آڻِئو اکا ڏين، کٿوري سمونڊ کي
سو هي ڪم هاڻ کان نه پر صدين کان پيو هلي. شاهه لطيف جي سر سامونڊيءَ ۾ هڪ بيت آهي:
اڀيون تڙ پوڄين، وَهون وڻجارَن جِيُون
آڻِئو اکا ڏين، کٿوري سمونڊ کي
(وڻجارن جون (سِڪايل) گهر واريون سمنڊ تي اچي تڙ پوڄا پيون ڪن. اهي پاڻ سان اَکا (ان جا داڻا ۽ ٻيون خوشبوءِ واريون شيون) کڻي آيون آهن ته جيئن سمنڊ کي ڀيٽا ڏين ته جيئن سندن ڀتار سلامتيءَ سان ماڳ اچي پهچن).
برٽش ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي انگريز آرمي آفيسر، سياستدان ۽ اوڀر جي ڄاڻ جي ماهر سر هينري رالنسن (1810ع، 1895ع) ۽ ٻين عالمن جي ڪتابن ۽ مضمونن ۾ هندستان ۽ مغرب جي ملڪن ۾ جيڪو واپار جو ذڪر آهي، ان مطابق سنڌو ماٿر جا رهاڪو بئبلونيا، ميسوپوتيما ۽ اڀرندي آفريڪا طرف وڻج واپار ڪرڻ ويندا هئا. اولهه ۾ سنڌ جو نالو گهڻو مشهور هوندو هو. سنڌ جي سڀيتا ۽ شاهوڪاريءَ جون ساکون ٻڌي، عيسوي سن کان 516 ورهيه اڳ ايران (پرشيا) جو بادشاهه ”دارا پهريون“ پنجاب ۽ سنڌ تي ڪاهي آيو هو.
ڪارٽر ته سنڌ جي تاريخ ۾ لکيو آهي ته روم وارن جا جھاز سنڌ ۾ ايندا هئا. اسان جا سنڌي ماڻهو روم ڏي وڻج واپار لاءِ ويندا هئا. آخر هي صديون پراڻيون چوڻيون ۽ پهاڪا ائين ته نه ٺهيا، چوڻي آهي ته: ”توڙي وڃي روم، ته به ڍوڍو ۽ ٿوم، لکيو لوح قلم ۾“.
ان پهاڪي مان لڳي ٿو ته اسان جا ماڻهو صدين کان روم ويندا هيا ۽ اتي سادي زندگي گذاري، پنهنجي وطن جهجهو ڌن کڻي ايندا هيا.
پيريپلس جھازرانيءَ جي ترقيءَ جي سلسلي ۾ لکي ٿو ته، عيسوي پهرين صديءَ ۾ سنڌ جا واپاري چين ڏي ويا هئا. اتي جي حاڪم کي ڏاڍيون سوغاتون ۽ تحفا ڏنا هئائون. عيسوي ٽين صديءَ ۾ هنن جون بيٺڪون سوڪترا ٻيٽ ۾ هونديون هيون ۽ سندن جھاز آفريڪا جي اڀرندي ڪناري ۽ ايران جي بندرگاهن تي ڏسڻ ۾ ايندا هئا. پنجين ۽ ڇهين صديءَ ۾ سنڌ ۽ گجرات پاسي جھاز راني نهايت زور هئي. حمزي نالي هڪ ايراني سياح لکي ٿو ته، پنجين صديءَ ۾ ڪوفي جي ويجهو فرات نديءَ وٽ هندن جا گهڻا جھاز ڏسبا هئا. ڪامر نالي هڪ ليکڪ لکي ٿو ته، عيسوي ڇهين صديءَ ۾ سلون (لنڪا) ٻيٽ سان ديبل ۽ ويراوال بندرگاهه (جنهن جي ڀرسان سومناٿ مندر آهي) جو گهڻو واپار هلندو هو. تن ڏينهن ۾ سنڌ ۽ گجرات جي ماڻهن بحري نار ۾ ٻيٽ هٿ ڪيا هئا ۽ بيٺڪون وڌيون هئائون. عيسوي پهرين صديءَ کان وٺي اسانجي ننڍي کنڊ جا ماڻهو سيام، ملايا، انڊونيشيا پاسي جاوا، سوماترا، بالي، ڏور اوڀر جي ڪيترن ئي بندرگاهن تي ويا پئي ۽ پوءِ به ويندا رهيا. گجرات جو پاسو ڪيترا ورهيه سنڌ جي حدن اندر هو. ڀيرومل مهر چند ٻڌائي ٿو ته، سنڌ جا هندو هڪ طرف بصري ۽ بخارا هليا پئي ويا، ته ٻئي طرف سامونڊي سفر ذريعي جاوا، بالي ۽ سوربائيءَ کان وڃي نڪتا، جتان هو جهجهو ناڻو ڪمائي پئي آيا، جنهن بابت هڪ بيت جڙيل آهي، جيڪو 1920ع جي ڏينهن جي سنڌي پنجين ڪتاب ۾ به ڏنل آهي، جيڪي ڪتاب اسان جي والدين جي ڏينهن ۾ پڙهايا ويا:
سودي خاطر سنبھي، جيڪي ويا جاوا
ڪري وڻج واپار سي، سگهو ٿيا ساوا
اڻ ميو ڌن اتان، سو جو ڪمائين
پاڻ ته کائن تن جا، پويان پڻ کائين
ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته، هاڻوڪن عاملن ۽ ڀائي بندن مان ڪيترن جا وڏا ڪلهوڙن جي صاحبيءَ کان به اڳ ڏيساور ڏي ويندا پئي رهيا، جن جو احوال شاهه لطيف پنهنجي رسالي جي سر ”سريراڳ“ ۽ ”سامونڊيءَ“ ۾ڏنو آهي. شاهه جي هڪ بيت جي سٽ آهي: ”قرڦل، ڦوٽا، پارچا، پاڻيٺ پاتائون“.
قرڦل (لونگ) ۽ ڦوٽا يا ڪارا مرچ ۽ دال چيني وغيره سنڌ جي پيداوار نه آهن. اهي مصالحا ملبار ڪناري يا جاوا سماترا کان آڻيندا هئا ۽ پارچا يعني ڪپڙا (ريشم) چين ولايت ۽ بنگال کان آڻيندا هئا. اهي تاريخي حقيقتون آهن ۽ شاهه جي رسالي ۾ انهن ڳالهين جا اهڃاڻ آهن:
سودي ڪارڻ سنڀري، ويهون وڻجارن
ويا چين بنگال ڏي، ماڻڪ رکي من
(شاهه)
پاڻيٺ يا آبدار موتي (Pearls) ٻين هنڌان (ايراني نار وغيره) کان آڻيندا هئا.
لنڪا لنڪا ڪن، لئه لنڪا جي اوهريا
سڻي سون لنڪا جو، سک نه سامونڊن
اسان جا اهي وڻجارا (سنڌي هندو) درياهه پنٿي هوندا هئا، تنهن ڪري سندن گهر واريون سمنڊ ۾ اکا ۽ بحرانا وجهنديون هيون. لطيف چيو:
جا جر جاٽون نه ڏئي، ڏيئا نه موهي
سَڌون ڪوهه ڪري، سا پنهنجي ڪانڌ جون؟
هن مان ظاهر آهي ته وڻجارن جون وهون (زالون) سمنڊ جي ياترا تي وينديون هيون ۽ اٽي جا ڏيئا ٻاري سمنڊ ۾ تارينديون هيون. يعني هي سڀ ڳالهيون اڄ کان گهٽ ۾ گهٽ ٽي چار سئو سال ته پراڻيون هونديون، جيڪي ڏسي ۽ ٻڌي شاهه لطيف پنهنجن بيتن ۾ ذڪر ڪيو آهي. پر آئون ته اهو چوندس ته اڄ کان ڪجهه سال اڳ يعني 1960ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن مون جھازن جي نوڪري شروع ڪئي، ڏورانهن ڏيهن ڏي سفر ڪيا، ان وقت تائين به اها حيرت جي ڳالهه هئي، جڏهن اسان کي لاس پاماس، برمودا، ڪيپ وردي، فجي، ٽرنيڊاڊ، سورٻائي ۽ سنگاپور جھڙن ويجهن توڙي ڏورانهن ٻيٽن تي اسان جي ٻولي ڳالهائيندڙ سنڌ جي حيدرآباد، شڪارپور، مانجهند، ڪوٽڙيءَ جھڙن وڏن توڙي ننڍن شهرن جا ماڻهو ڄميل واپار سان نظر ايندا هئا. مون سان گڏ اسان جي جھاز تي منهنجا پنجابي، بنگالي، پٺاڻ دوست مون اڪيلي سنڌيءَ کي سامونڊي نوڪريءَ ۾ ڏسي جتي حيرت کائيندا هئا ته توهان سنڌي مسلمان گهر کان پري ڇو نٿا نڪرو، اتي ان ڳالهه تي به حيرت کائي مون کي چوندا هئا ته، ”يار! ڪمال آهي توهان جا هندو سنڌي وڏي دل گردي وارا آهن، جيڪي پراڻي جڳ جي ڪمزور ٻيڙن ۾ چڙهي نه فقط هنن ڏورانهن بندرگاهن کان اچي نڪتا، پر واپار جھڙي شيءِ ۾ پئسو لڳائڻ جو جوکو کنيائون“.
سچ آهي ته ڪامياب واپار لاءِ رڳو پئسو به نٿو کپي، همت ۽ ڀاڳ به ضروري آهي. وڏن وڏن هندو سيٺين کي مون قرضي ٿيندي به ڏٺو. پر وڏي همت سان هنن پنهنجو بچاءُ به ڪيو ٿي ۽ وري آسودا ٿي ويا ٿي.
سامونڊي نوڪريءَ جي شروع توڙي آخر وارن سالن ۾ اهو ڌيان ۾ نه آيو ته انهن ڏورانهن ملڪن ۾ واپار تي حاوي رهڻ وارن سنڌين جو انٽرويو وٺجي، خبر چار وٺجي ۽ سندن زندگيءَ جو تفصيلي احوال لکجي ته هو يا هنن جا ابا ڏاڏا هتي ڪيئن پهتا ۽ ڌاري ڌرتيءَ تي ڪيئن ڌنڌو ڄمايائون؟ آفريڪا جي وڏن توڙي ننڍن بندرگاهن ۽ ٻيٽن تي، جبرالٽر، مالٽا، سوٽا ۽ ڏکڻ آمريڪا جي ڏورانهن بندرگاهن تي سنڌي ذاتين وارا دڪان ڏسي، حيرت ضرور ٿيندي هئي. سنگاپور ۽ ملائيشيا ۾ وسيامل آسومل ۽ چوٽڙمل وارن جا اسٽور، جاوا، هانگ ڪانگ، انڊونيشيا پاسي مکي هوتچند کيمچند ۽ ٻين سوين سنڌين جون ڪوٺيون ۽ اسٽور، فلپائين ۾ ڌنامل چيلا رام، مولچند، چوئٿرام هاٿيراماڻي، ميشرس پوهومل برادرس، منيلا ۾ ڀائي گيهي مل رامنداس جا دڪان نظر آيا ٿي. هڪ طرف اوڀر جي ملڪن ۾ ڪي اين ڌنامل ۽ ٻين سنڌين جون فرمون ته ٻئي طرف هونولولو (هوائي ٻيٽ) تي ميشرس واٽومل برادرس جھڙا نالا هڪ قسم جا ڄڻ برانڊ نالا هئا، جن جي دڪانن تان خريداري ڪرڻ فئشن ۾ شامل هو. جاوا ۾ ته سنڌ ورڪين ايترو نالو ڪمايو، جو چوڻي مشهور ٿي ته: ”جو وڃي جاوي، سو ڦر نه آوي، جي آوي ته پٽ پوٽا کاوي“.
يعني ايڏو ڪمائي اچي جو هن جون ست پيڙهيون پيون کائين. جبرالٽر ۽ مالٽا ۾ ته سنڌين جا ڪيئي ڪارخانا نظر پئي آيا ۽ ميشرس پوهومل جو نالو ته سائوٿ آمريڪا جي ڏکڻ ۾ فاڪلينڊ ٻيٽ تي به ٻڌڻ ۾ آيو ٿي. ان کان علاوه برازيل، ڪولمبيا توڙي ڪوروسائو جھڙن ٻيٽن تي ته بولچند وارن جو ڄڻ راڄ هو ۽ اڄ به آهي، جنهن جو تفصيلي احوال پنهنجي ڏکڻ آمريڪا واري سفرنامي ”برونائيءَ کان بيرازيل“ ۾ ڪري چڪو آهيان. جبرالٽر ۽ اولهه آفريڪا جي ملڪن ۾ به اڄ تائين جي ٽي چئنراءِ، ڪشچند چيلا رام، ميٺارام، جسومل، ايم ڏيئلداس ۽ ٻين سنڌي واپارين جي هاڪ ۽ نالو آهي. هڪ جھاز هلائيندڙ جي حيثيت ۾ اسان کي انهن واپارين جي ڄاڻ رکڻ ۾ ڪا دلچسپي نه هئي. بس سندن مٺا ٻول ٻڌي ٺري پئي پياسين ۽ سندن دڪانن تي سهڻيون سهڻيون ۽ برانڊيڊ شيون ڏسي هِرکجي پئي پياسين ۽ جيستائين کيسي ۾ پئسو رهيو پئي، خريداريءَ ۾ مشغول رهياسين ۽ حيرت لڳي ٿي ته هي سنڌي اهڙيون سهڻيون سوکڙيون ڪٿان آڻين ٿا، جن جي اگهه جو مقابلو ٻيا مقامي دڪاندار ڪريو نٿا سگهن ۽ اڄ اها حيرت لڳي ٿي ته اهي پاڻ انهن ڏور ڏيساور بندرگاهن ۾ ڪيئن پهتا ۽ ڪيئن ڪاروبار شروع ڪيائون؟!
مٿي بيان ڪيل ٻن ڇوڪرين (شاگردياڻين) جي ٿيسز ۽ ٻين مضمون مان سنڌي هندو واپارين جي جپان ۾ آمد ۽ واپار بابت ڄاڻ ملي ٿي. انهن ۾ هڪ مامتا سچن ڪمار آهي، جنهن سنگاپور جي نئشنل يونيورسٽيءَ مان ماسٽرس ڪئي، جنهن جي ٿيسز جو عنوان ”جپان ۾ سنڌي واپاري“ آهي ۽ ٻي ميگها واڌوا ٽوڪيو (جپان) جي صوفيا يونيورسٽيءَ جي پوسٽ ڊاڪٽوريل فيلو آهي، جنهن جي پيپر جو عنوان آهي “Exploring the Working Experiences of Indian Immigrants in Japan”.
اسانجي ننڍي کنڊ مان ڪيترائي ماڻهو انگريزن جي راڄ ۾، ۽ ان کان اڳ ۽ پوءِ دنيا جي مختلف ملڪن ڏي ويندا رهيا ۽ ڪيترا اتي ئي شاديون ڪري، يا پنهنجي وطن مان شادي ڪري، ولايت ۾ مستقل طور رهي پيا. ولايت ۾ رهندڙ واپاري ”انڊين“ جي جڏهن به ڳالهه ٿي نڪري، ته انهن ۾ گهڻائي سنڌين جي آهي. هونءَ تعداد ۾ کڻي بنگالي، مدراسي، تامل، پنجابي، پٺاڻ ۽ سک گهڻا هجن، پر واپارين ۾ گهڻا ناليوارا سنڌي هندو رهيا آهن. جيئن ملائيشيا توڙي سنگاپور ۽ پينانگ ۾ ريلوي لائين جي ڪم ۽ پوک لاءِ انگريز سرڪار تامل ۽ ٻين سائوٿ انڊينس سان جھاز ڀري آئي. چوڪيداري، فوج ۽ پوليس سسٽم لاءِ گورکا، سک، پنجابي مسلمان ۽ پٺاڻ وٺي آيا، پر واپار ۽ دڪانداريءَ لاءِ سنڌي هندو جتي ڪٿي پهچي پئي ويا. نه رڳو ملايا، ڪينيا، عدن، نائيجيريا، يوگنڊا، برمودا جھڙن هنڌن تي، جتي انگريزن جو راڄ هو، پر انهن ملڪن ۽ ٻيٽن تي به جن تي ڊچ، فرينچن، پورچوگالين جو راڄ هو. جيئن انڊونيشيا، فلپين، موزمبق، سينيگال، برازيل، ڪيپ وردي، لاس پاماس وغيره وغيره.
ميگها پنهنجي مٿئين پيپر ۾ جيتوڻيڪ جپان ۾ رهندڙ 108 کن انڊين واپارين جو احوال لکيو آهي ته هو جپان ۾ ڪڏهن، ڇو، ڪيئن ۽ ڪهڙين حالتن ۾ آيا؟! پر ڏٺو وڃي ته ان ٿيسز ۾ گهڻائيءَ ۾ سنڌي هندو واپارين جو احوال آهي.
مٿين ليکڪائن ۽ ٻين مطابق جپان ۾ پهريان ننڍي کنڊ جا هندو (سنڌي) واپاري 1870ع جي شروع وارن سالن ۾ آيا. ان وقت جپان ۾ ٻي ڪا خاص شيءِ ته نه پئي ٺهي ۽ نه وري ڪو اناج، ڀاڄي يا ميوا ايڪسپورٽ ڪرڻ لاءِ هئا، نه وري ڪو ڌاتو هو، جيئن انڊيا ۽ ٻين ملڪن مان پتل ۽ ٽامي جا برتن ويا ٿي. ان ڪري وڏي عرصي تائين ڌارين کي جپان ۾ دلچسپي نه پئي رهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته جپان پاڻ به دنيا کان الڳ ٿلڳ ٿيو ويٺو هو. هنن نه ڪنهن ڌرائي جو پنهنجي ملڪ ۾ آڌر ڀاءَ پئي ڪيو ۽ نه پنهنجا ماڻهو ٻين ملڪن ڏي موڪليا پئي.
ننڍي کنڊ جي ماڻهن جو جڏهن 1870ع جي شروعاتي سالن ۾ جپان ۾ اچڻ ٿيو، ته هنن کي جپاني سِلڪ هڪ اهڙي شيءِ لڳي، جيڪا هنن سمجهيو ته اها انڊيا، يورپ ۽ جاوا، ملايا ۽ آفريڪا موڪلبي ته چار پئسا ڪمائي سگهبا. ان وقت جپاني ڪي امير نه هئا، پر اسان جي واپارين جائزو ورتو ته پورهيت آهن ۽ هنن کي ڪپهه، جانورن جي کلن ۽ ٽين (Tin) جي سخت ضرورت آهي، جنهن مان هو ڪجهه ٺاهي چار پئسا ڪمائي سگهن ٿا. ان ڪري اسان جي واپارين اهو سامان انڊيا کان جپان موڪلڻ شروع ڪيو. سلڪ جا ڪارخانا يوڪوهاما ۾ گهڻا هئا، ان ڪري اسان جا تاجر يوڪوهاما ۾ اچي رهيا. پر ممبئيءَ سامان موڪلڻ لاءِ هنن کي ڪوبيءَ ۾ پڻ رهڻو پيو. يوڪوهاما جيتوڻيڪ بندرگاهه آهي، پر ممبئيءَ لاءِ لڳاتار جھاز ڪوبيءَ کان ويا ٿي. اها ڪوبيءَ ۽ ممبئيءَ جي وچ ۾ سِڌي شپنگ 1893ع کان شروع ٿي. مون کي حيرت آهي ته جپان کي ڪاٽن جي ايتري ته ضرورت رهي آهي جو 1980ع تائين ته ڪراچيءَ کان به سٽ، ڪپهه ۽ سادي ڪپڙي سان جھاز ڀرجي ڪوبيءَ ويندا هيا ۽ جپان جي مختلف شهرن جي فئڪٽرين ۾ اهو سامان، Process ٿي اعليٰ معيار جو ڪپڙي جي صورت ۾ عرب ملڪن ڏي موڪليو ويندو هيو.
ڪوبيءَ جي ميونسپالٽيءَ مطابق 1901ع ۾ ڪوبيءَ ۾ رهندڙ انڊين (سنڌي هندو) واپارين جو تعداد 26 هو، جيڪو پوءِ چئن سالن بعد 59 تائين پهتو. يعني ٻيڻو ٿي ويو. اهو تعداد اوڻهين صديءَ جي آخري ٻن ڏهاڪن ۾ تمام گهڻو وڌي ويو، جو جپان ۽ انڊيا جي وچ ۾ جھاز راني به وڌي وئي. 1910ع ۾ ڪلڪتي کان جپان جھاز هلڻ لڳا ۽ 1936ع ۾ مدراس بندرگاهه کان به جھاز راني شروع ٿي وئي. تعليم لاءِ به شاگرد جپان ۾- خاص ڪري ٽوڪيو شهر ۾ اچڻ لڳا.