جپاني ــ محنتي ۽ پورهيت قوم
جپانين جي محنت جو اندازو مونکي جپان وڃڻ کان اڳ ٿيو. جپان ۽ ڪوريا واري روٽ تي جھاز هلائڻ کان اڳ ٽن سالن تائين منهنجي بدلي گهڻو ڪري انهن جھازن تي ٿيندي رهي، جيڪي آمريڪا، ڪئناڊا ۽ يورپ پاسي هليا پئي. هيءَ 1968ع يا 1969ع جي ڳالهه آهي، جو اسان پهريون دفعو ڪوڪا ڪولا، سيون اپ ۽ فانٽا جھڙا شربت دٻن ۾ ڏٺا نه ته ان کان اڳ آمريڪا توڙي يورپ ۾ اسانجي جھاز جي بانڊ اسٽور (جيڪو دڪان جھاز تي رهندڙن لاءِ ٿئي ٿو ۽ مشروبات کان علاوه سگريٽ، شراب، عطر، چاڪليٽ ۽ ٻيون شيون ڊيوٽي فري يعني فئڪٽريءَ جي اگهه تي وڪامن ٿيون) ۾ ڪوڪا ڪولا ۽ ٻيا مشروب بوتلن ۾ ملندا هئا، پر پوءِ نيويارڪ توڙي نيو اورلينس جي رستن تي لڳل وينڊنگ مشينن توڙي ريسٽورنٽن ۾ اهي مشروب دٻن ۾ نظر اچڻ لڳا.
انهيءَ ڀيري مون بالٽيمور، هيوسٽن، فلڊلفيا ۽ آمريڪا جي ٻين شهرن ۾ جپانين کي مئه خانن، هوٽلن ۽ وينڊنگ مشينن اڳيان اهي ڪوڪا ڪولا وغيره جا اڇلايل خالي دٻا ميڙيندي ڏٺو. اهو ڏسي مونکي حيرت ٿيندي هئي ته جتي ڪٿي هي جپاني اهي خالي دٻا ڇو ميڙي رهيا آهن؟! خالي بوتلون ميڙڻ ٻي ڳالهه آهي، جو ڌوئي وري استعمال ڪري سگهجن ٿيون. ويندي اسان جھڙن ملڪن۾ ته عطر جون خالي شيشيون به وڏي اگهه ۾ وڪامن ٿيون، جو انهن ۾ ٺڳ واپاري نقلي عطر ڀري اصليءَ جي نالي ۾ هلائين ٿا. ان ڳالهه تي ان وقت ته حيرت نه ٿي هئي ته اهو ڪچرو چونڊڻ جھڙو نيچ ڪم جپاني ڪري رهيا آهن. اڄ جي دؤر جو ماڻهو اها ڳالهه ضرور سوچيندو، جو اڄ جپان جي معيشت (Economy) زور آهي ۽ ڪو ورلي جپاني غريب نظر اچي ٿو. پر هيءَ 1960ع واري ڏهاڪي جي ڳالهه آهي. ٻي وڏي لڙائي، جنهن ۾ جپان بُريءَ طرح هارايو ۽ تباهه ٿي ويو، ان کي اڃان 20 سال ڪي مس ٿيا هئا. جپان ترقي ڪري رهيو هو، پر غربت عام نظر آئي پئي ۽ هونءَ به جنگ کان اڳ به جپاني ڪي امير نه هئا. سندن حڪومت زور هئي، سندن فوج کي جنگي جنون هو، پر عوام غريب هو. ايتريقدر جو غربت جي چڪيءَ مان نڪرڻ ۽ روزگار حاصل ڪرڻ لاءِ جپاني هارين ۽ پورهيتن جا جھاز ڀرجي برازيل آيا، جتي جي پورچوگالي زميندارن کي پنهنجي ڪمند جي پوک لاءِ مزدورن جي ضرورت هئي. هي ڪم ائين ئي هو، جيئن ننڍي کنڊ جا پورهيت بيروزگاريءَ کان بچڻ لاءِ فجي ۽ موريشش ٻيٽن تي ۽ سري نام ۽ ملائيشيا جھڙن ملڪن ۾ ڪمند ۽ پام آئل جي پوک لاءِ پهتا، جن مان ڪيترن جو اولاد اڄ به اتي موجود آهي. برازيل ۾ رهندڙ جپانين جو اولاد هاڻ سکيو نظر اچي ٿو، پر سٺ ۽ ستر وارن ڏهاڪن ۾ اسان جو جھاز برازيل جي بندرگاهن ۾ ويندو هو ته ڪيترن جپانين کي هيٺين درجي جون نوڪريون ڪندي ڏسبو هو.
خير! ٻئي دفعي جڏهن آمريڪا آيس ته سوانا بندرگاهه ۾ اسانجي جھاز جي گاربيج مان هڪ جپانيءَ کي اهي شربتن جا دٻا چونڊيندي ڏسي، پنهنجي مقامي آفيس کان آيل آمريڪن سان مون حيرت جو اظهار ڪيو ته، ”آمريڪا ۾ نوڪريون ۽ روزگار جام هجڻ جي باوجود، هي جپاني رديءَ جو سامان ڇو چونڊي رهيا آهن؟ ۽ ان ۾ به فقط اهي لوهه جا خالي دٻا؟“.
”اهو ان ڪري جو هنن کي لوهه جي ضرورت آهي“. آمريڪن ايجنٽ وراڻيو.
”ڇا مطلب؟“. مون پڇيو.
”جپانين کي لوهه کپي. سو هو هتان هتان ميڙي پنهنجي ملڪ ڏي موڪلين ٿا“. هن وراڻيو.
جپان، ڏٺو وڃي ته اسانجي ملڪن وانگر خوش نصيب ناهي. جابلو علائقو هجڻ ڪري اتي نه پوک لاءِ زمين آهي ۽ نه رهائش لاءِ. جبل ته گهڻا ئي آهن، پر انهن هيٺ نه لوهه آهي نه ٽامو ۽ پتل. ان مٿان موسم جي مصيبت! سڀ کان گهڻا طوفان ۽ سامونڊي سوناميون جپان ۾ اچن ٿيون. جپانين کي جتي به موقعو لڳي ٿو اتان اهو ڌاتو حاصل ڪري پنهنجي ملڪ پهچائين ٿا، جتي هو ان مان ڪارخانن ۾ مختلف شيون ٺاهي دنيا کي وڪڻن ٿا ۽ مليل پئسي مان ٻين ملڪن مان کاڌي جون ۽ ٻيون شيون گهرائين ٿا. هتي اهو لکندو هلان ته هي اهي ڏينهن هئا، جڏهن اسان جا جھاز سنڌ ۽ پنجاب جي ڪپهه سان ڀرجي جپان پهچندا هئا، جتي جپانين ان ڪپهه مان اوچو ڪپڙو ٺاهي، سعودي عرب ۽ ٻين امير ملڪن کي وڪيو پئي. اسان جي ملڪ کان مڇي ۽ گانگٽ به جپان ويا پئي، جن کي جپانين وڌيڪ صاف ڪري سٺي ۽ خوبصورت پئڪنگ ۾ بند ڪري سئيڊن، ناروي جھڙن ملڪن کي وڏي اگهه تي وڪيو پئي، پر پوءِ آهستي آهستي اسان جي ملڪ جي واپارين سادو ۽ خراب مال سپلاءِ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي اسان ان ايڪسپورٽ ۾ پٺتي رهجي وياسين. ڪوڪا ڪولا جھڙن مشروبن جي دٻن مان جپانين شروع شروع ۾ خوب ڪمايو، پر پوءِ هنن ڏٺو ته هاڻ ان ڪاروبار ۾ ڪو فائدو نه آهي. ڇا ٿيو جو شروع وارا سال اهي لوهي دٻا ٿلهي چادر مان ٺهندا هئا. ايتري قدر جو مون کي ياد آهي ته اسان ڪوڪا ڪولا يا سيون اپ پيئڻ بعد ان جي دٻي کي چيڀاٽڻ جي ڪوشش ڪندا هئاسين. ٻن هٿن سان زور ڏيڻ سان ته خالي دٻو يڪدم چٻو ٿي ويندو هيو، پر هڪ هٿ سان وڏو زور ڏيڻو پوندو هيو. اهو ان ڪري جو ان دٻي جي چادر ٿلهي هوندي هئي، يعني ان ۾ لوهه گهڻو هو. ان بعد ٽيڪنالاجي بهتر ٿيڻ تي اهي دٻا تمام سنهين چادرن جا ٺهڻ لڳا، جيڪي اڄ تائين هلي رهيا آهن ۽ جن کي هڪ ٻار به هڪ هٿ سان ڀڪوڙي سگهي ٿو. نتيجي ۾ جپانين انهن دٻن مان هٿ ڪڍي ڇڏيو. ڇو جو ان وقت وارا ڏهه دٻا اڄ جي سؤ دٻن کان ڳرا هوندا هئا.... سو جپاني لکين دٻا گڏ ڪري، انهن کي هائڊرالڪ مشينن ذريعي چيڀاٽي لوهه جا بنڊل پاڻيءَ جي جھازن ذريعي جپان موڪليندا هيا.
ان ڳالهه ۾ به جپاني داد لائق آهن ته هنن شروع جي ڏينهن ۾، ٻين ملڪن جون ايجاد ڪيل شيون ڪاپي ڪري ٺاهيون، پر اهي شيون ان ملڪ جي اصل شينِ کان بهتر ٺاهيون ۽ سستيون ۽ سهڻيون پڻ! ڪئلڪيوليٽر جيتوڻيڪ آمريڪا وارن ايجاد ڪيو، پر جپان وارن ان کان سهڻا ۽ سستا ٺاهيا. ايئن سئٽزرلئنڊ جي واچن ۽ جرمنيءَ جي ڪئميرائن کان بهتر ۽ سستيون واچون ۽ ڪئميرائون جپانين ٺاهي دنيا ۾ عام ڪيون.
شروع ۾ ته ڪاپي رائيٽ جو مسئلو نه هو ۽ جنهن کي جيڪا شيءِ وڻي پئي، اها ڪاپي ڪري ٺاهي پئي. ڪاپي رائيٽ جي قانون جي سختيءَ ڪري هاڻ جپانين کي اصل ايجاد ڪندڙ کي وڏي في ڏيڻي پوي ٿي. پر مون ڏٺو ته اها في ڏيڻ بعد به جپانين جيڪا شيءِ ٺاهي پئي، اها ايڏي بهترين ۽ سستي ٺاهي پئي، جو ماڻهن اصل کان وڌيڪَ جپاني ٺهيل شيءِ کي پسند پئي ڪيو. ان ڳالهه جو تجربو مون جھڙن مئرين انجنيئرن کي ضرور هوندو. شروع جي ڏينهن ۾، سٺ واري ڏهاڪي ۾، جڏهن اسان جھاز جي نوڪري شروع ڪئي، ته ان وقت سئٽزرلئنڊ وارن پاڻيءَ جي جھازن کي هلائڻ لاءِ ”سلزر“ نالي هڪ نئين انجڻ ٺاهي. ان کان اڳ انگلينڊ جي ڊاڪسفورڊ، جرمنيءَ جون M.A.N ۽ B&W هيون. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته سلزر انجڻ هلائڻ توڙي مرمت ۾ اسانکي بهتر پئي لڳي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي اها اهڙي مشهور ٿي وئي، جو ان کي ٺاهڻ لاءِ ڪيترن يورپي ملڪن لائسنس ورتا. بعد ۾ مون يوگوسلاويا ۾ ٺهيل سلزر انجڻ وارو جھاز به هلايو، پر ان ۾ اها ڳالهه نه هئي. ان بعد اسپين ۾ ٺهيل Sulzer انجڻ جو جھاز هلايو. اها انجڻ يوگوسلاويا وارن کان کڻي بهتر هئي، پر سئٽزرلئنڊ جي اصلي انجڻ سان مقابلي لائق نه هئي. هي ائين آهي جيئن آمريڪا يا يورپ جي ڪنهن ڪوڪا ڪولا جھڙي ڊرنڪ يا لڪس صابڻ جو ڪراچيءَ ۾ ٺهيل ان ساڳي نالي واري شيءِ سان مقابلو ڪجي.
ڪجهه سالن بعد منهنجي بدلي جپان ۾ ٺهندڙ هڪ اهڙي جھاز تي ٿي جنهن لاءِ ٻڌم ته جپانين سلزر انجڻ ٺاهڻ جي سئٽزرلئنڊ وارن کان اجازت وٺي ان ۾ فٽ ڪئي آهي. ڪنهن ڪار يا موٽر سائيڪل جي انجڻ ٺاهڻ ته وري به ٺيڪ آهي، پر پاڻيءَ جي جھاز جي آفت جيڏي انجڻ ٺاهڻ اسان لاءِ حيرت جي ڳالهه هئي. منهنجي دل ٻڏتر ۾ هئي ته ان امتحان ۾ اجايو آئون ڦاسي ويس. پر سائين جڏهن جھاز هلائڻ شروع ڪيو ته حيرت ٿي ته جپانين نه فقط سئٽزرلئنڊ جي اصل انجڻ کان بهتر ٺاهي هئي، پر ساڳيو هارس پاور حاصل ڪرڻ لاءِ ان جي سائيز به ننڍي رکي هئي. سائيز ۾ننڍي هجڻ ڪري انجڻ روم ۾ هڪ انجنيئر کي ڪم ڪرڻ ۾ آساني پئي رهي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته ان نئين ماڊل (RND) ۾ اهي خاميون نه هيون جيڪي سئٽزرلئنڊ جي RD ماڊل ۾هيون.
جپانين سان گڏ وڏو عرصو رهڻ ۽ ڪم ڪرڻ دوران مون ڏٺو ته جپاني نه فقط ڪاپي ڪرڻ جا هيڊماستر آهن، پر ان کي بهتر شڪل ڏيڻ يا نئين شيءِ جي ايجاد جا به ماهر آهن. ايئن چئجي ته سندن نقل اصل کان بهتر ثابت ٿيو آهي. جيئن لوهه يا ٻيو ڌاتو سندن ملڪ ۾ ناهي پر ٻين ملڪن مان ڪاٻاڙ حاصل ڪري، ان کي رجهائي منجهائس مختلف ڌاتو ڪڍي ڪارون ۽ جهاز ٺاهين ٿا. سندن ملڪ ۾ نه چراگاهه آهن ۽ نه مينهون ڍڳيون ـــ آسٽريليا، نيوزيلئنڊ جهڙن ملڪن جي واڙن مان کير حاصل ڪري، ان کي اتي ئي سڪائي، پوءِ پائوڊر واري حالت ۾ ان کي جپان ۾ آڻي، ان ۾ ٻيون وٽامن ۽ پروٽين وجهي ”ميجي“ ۽ ”موريناگا“ جھڙا کير ٺاهين ٿا. جيڪي دنيا ۾ ٻارن جي صحت لاءِ سٺا سمجهي خوب وڪرو ٿين ٿا ۽ جن مان جپاني خوب ڪمائين ٿا.
ائين ناهي ته ڪو جپان ۾ نه کير ڏيڻ وارا جانور آهن ۽ نه گاهه چراگاهه! جيڪا ڪجهه ساوڪ آهي، ان مطابق هو جيڪي ڍڳيون پالين ٿا، انهن جي صحت ۽ کاڌي خوراڪ جو ايڏو ته خيال ڪن ٿا، جو انهن جو گوشت ”واگ يو“ (Wagyo) دنيا ۾ مشهور ۽ مهانگو ترين ڳائو گوشت مڃيو وڃي ٿو. ان ۾ چرٻي Marbling ۽ Oleaginous (ڇڊي چرٻي) جو بهتر مقدار رهي ٿو. اهو به لکندو هلان ته جپاني ڪارين ڍڳين جو هي ڳائو گوشت ”واگ يو“ جپان ۽ جپان کان ٻاهر ان نالي کان علاوه جپان جي مختلف علائقن جي نالن سان به سڏيو وڃي ٿو. انهن مختلف نالن مان ڪجهه مشهور هي آهن: متسوساڪا بيف، ڪوبي بيف، مشيما بيف، سانڊا بيف وغيره. متسوساڪا بيف جپان جي هونشو ٻيٽ جي Mie نالي علائقي جي ’متسوساڪا‘ شهر ۾ پاليل ڍڳين جو گوشت آهي ۽ ڳائي گوشت ۾ سڀ کان مهانگو آهي. سندس قيمي جا سئو گرام مون 5000 يين (يعني اسانجا 4000 روپيه کن) ۾ وڪامندي ڏٺا آهن. يعني هڪ ڪلو جا چاليهه هزار رپيا ٿيا. وڏين هوٽلن ۾ انهن جون چاپون (Steaks) اڃان به مهانگيون وڪامن ٿيون. اهو ئي حال ڪوبي شهر جي ڍڳين جي گوشت ”ڪوبي بيف“ جو آهي. جپاني ٻوليءَ ۾ ڳائي گوشت کي بيفو (Bifu) سڏين ٿا. توهان ان مان اندازو لڳايو ته جپان ڪو ڍڳين مينهن جو ملڪ ناهي. هنن وٽ مختلف مڇين ۽ گانگٽن جا ته پنهنجا نالا آهن، پر ڳائي گوشت لاءِ جپاني نالو ”بيفو“ انگريزي لفظ ”بيف“ تان ورتو ويو آهي. جيئن ٽيليويزن کي ”تيري بي“ ۽ ڪيڪ کي”ڪيڪي“، ڪپ (Cup) کي ”ڪوپو“ (Koppu) وغيره سڏين ٿا، جو اهي شيون جپان ۾ نه هيون. بعد ۾ ڌارين ملڪن کان آيون ـــ جيئن اسان وٽ پٽاٽا ٽماٽا برازيل کان پورچوگالين آندا ۽ اتي جي ئي نالن سان سڏيا وڃن ٿا. يا جيئن ملائيشيا ۾ صوف انگلينڊ کان آيا ۽ اڄ به ان کي ملئي ٻوليءَ ۾ ايپل (Epal) سڏين ٿا.