالهه جو ته ڏک نه ٿيو، پر هن کي افسوس ان جو ٿيو جو مون اهو ڌاتوءَ جو ٺهيل تعويذ بروڪيڊ جي پوٽڙيءَ مان ڪڍي ڏٺو. مونکي ته خبر ئي نه هئي ته جپاني تعويذ کي کولي نه ڏسبو آهي.
”اومي ڪوجيءَ (فال) کي کولي ڏسبو آهي“. هن مونکي سمجهايو. ”پر اوماموريءَ (تعويذ) کي ان پوش ۾ ئي رهڻ ڏبو آهي. تو کولي ان جو اثر ئي ختم ڪري ڇڏيو“.
سندس خيالَ موجب، سندس هزار يين ضايع ٿي ويا ۽ آئون سمنڊ تي طوفانن ۽ انجڻ بريڪ ڊائون کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار ٿي وڃان.
انهن تعويذن کي ڪچري ۾ اڇلڻ کي به بي ادبي سمجهيو وڃي ٿو. هر تعويذ جو مدو هڪ سال ٿئي ٿو، ان بعد ان کي اڇلڻ بدران ان مندر جي ٻائي کي موٽائي ڏيڻو آهي، جتان خريد ڪيو ويو ۽ نئين سال لاءِ نئون خريد ڪرڻو پوندو آهي. يعني هر طرف کان مندر جي ڪمائي ٿئي ٿي.
هتي اهو به لکندو هلان ته جپان جي مندرن ۾ نه فقط ٻين ڳالهين جھڙوڪ، عام صحت (Kenkou) لاءِ ته تعويذ ملن ٿا، پر ڪي ڪي مندر اهڙا به آهن ـــ خاص ڪري ”ڪاناياما مندر“ جتي طاقت، شباب ۽ جوانيءَ (Sexual Health) جا به تعويذ ملن ٿا. ان کان علاوه ٽنگون ڊگهيون ۽ اکيون وڏيون ٿيڻ لاءِ تعويذ ٿين، جن لاءِ جپاني ڇوڪريون هر وقت حسرت ڪنديون رهن ٿيون. سٺي فصل ٿيڻ ۽ چوپائي مال ۾ واڌ اچڻ جا تعويذ به عام آهن.