سمنڊ جي سيوين....
سنڌي ٻوليءَ جي تمام گهڻي رومانوي شاعر امداد حسينيءَ جا اهي ٻول ته مون ڪافي وقت کان پوءِ پڙهيا هئا ته:
”آءُ ته روح جا دروازا کلن
هير گُهلي!
۽ شيخ اياز جا اهي لفظ به منهنجين اکين ۾ گهڻي وقت کان پوءِ لٿا هئا ته:
”هر پُور پگهر ۾ آلو آ
آ ٽامي جھڙو سج تتو
پر مون وٽ جيءُ جهڙالو آ“.
انهن ٻنهي ٻولن کان اڳ لفظن ۾ لڪل فرحت کان مون کي آشنا ڪرائڻ وارو اديب اهو الطاف شيخ آهي، جيڪو هڪ عجيب قسم جو جھازي رهيو آهي. اڪثر جھازين جي باري ۾ اهو تصور ڪيو ويندو آهي ته هو اڻ مليل عورتن ۽ اڻ ڏٺل ساحلن سان ملي انهن کي چڱيءَ ريت ڏسي پسي ائين وساري ڇڏيندا آهن، جيئن ٻار صبح جو رات وارا سپنا وساري ڇڏيندا آهن. اهي جھازي جن جا پير پاڻيءَ تي ترندڙ جھاز مٿان هوندا آهن، انهن کي دنيا جي هر ملڪ جي شراب ۽ شباب جو ذائقو چکڻ جو شوق هوندو آهي. پر مون کي محسوس ٿيو آهي ته سنڌ ۾ سڀ کان گهڻو لکندڙ ۽ سڀ کان گهڻو پڙهيو ويندڙ اديب الطاف شيخ هڪ عياش جھازي ناهي. هن جي ذات ۾ ايتري معصوميت آهي، جيتري معصوميت ننڍڙن ٻارن ۽ معصوم پکين ۾ هوندي آهي. مون کي هن جي لاءِ لکندي ايئن محسوس ٿي رهيو آهي ته ڄڻ مان ڪنهن پکيءَ جي پرن تي ڪجهه لکي رهيو هجان يا ڪنهن ٻار جي ٻانهن تي نيري رنگ واري پين سان ننڍڙي واچ ٺاهيندو هجان!
وقت ڇاهي؟ مون کي موقعو ۽ مهل ملي ته اهو سوال مان ان شخص کان ضرور پڇا ڪندس، جنهن ڪيئي سال کارو کيڙيو آهي. جنهن نه صرف سمنڊ جي ڇولين جون ٻوليون ٻڌيون آهن، پر هن کي معلوم آهي ته ڪڏهن سمنڊ کي ڪاوڙ ايندي آهي ته اهو ڪيئن ڳالهائيندو آهي؟..... هن کي خبر پتو آهي ته جڏهن سمنڊ کلندو آهي ته هن جا ٽهڪ کليل آسمان جي هيٺان ڪئين گونجندا آهن؟ هن کي پروڙ آهي ته سمنڊ سموري ڏينهن جي لوڇ پوڇ کان پوءِ سمهي پوندو آهي ته هن جي ساهن جو سرگم ڪيئن وڄندو آهي ۽ هو ڄاڻي ٿو، ڇو ته هن ٻڌو آهي، جڏهن ڀڻ جهڻ ڪندي سمنڊ گهميل هوائن ۾ اکيون مهٽي اٿندو آهي. هن سمنڊ جا سمورا روپ سروپ پسيا آهن. هن جي سمنڊ سان پراڻي ياري آهي. هو ساحلن تي گهٽ ۽ سيرن تي وڌيڪ ستو آهي. هن کي ڇولين جي ڇم ڇم جو پتو آهي. هو هر ملڪ جي سمنڊ جي ڇولين جي پير جي ڇير جو آواز اکيون ٻوٽي سڃاڻي سگهي ٿو. هن کي پتو آهي ته هر سمنڊ هڪ جھڙو نه هوندو آهي. دنيا جو هر ساگر الڳ هوندو آهي. الڳ هوندو آهي هن جو روپ ۽ هن جو رنگ، هن جو ڍنگ، هن جو امنگ، هن جو بدن ۽ هن جو روح!!
صرف ناريون الڳ الڳ نه هونديون آهن، پر ناکئن کي معلوم هوندو آهي ته هر ساحل جو سواد ٻي ساحل کان گهڻو مٽيل هوندو آهي. هو آبي حياتيات جو ماهر ناهي، پر هن کي معلوم آهي ته نه صرف دنيا جي هر مڇيءَ جو مزو نه، پر هن جو مزاج به مختلف هوندو آهي. فراءِ پين ۾ پچندڙ ھر مڇيءَ جو سواد الڳ ان ڪري هوندو آهي، جو نه صرف هن ۾ ھر سمنڊ جو پاڻي ئي نه، پر ان پاڻيءَ ۾ موجود ڳلين ۾ به هن جي هلڻ جو انداز الڳ هوندو آهي.
مون کي هن سان ڪڏهن ويهي ڪنهن ڪچهريءَ نما ڊگهي انٽرويوءَ جو اهتمام به ڪرڻو آهي. مون کي هن کان پڇڻو آهي ته سفر جي هر سيزن الڳ الڳ هوندي آهي يا اها هڪجھڙي هجي ٿي؟ مان هن کان معلوم ڪرڻ ٿو چاهيان ته ان وقت ڇا محسوس ٿيندو آهي؟ جڏهن وچ سمنڊ هلندڙ جھاز مٿان لاڳيتو مينهن وسندو آهي؟ سامونڊيڪو سفر ڪيترو ٿڪائيندڙ هوندو آهي؟ ان سفر ۾ ماڻهوءَ جا موڊ ڪيئن ڦرندا گهرندا آهن؟ ان سفر ۾ گهر جي سار ڪيئن ايندي آهي؟ ڪيئن ڪڏهن نظر ايندڙ ۽ ڪڏهن نظر نه ايندڙ هڪ عجيب قسم جي مايوسي ڪيفيت جي ڪوٽ ۾ سڪل گل وانگر اٽڪي پوندي آهي؟
مان هن کان معلوم ڪرڻ ٿو چاهيان ته سمنڊ ۾ سڪي ديس جي سار ڪئين ايندي آهي؟ ان آلي ۽ نرالي سفر ۾ مسرتن جون صورتون ساڳيون هونديون آهن؟ يا اهي هر هر روپ مٽائي موٽنديون آهن؟ ڇا سامونڊي سفر ۾ وقت ويڻيءَ ۾ ٻڌل واچ جو محتاج هوندو آهي يا گهنگهور گهٽائن هيٺان گهڙيءَ جا ڪانٽا وهلور هليا ويندا آهن؟
مون کي هن سان ملڻو آهي ۽ هن کان صرف انهن ساحلن جي باري ۾ نه پڇڻو آهي، جيڪي سمنڊ جي ڪناري تي هوندا آهن پر مون کي هن کان انهن ساحلن جو پتو به پڇڻو آهي، جيڪي سمنڊ اندر هوندا آهن ۽ صرف هڪ جھازيءَ جون جهانوريل اکيون، انهن کي پاڻيءَ هيٺ به پسي سگهنديون آهن.
جھازي هجڻ ۽ مسلسل سفر ڪرڻ جو مطلب صرف ايترو ناهي، جيترو الطاف شيخ پنهنجن ڪتابن ۾ پيش ڪيو آهي. هن سمنڊ ۽ ساحلن جي جڳ ۾ ايترو ڪجهه ڏٺو آهي، جنهن جو هن صرف پنج سيڪڙو مشڪل سان بيان ڪيو هجي. مون کي انهن ماڻهن جي مٿان اچرج محسوس ٿيندو آهي، جيڪي سوچيندا آهن ته الطاف شيخ آخر ايترا ڪتاب لکڻ باوجود کُٽي ڇو نه ٿو؟ ان جو هڪ جواب ته اهو آهي ته هن جو من ان سمنڊ جھڙو آهي، جنهن جو هڪڙو ڪنارو ٻي ڪناري کان گهڻو دور آهي. هن جي سيني ۾ سامونڊي سفرن جا ايترا ته داستان آهن، جن مان صرف ڪاغذ مٿان ڪجهه پيش ڪيا آهن.
مون ٻڌو آهي ۽ ممڪن آهي ته ٻڌن جي ملڪن ۾ اها ڪهاڻي الطاف شيخ به ٻڌي هجي ته هڪ ڀيري گوتم ٻڌ پنهنجي تمام ويجهي چيلي آنند سان گڏ هڪ وستيءَ کان ٻي وستيءَ ۾ وڃي رهيو هو. اهو شام جو وقت ۽ پن ڇڻ جي موسم هئي. هڪ وستيءَ کان ٻي وستيءَ واري سموري واٽ سڪل پنن سان ڀريل هئي. هلندي هلندي آنند پنهنجي گروءَ گوتم کان پڇا ڪئي ته ”اسان کي اوهان ايترو ڪجهه ٻڌايو آهي. اوهان اسان جي زندگيءَ جي هر رخ ۾ رهنمائي ڪئي آهي. مان ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته ايتري ساري معلومات ڏيڻ کان پوءِ اوهان وٽ پوئتي ڪيتري ڄاڻ بچي آهي؟ مون کي ٻڌايو ته اوهان اسان کي ڪيترو علم ڏنو آهي ۽ اوهان وٽ اڃان ڪيترو علم باقي پويان بچيو پيو آهي؟“.
چون ٿا ته آنند جي ڳالهه ٻڌي گوتم ٻڌ هڪ گهڙيءَ جي لاءِ ترسي پيو. هو نوڙي هيٺ جهڪيو. هن سڪل پنن جي مٺ هٿ ۾ کنئي ۽ آنند کان پڇيو ته ”منهنجي مٺ ۾ ڪيترا پن آهن؟“. آنند چيو ته ”اوهان جي هٿ ۾ ويهه پنجويهه پن ٿي سگهن ٿا“. گوتم آنند کان پڇيو ته ”هن جهنگ ۾ ڪيترا پن آهن؟“. آنند جواب ڏنو ته انهن پنن کي ڪوئي ڳڻي نه ٿو سگهي. هن ٻيلي ۾ اڻ ڳڻيا سڪل پن آهن“. گوتم چيو ته ”مون اوهان کي جيڪا معلومات ڏني آهي، اها ايترن پنن جيتري آهي، جيڪي منهنجي مٺ ۾ آهن ۽ اڃان مون وٽ ايتري معلومات آهي، جيترا هن جهنگ ۾ سڪل پن ٽڙيا پکڙيا پيا آهن“.
مون کي به اهو محسوس ٿيندو آهي ته الطاف شيخ اسان کي تمام ٿورو ٻڌايو آهي. هن جي دل ۾ اڃان ڪيترائي داستان آهن، جيڪي هن پني تي نه لکيا آهن.
منهنجي شديد خواهش آهي ته مان هن سان ڪجهه ڊگهيون ڪچهريون ڪيان ۽ هن جي داستانن جي دنگيءَ چڙهي دور دور تائين وڃان ۽ هن کان انهن ڪهاڻين جو پتو پڇان، جيڪي هن ڪنهن به سبب جي ڪري پني تي نه لاٿيون.
هڪڙن داستانن ۽ حالن احوالن جا مسافر ساحل تي لهي آيا، پر جن ڪهاڻين جا مسافر اڃان جھاز تي آهن، انهن جي باري ۾ هن کان پڇا ڪرڻي آهي. هن کان گهڻيون ڳالهيون معلوم ڪرڻيون آهن. هو اسان جو درياهه نه پر اسان جو سمنڊ آهي. اهو سمنڊ جيڪو انت اٿاهه آهي. ان سمنڊ ۾ گهڻو ڪجهه آهي.
الطاف شيخ ان سمنڊ کي پنهنجي سيني ۾ لاٿو آهي. ان سيني ۾ هن جي دل جي ٻيڙي لکڻ جي لحاظ کان ننڍڙا سفر ڪيا آهن. اسان چاهيون ٿا ته هن کي پڙهندي وڏي ٿي ويل سنڌ هاڻي انهن ڪهاڻين جي باري ۾ ڄاڻي، جيڪي گهڻو ڪري لڪايون وينديون آهن.
لطيف ان سلسلي ۾ ڪهڙو نه سهڻو لکيو آهي ته:
اوريان ئي آڻين، ميڙيو معلم خبرون
سا تان سڌ نه ڏين، جتي وير ويڌ ڪري
سنڌ هاڻي هن کان اهو ڪجهه پڇڻ چاهي ٿي، جيڪو هن پوري طرح سان کولي بيان نه ڪيو آهي.
الطاف شيخ لکڻ پڙهڻ جي دنيا جو صرف ساقي ناهي، پر هو پنهنجي وجود ۾ وڏو مئخانو آهي. اهڙو مئڪدو آهي، جنهن ۾ هر قسم جو مڌ ڀريو رکيو آهي. سنڌ جي ساڃاهه هاڻي هن جي تلخ شرابن جي وَٽَ وٺڻ چاهي ٿي.
اعجاز منگي
ڪراچي