جپان ۾ اسلام جي آمد
اهڙيءَ طرح عيسائي مذهب ٿو ڏسجي، ته اهو به آفريڪا، ايشيا ۽ ٻين کنڊن جي ملڪن ۾ نظر ايندو، جتي پهرين ٻڌ ڌرم، هندو ڌرم، يا جين ڌرم جھڙا پراڻا ڌرم هئا. جپان جيتوڻيڪ هر شيءِ، ٻولي، ڪلچر، رسمون، رواج، چين کان ئي امپورٽ ڪندو رهيو، جو اهو سندس در وٽ ملڪ آهي، پر جپان وارن جي ٻي ڪنهن مذهب ۾ ڪڏهن به دلچسپي نه رهي. اهو ٻڌ ڌرم الائي ڪيئن اچي ويو، جنهن سان ۽ پنهنجي شنتو ڌرم سان ئي هو هلندا اچن. ڏٺو وڃي ته هنن جو پنهنجي مذهب يا ڌرم سان اهو جوش جنون وارو ناتو ناهي، بس سمجهو ته هڪ ثقافتي رسم رواج وارو آهي. عيسائين ته وڏي عرصي کان ۽ مسلمانن منهنجي وڃڻ وارن ڏينهن کان ڪافي واعظ ۽ تقريرون ڪري جپانين کي عيسائي يا مسلمان بنائڻ لاءِ ڪوششون ڪيون، پر نتيجو بنهه نه برابر معمولي نڪتو. مان هاڻ ٻن ٽن ڏهاڪن کان ڏسي رهيو آهيان ته جپانين ۾ اسلام قبول ڪرڻ جو رجحان وڌي رهيو آهي ۽ جپان ۾ مسلمان به ڪافي نظر اچن ٿا.... پر انهن ۾ به گهڻا اميگرنٽ، يعني اسلامي ملڪن کان لڏي آيل آهن يا جپان ۾ نوڪري ۽ واپار ڪندڙ عربن، ايرانين، پاڪستانين ۽ بنگالين جون مقامي زالون آهن، جيڪي ساڻن شادي ڪرڻ لاءِ مسلمان ٿيون. ان کان علاوه هاڻ مڙيئي ڪجهه جپاني نوجوان نظر اچن ٿا، جيڪي اسلام کان متاثر ٿي مسلمان ٿيا آهن.
پراڻي زماني ۾ جڏهن هوائي جھاز، ريل گاڏيون يا ڪارون نه هيون، تڏهن عربستان ، هند، سنڌ يا وچ ايشيا جا ماڻهو پيرين پنڌ يا گهوڙن گڏهن، خچرن ۽ اٺن ذريعي هڪ طرف استنبول (قسطنطنيا)، البانيا، بلغاريا تائين وڃي نڪتا ٿي، ته ٻي طرف چين جي الهندي ڇيڙي تائين - بلڪه روس ۽ ڪوريا تائين به آيا ويا پئي. هنن لاءِ فقط جپان پهچڻ ڏکيو هو جو هڪ ته سڄو جپان ٻيٽن جو ڍير آهي، جيڪي چين جي سرزمين کان ڪافي پري آهن، رهيو سوال سمنڊ رستي جپان پهچڻ جو، ته اهو ان ڪري مشڪل هو، جو هڪ ته جپان جي سرزمين ٻارهوئي طوفانن، سائڪلونن ۽ سونامين ۾ گهيريل پئي رهي ۽ ان وقت جي سڙهن ذريعي هلندڙ ڪاٺ جي ٻيڙين لاءِ سخت جوکي جي ڳالهه هئي، جڏهن ته گذريل صديءَ تائين به جپان ويندي ڪيترائي ڪل تي هلندڙ جھاز به ٻڏي ويا. جيڪي جپان جي ڪناري تائين پهتا، انهن جھازن توڙي جھازن ۾ سوار ماڻهن کي جپان ۾ اندر اچڻ نه ٿي ڏنو ويو. جپان پنهنجو پاڻ کي وڏو عرصو (اٽڪل 220 سال) دنيا کان ڪٽيل رکيو. اڄ جي دؤر ۾ به هو ڌارين کان ٽهن ٿا. هو پنهنجو پاڻ ۾ رهڻ چاهين ٿا. هو نٿا چاهين ته ڪو ڌاريو سندن مذهب، ٻوليءَ، رسمن، رواجن، ڪلچر سان هٿ چراند ڪري. اڄ به هڪ ڌارئي کي جپان پهچي يڪدم احساس ٿئي ٿو ته هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين هيءَ هڪ هوموجينس قوم آهي. يعني هن ۾ هڪجهڙائي آهي.
توهان کڻي ڪيتريون به پراڻيون تاريخون يا سفرناما پڙهو. انهن ۾ چين، روس، انڊيا، ملايا جا ته احوال ملندا، پر جپان جا هرگز نه، ۽ نه وري هو يونانين، رومن، عربن ۽ وائڪنگ وانگر ٻين ملڪن ۾ پئي ويا. پوءِ ڪيئن ٻين ملڪن ۽ قومن جي دين ڌرم کان هنن کي واقفيت ٿئي ها.
مون جيڪي ڪجهه پڙهيو آهي ۽ پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن کان پُڇ پُڇ ڪئي آهي، ان موجب مسلمانن جو جيڪو پهريون رڪارڊ ملي ٿو، اهو نائين صدي عيسويءَ جي مشهور ليکڪ، جاگرافي دان، تاريخ نويس، موسيقي شناس ۽ traveller (گهمڻ جي شوقين) هڪ ايراني (خراسان جي رهندڙ) مسلمان ابن خردادبه (Ibn khordadbeh) جي عربي سفرنامي ”ڪتاب المسالڪ والممالڪ“ مان ملي ٿو، جيڪو هن 846ع ۾ لکيو، جڏهن هو 26 سالن جو هو. هي ڪتاب فارسيءَ ۽ ٻين ٻولين سان گڏ انگريزيءَ ۾“The Book of Roads and Kingdoms” جي نالي سان اڄ به موجود آهي. مون کي ته ابن بطوطا ۽ مارڪو پولو کان به وڌيڪ هن شخص خردادبه تي حيرت ٿيندي آهي ته ڪيئن هن ننڍي عمر ۾، ان وقت جي دنيا ۾ سير ڪيو! ظاهر آهي ان وقت تائين ته سائيڪل به ايجاد نه ٿي هئي. هن پيرين پنڌ يا گڏهن خچرن تي سفر ڪيو هوندو .... بيابان ۽ جبل لتاڙيا هوندائين ۽ ان بعد هن برهمترا نديءَ وارن شهرن، اَنڊامان ۽ نِڪوبار ٻيٽن (جن کي ڏهه صديون بعد ۾ انگريزن ”ڪاري پاڻيءَ“ جو نالو ڏئي ننڍي کنڊ جي خطرناڪ ڏوهارين ۽ سندن حڪومت جي مخالفت ڪندڙ سياستدانن کي سزا خاطر اوڏانهن موڪليو ٿي)، ملايا، جاوا، چين ۽ منگوليا جو احوال لکيو آهي! هو ڪوريا تائين ويو آهي. هو جپان جي ٻيٽن تي وڃي نه سگهيو آهي، پر حاصل ڪيل معلومات مطابق جپان لاءِ لکي ٿو ته ايڏانهن چين ۽ ڪوريا جي اوڀر ڏي ”وق وق“ جي سرزمين آهي. دراصل جپان مختلف نالن سان سڏبو رهيو آهي. جن مان ڪجهه نالا جپانين پنهنجي ملڪ لاءِ پئي رکيا آهن. جيئن اڄ به هو جپان کي ”نپان“ يا ”نهان“ سڏين ٿا ۽ ڪجهه نالا اسان ڌاريا استعمال ڪريون ٿا. جيئن ”گڏين جو ملڪ“، ”گيشائن جو ديس“، ”اڀرندڙ سج جي ڌرتي“ وغيره. تيئن خردادبه ممڪن آهي ته ان الڳ ٿلڳ ۽ ڏورانهين ٻيٽ جو اهو وق وق نالو يا ان سان ملندڙ جلندڙ نالو چين يا ڪوريا جي ماڻهن کان ٻڌو هجي. يا ٻڌو هڪڙو هجي پر پنهنجي ٻولي فارسيءَ ۽ عربيءَ ۾ مختلف نموني سان اچاريو هجي. بهرحال هو پنهنجي مٿين سفرنامي ۾ جپان (وق وق جي ڌرتيءَ) جو ٻن هنڌن تي ذڪر ڪري ٿو. هڪ هنڌ لکي ٿو ته: ”چين جي اوڀر ۾ وق وق جا ٻيٽ آهن، جيڪي ايڏو ته خوشحال ۽ امير آهن، جو اتي جا رهواسي پنهنجن ڪتن لاءِ سون جا پَٽا ٺھرائين ٿا ۽ ان ڌاتوءَ مان هو پنهنجن ڀولڙن جي ڳچيءَ جا ڪالر پڻ. هو پنهنجو لباس سوني ڌاڳي سان سبرائين ٿا، هتي بهترين ايبوني ڪاٺ به ملي ٿو.....“.
هڪ ٻئي هنڌ لکي ٿو ته، ”هنن وق وق جي ٻيٽن لاءِ اهو ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته هنن وٽ سون ۽ ايبوني جنس جو ڪاٺ ايترو آهي، جو هو ٻين ملڪن ڏي ايڪسپورٽ ڪن ٿا.....“.
ابن خردادبه جاگرافي دان ۽ نقشا ٺاهڻ جو ماهر هو. هن ان وقت جي دنيا جي نقشي ۾ ”شاهراههِ ريشم“ ڏيکاريو آهي ۽ جپان (وق وق) کي نقشي جي بلڪل اوڀر واري ڇيڙي ۾ ڏنو آهي. هي پهريون مسلمان آهي جنهن جپان جي ڌرتيءَ جي ڳالهه ڪئي آهي. هونءَ اسلامي دنيا جي، ابن خردادبه هڪ قابل ۽ دلچسپ شخصيت آهي. سندس سڄو نالو ”ابوالقاسم عبيدالله ابن عبدالله ابن خردادبه“ آهي. پاڻ ايران جو رهاڪو هو. سن 820ع ۾ ايران ۾ ڄائو ۽ 92 ورهين جي ڄمار ۾ 912ع ۾ وفات ڪيائين. سندس نالو ابوالقاسم عبيدالله هو. ”خردادبه“ سندس ذات سندس ڏاڏي جي نالي جي ڪري آهي، جيڪو آتش پرست (زرتشتي) هو ۽ بعد ۾ مسلمان ٿيو هو. ابوالقاسم عبيدالله جو پيءُ عبدالله ابن خردادبه عباسي گهراڻي جو مشهور جرنيل ٿي رهيو. ابن خردادبه (يعني ابوالقاسم عبيدالله) پاڻ به عباسي دؤر جي خليفي ابوالعباس احمد اِبن جعفر (جيڪو 842ع ۾ ڄائو ۽ 870ع کان 892ع تائين حڪومت ڪيائين) وٽ پوسٽ ماسٽر ٿيڻ سان گڏ هن جو اهم جاسوس ٿي رهيو. هن پنهنجي ڪتاب ”ڪتاب المسالڪ والممالڪ“ ۾ عباسي دؤر جي مختلف ماڻهن ۽ صوبن جو پڻ ذڪر ڪيو آهي. ابن خردادبه ان ڪتاب کان علاوه مختلف عنوانن تي ٻيا به اٺ نَو ڪتاب لکيا آهن.
شروع جي يورپي ڊاڪومينٽس ۾ پورچوگالين مڙيئي مسلمانن جي جپان ۾ آمد بابت لکيو آهي. پورچوگالي هونءَ چنڊا سمجهڻ کپن، پر ڊائري يا تاريخ لکڻ جا ماهر ۽ عادي هئا. ويندي واسڪو ڊاگاما سان به تاريخدان گڏ هليا پئي، جن هن جي تعريف جوڳن ڪمن سان گڏ ڪجهه خراب ڪمن جو به ذڪر ڪيو آهي. جيئن هن حاجين جو جھاز ساڙيو ته ان ظلم جو احوال سندس ئي تاريخدانن ٻين تائين پهچايو. ٻي ڳالهه ته جپانين ڪنهن به ڌارئي کي پنهنجي ملڪ ۾ داخل ٿيڻ نه پئي ڏنو. پنهنجي پاڙيسري ڪورين ۽ چينين کي به سوچي سوچي اچڻ پئي ڏنو ۽ هنن تي نظر پئي رکي ته واپار وڙي جو ڪم لهڻ تي هو واپس روانا ٿي ويا يا نه. يورپين ۽ ٻين لاءِ ته اڃان به وڌيڪ سختي هئي - سواءِ پورچوگالين جي، جيڪي جيئن انڊيا ۾ سڀ کان اڳ ۾ پهتا، تيئن جپان ۾ پڻ پهچي ويا ۽ هنن کي اهڙو رام ڪيائون جو جپانين هنن کي مڙيئي ڪن ڪن بندرگاهن جي ڏورانهن پوڇڙن وٽ پنهنجا جھاز لنگر انداز ڪرڻ جي اجازت ڏني. اهو سلسلو 1500ع بعد شروع ٿيو، جڏهن پورچوگالي ”ڪيپ آف گڊ هوپ“ سمنڊ ٽپي هندي وڏي سمنڊ ۾ پهتا، جتي انڊيا جي مالابار ۽ ڪرومنڊل ڪنارن وارن بندرگاهن، سريلنڪا ۽ ملايا (اڄ واري مغربي ملائيشيا) جي بندرگاهن ملاڪا وغيره تي قبضو ڪري پوءِ واپار خاطر ڏکڻ چيني سمنڊ ۽ پئسفڪ سمنڊ ۾ جپان به اچڻ وڃڻ لڳا. انهن جي لکيل احوالن مان هڪ ۾ آهي ته، هنن جي جھاز تي هڪ عرب مسلمان به هو، جيڪو، جيترا ڏينهن جپان ۾ جھاز لنگر انداز هو، جپاني ماڻهن کي اسلام بابت ليڪچر ڏيندو رهيو. واپسيءَ تي هو ملاڪا بندرگاهه ۾ لهي پيو. اها 1555ع جي ڳالهه آهي.
ان بعد جديد دؤر ۾- يعني اوڻيهين صديءَ ۾ جڏهن ٻاڦ تي هلندڙ ڪل (انجڻ) وارا جھاز (جن کي اسان جا ماڻهو ”آگبوٽ“ سڏيندا هئا، جيئن ٻاڦ تي هلندڙ ريل گاڏين کي ملئي ماڻهو ”ڪيريٽا آپي“. يعني ”باهه واري ڪار“ سڏيندا هئا) هلڻ شروع ٿيا هئا، مسلمان جن سان جپانين جو واسطو پيو اهي انڊونيشي هئا، جن جو اوڻيهين صديءَ جي آخري ٻن ٽن ڏهاڪن ۾ ڊچن ۽ انگريزن جي جھازن تي خلاصين طور نوڪري ڪرڻ دوران جپان جي بندرگاهن ۾ اچڻ ٿيو هو. انهن ڏينهن ۾ (سمجهو ته 1870ع واري ڏهاڪي ۾) حضور صلعم جن جي بايو گرافي جپاني ٻوليءَ ۾ ترجمو ٿي، جنهن سان تاريخ ۾ دلچسپي رکندڙ جپانين کي ٿوري گهڻي اسلام جي ڄاڻ ٿي.
جپانين جو مسلمانن سان صحيح طرح واسطو 1890ع ۾ ٿيو. ان کان ڪجهه سال اڳ جپان جي شهزادي ڪوماتسوا اڪيهتو، قسطنطنيه اچي ترڪ سلطان جي حاضري ڀري هئي. ترڪيءَ جي ”سلطنت عثمانيه“ جي خليفي ، ان جي جواب ۾ ترڪ سلطنت طرفان پنهنجي نيويءَ جو جھاز ”ارطغزل“ (Ertugrul) جپان موڪليو. افسوس جو هي جھاز وڪاياما بندرگاهه جي آسپاس 16 سيپٽمبر 1890ع تي سخت طوفان جي سَٽَ نه جهلي تباهه ٿي ويو. هن جھاز ۾ سوار ماڻهن مان 500 کان مٿي خلاصي ۽ آفيسر ٻڏي ويا، جن ۾ ائڊمرل علي عثمان پاشا به هو. فقط 69 خلاصي ۽ آفيسر بچي سگهيا، جيڪي ٻن جپاني جھازن ذريعي پنهنجي ملڪ پهتا. هي حادثو اڄ به جپان ۾ ياد ڪيو وڃي ٿو ۽ جپان ۽ ترڪيءَ جي دوستيءَ جو مثال سمجهيو وڃي ٿو. پاڻيءَ جا جھاز هلائيندڙ دوستن لاءِ لکندو هلان ته هي اڍائي هزار ٽن جو فريگيٽ جھاز هو، ڊيگهه ۾ 260 فوٽ (80 کن ميٽر) ۽ ويڪر ۾ 50 فوٽ هو. سندس ڊرافٽ (يعني سطح سمنڊ کان هيٺ حصو) 26 فوٽ هو. کيس 600 هارس پاور جي ٻن Horizontal انجڻن هلايو پئي. ان وقت جي حساب سان هي چڱو خاصو ڪاٺ جو جھاز هو. اڃان ويلڊنگ وارا لوهي جسم وارا جھاز نه ٺهيا هئا. هن جھاز جو نالو ”ارطغرل“ سلطان عثمان غازيءَ جي والد جي نالي تي رکيو ويو هو. سلطان عثمان غازيءَ (سلطان عثمان اول) سلطنت عثمانيه جو بنياد 1299ع ۾ رکيو، جنهن جو پاڻ مرڻ (1323ع) تائين سلطان رهيو. سلطنت عثمانيه 1922ع تائين، يعني ڇهه صديون قائم رهي.
هن جھاز 14 جولاءِ 1889ع تي قسطنطنيه (جيڪو هاڻ استنبول سڏجي ٿو) بندرگاهه ڇڏيو. ترڪي ڇڏڻ کان اڳ 25 سال پراڻي هن جھاز جي چڱيءَ طرح مرمت ڪئي وئي هئي. ويندي سندس Hull يعني ٻاهرين باڊيءَ جا ڪيترا ڪاٺاڻا تختا بدلايا ويا هئا. جھاز پورٽ سعيد بعد سئيز ڪئنال مان ٿيندو عدن ۾ آيو. جتي ڏينهن ٻه ترسي پوءِ سوماليا آيو، جتان وري واپس جدي ۾ ترسيو. جيئن جھاز وارا عمرو ڪري سگهن. ان بعد ڪجهه پنهنجي انجڻن جي زور تي، ڪجهه موسمي هوائن جي رخ جو فائدو وٺي، جھاز انڊيا جي بندرگاهه پانڊيچيري ۽ ڪلڪتي ڏي آيو ۽ ڪجهه ڏينهن اتي ترسي سنگاپور آيو. رستي تي ملاڪا ۾ به ترسيو هو، جو اتان هن جو لنگهه ٿيو هو. ان بعد سائگون ۽ هانگ ڪانگ ۾ ڪجهه ڏينهن ترسيو ۽ آخرڪار جپان جي بندرگاهه ناگاساڪيءَ ۾ اچي لنگرانداز ٿيو. ان کان پوءِ ترڪيءَ جو هي جنگي جھاز يوڪوهاما جي بندرگاهه ۾ آيو، جتي جھاز جي اڳواڻ ائڊمرل علي عثمان پاشا ۽ هن جي آفيسرن سان جپان جو شهنشاهه ميجي (جيڪو “ميجي دي گريٽ“ به سڏجي ٿو) هنن جھاز وارن سان مليو، جن کيس سلطنت عثمانيه جي انهن ڏينهن جي سلطان عبدالحميد دوم طرفان ڏنل تحفا پيش ڪيا. ٻئي ڏينهن 14 جون 1890ع تي ترڪيءَ وارن سان نوجوان شھزادو يوشي هِتو هارو (Yoshihito Haru) پڻ مليو. هي شهزادو شهنشاهه ميجيءَ جي وفات بعد جپان جو 123 هون بادشاهه ٿيو ۽ 1879ع کان مرڻ (1926ع) تائين، شهنشاهه تائيشو تينوءَ (Taisho Tenno) جي نالي سان حڪومت ڪيائين. ان بعد هن جو پٽ شهنشاهه هيروهٽو 1989ع تائين بادشاهه ٿيو. ان بعد هن جو پٽ اڪي هٽو ٿيو. سال 2019ع ۾ هن پاڻ تخت ڇڏيو ۽ هاڻ سندس پٽ نارو هتو (Naruhito) جپان جو 126 هون شھنشاهه ٿيو آهي.
ترڪن جي جھاز ٻڏڻ ۽ هيترن ماڻهن جي مرڻ تي جپانين جي دل ۾ ترڪن لاءِ تمام گهڻي همدردي پيدا ٿي، جيڪي هنن جي بادشاهه سان ملڻ ۽ کيس تحفا ڏيڻ لاءِ ڏورانهين ڏيهه کان هلي جپان آيا هئا. ٻڏندڙن مان جيڪي ڏيڍ سئو کن لاش سمنڊ مان ملي سگهيا، انهن لاءِ وڪاياما ضلعي جي شھر ”ڪوشي موتو“ ۾ خاص اسلامي نموني جو قبرستان ٺاهي انهن کي دفنايو ويو. 1929ع ۾ شهنشاهه هيرو هِتو پڻ هن قبرستان جي زيارت ڪئي ۽ ان کي وڌائي سهڻو بنايو ۽ 1974ع ۾ جپان حڪومت هتي ترڪش ميوزيم به ٺهرايو، جنهن ۾ ٻڏي ويل ان جھاز ”ارطغرل“ جو ماڊل ۽ ڪجهه خلاصين جا مجسما به رکيا آهن. هن حادثي تي جپاني ۽ ترڪ فلمسازن “125 years Memory” نالي هڪ فلم 2015ع ۾ ٺاهي، جيڪا 132 منٽن جي آهي. اها فلم جپاني، ترڪ ۽ انگريزي ٻولين ۾ آهي، جنهن ۾ ترڪ ۽ جپاني اداڪارن حصو ورتو آهي.
جپانين جو مسلمانن سان سڀ کان گهڻو واسطو روس جي آڪٽوبر واري انقلاب دوران ٿيو. روس ۾ آيل هي انقلاب “October Coup”، ”بولشيوڪ انقلاب“ ۽ “Red October” به سڏجي ٿو، جيڪو ولاديميرلينن جي بولشيوڪ پارٽيءَ آندو. هن آڪٽوبر 1917ع واري انقلاب بعد روس ۾ پهرين ڪميونسٽ حڪومت ٺهي ۽ روس دنيا جي تاريخ ۾ پهرين سوشلسٽ رياست بڻيو. لينن جي هن ڪميونسٽ پارٽيءَ ملڪ ۾ مذهب تي به بندش وڌي، جنهن ڪري ڪيترا مسلمان هيڏانهن هوڏانهن جي ملڪن ۾ ٽڙي پکڙي ويا. هن انقلاب جي وٺ پڪڙ کان بچڻ ۽ آزاد زندگي گذارڻ لاءِ روس ۽ ڀرپاسي وارين ترڪمنستان، تاجڪستان وغيره جھڙين رياستن جا ترڪ تاتاري نسل جا سوين مسلمان رفيوجي به جپان اچي نڪتا، جتي هنن کي پناهه ڏني وئي ۽ هو جپان جي مختلف وڏن شهرن ۾ ٽولا ٽولا ٿي رهڻ لڳا. هنن کي ڏسي ڪيترائي سندن پاڙيسري ۽ واسطي ۾ ايندڙ جپاني اسلام مان متاثر ٿيا ۽ مسلمان ٿيڻ شروع ٿيا. ٽوڪيو ۾ مسجد به ٺھي.
ان ڳالهه سان سڀ متفق آهن ته سائيبيريا (روس) کان جپان ۾ آيل عبدالرشيد ابراهيم نالي جو تاتاري عالم، صحافي ۽ سياح پهريون مسلمان آهي، جيڪو هڪ مقامي جپانيءَ کي مسلمان بنائڻ ۾ ڪامياب ٿيو. عبدالرشيد ابراهيم جو اصل روسي نالو “Adbdrashit Gumerovich Ibragimov” هو. هي نالو ان ڪري به لکيو اٿم ته پڙهندڙن کي اندازو ٿئي ته روس پاسي مسلمانن جا ڪهڙي قسم جا اسلامي نالا ٿين ٿا. جيئن، اسماعيل، ابراهيم ۽ خليل وغيره، پر انهن جي آخر ۾ ”وچ“ ۽ ”موو“ جھڙا لفظ به ڳنڍيا وڃن ٿا، جن کي هو جڏهن اچارين ٿا ته اسان کي عجيب لڳن ٿا. اهو ئي حال ترڪن جي نالن سان آهي. هي صاحب عبدالرشيد (يعني عبدر رشيت) 1857ع ۾ پنهنجي روسي شهر ”تارا“ ۾ ڄائو ۽ 87 سالن جي ڄمار ۾ 1944ع ۾ ٽوڪيو ۾ گذاري ويو.
هتي اهو به لکندو هلان ته مولوي عبدالرشيد جو پڙ ڏاڏو (Gabdrashit) روس جي شهر تارا جي پٿرن واري مسجد ٺهرائڻ ۾ اڳ اڳ رهيو ۽ پاڻ اتان جو ”آخوند“ يعني مولوي، قرآن پڙهائڻ وارو ۽ مسجد جو امام سڏيو ويندو هيو. مولوي عبدالرشيد به وڏو عالم ۽ قابل ماڻهو هو. سندس جيونَ ڪٿا پڙهڻ وٽان آهي. هن ننڍپڻ کان اسلامي تعليم حاصل ڪئي. ويندي مديني، مڪي ۽ استنبول جي مدرسن ۾ هو ڇهه سال رهيو. ٽوڪيو ۾ اچڻ کان اڳ هو پنهنجي روسي شهر تارا جي مسجد جو امام هو، جنهن مسجد لاءِ مٿي لکي چڪو آهيان ته هن جي پڙ ڏاڏي ارڙهين صديءَ جي آخر وارن سالن ۾ ٺھرائي هئي. هن ڪوتارو يامااَوڪا (Kotaro yamaoka) نالي جپانيءَ کي 1909ع ۾ ممبئيءَ ۾ مسلمان بڻايو، جنهن پنهنجو اسلامي نالو ”عمر“ رکيو. يعني عمر ياما اوڪا. ياما اوڪا سندس ذات هئي. عمر ياما اوڪا پهريون جپاني هو، جنهن حج ڪيو. ٽوڪيو واري مسجد لاءِ دراصل عمر ياما اوڪا ڪافي ڀڄ ڊڪ ڪئي، جيڪا ترڪيءَ جي سلطان ۽ هڪ جپاني امير ماڻهوءَ جي مدد سان 12 مئي 1938ع تي ٺهي راس ٿي.
هن مسجد جو پهريون امام عبدالرشيد ابراهيم ۽ هڪ ترڪ باشندو عبدالحئي قربان علي ٿيو. هي عبدالحئي ترڪ اهو آهي، جنهن جي اڳواڻيءَ ۾ 1922ع ۾ ترڪن ٽوڪيو ۾ مسلمانن جي جماعت ٺاهي. ٽوڪيو جي هن مسجد جي سارَ سنڀالَ ٽوڪيو ۾ رهندڙ ترڪ ڪري رهيا آهن. هونءَ جپان جي پهرين مسجد ڪوبيءَ واري آهي، جيڪا ڪوبيءَ ۾ رهندڙ ترڪ تاتارين جي واپاري برادري 1935ع ۾ ٺهرائي.
مٿي بيان ڪيل ٽوڪيو جي مسجد جي سارسنڀال لهندڙ ۽ مولوي عبدالرشيد سان گڏ مسجد جي امامت ڪندڙ مولوي عبدالحئي قربان علي ”باشقير“ هو ۽ روس کان آيو هو. سندس خانداني نالوMuhammad” “Gobdulkhay Kurbangaliev هو . باشقير روس جي هڪ خودمختيار صوبي باشقيرستان (Bashkortostan) جا رهاڪو ٿين ٿا. هو ترڪ نسل جا آهن ۽ هنن جي باشقير ٻولي به ترڪي ٻوليءَ سان ملي ٿي. باشقيرستان جو هي روسي صوبو وولگا نديءَ ۽ ڪوه اورال (Ural) جي وچ ۾ آهي ۽ سندس گاديءَ وارو شھر اوفا (Ufa) روس جو يارهون نمبر وڏو شھر آهي، جنهن بابت ”آرڪٽڪ جي آسپاس“ نالي سفرنامي ۾ تفصيل سان لکي چڪو آهيان، ته هتي ڪيترائي مسلمان رهن ٿا ۽ مسجدون ۽ يونيورسٽيون آهن، جتي اسان جا شاگرد اسلامي تعليم به حاصل ڪن ٿا. مولوي عبدالحئي 1889ع ۾ روس جي هڪ باشقير مذهبي گهراڻي ۾ ڄائو. سندس والد پنهنجي علائقي جو امام، خطيب ۽ دين جو استاد هو، جنهن جا اڄ تائين باشقيرستان ۾ ڪيترائي مريد آهن. مولانا عبدالحئي به پنهنجي والد جي مدرسي مان بنيادي ديني تعليم حاصل ڪئي. 1916ع ۾ هو روس جو مفتي اعظم ٿيڻ جي تياري ڪري رهيو هو ته روسي انقلابي جي ڪري سڀ ڪجهه اتي رهجي ويو ۽ نئين ڪميونسٽ حڪومت مذهب، مدرسن ۽ مسجدن تي پابندي هڻي ڇڏي. مسلمانن لاءِ حالتون ناسازگار ڏسي، هو 1920ع ۾ منچوريا (چين جي اتر اوڀر واري علائقي) ۾ لڏي آيو، جتي هن ٻين ترڪ ۽ باشقير رفيوجين (پناهگيرن) کي گڏ ڪيو ۽ امام ٿيو. ان بعد هو جپان ۾ آيو ۽ 1924ع ۾ ٽوڪيو ۾ رهندڙ ترڪ تاتارين ۽ باشقيرن جو محلو ٺاهيو ۽ پاڻ هنن جو مذهبي اڳواڻ ٿي رهيو. 1927ع ۾ هن ٽوڪيو ۾ رهندڙ مسلمانن جي ٻارن لاءِ اسڪول ٺاهيو ۽ 1928ع ۾ هن ”آل جپان مسلم ڪانگريس“ ٺاهي ۽ عربي ڪتاب ڇاپڻ لاءِ پريس لڳرائي، جنهن ۾ هن ترڪن ۽ انهن جي تاريخ جا ڪيترائي ڪتاب ڇپرايا. هن ڪوريا ۽ منچوريا جي واپاري ۽ امير شخصيتن سان تعلقات قائم ڪيا ۽ جپان جي فوجي اڳواڻن، جھڙوڪ اوگاساوارا ناگاناري، ٽوياما متسورو ۽ ٻين سان دوستي پيدا ڪئي، جن کان هن کي مالي مدد به ملي پئي، جيڪا هن ديني ڪمن ۾ استعمال پئي ڪئي. 1938ع ۾ ٽوڪيو ۾ مسجد ٺهڻ تي هو جپان جو پهريون مفتي ٿي رهيو.
مولوي عبدالحئي قربان علي جپان ۾ اسلام کي ٻين ڌرمن جيتري برابري ڏيارڻ لاءِ وڪالت ڪندو رهيو. 1939ع ۾ جپان جي وزيراعظم هيرا نُوما ڪچيرو اعلان ڪيو ته جپان ۾ اسلام کي جپان جي ٻين ڌرمن، ٻڌ ڌرم، شنتو ۽ عيسائيت جي برابر حق ۽ سهولتون ڏنيون وينديون. 1945ع ۾ ٻي جنگ عظيم جي خاتمي تي روس جي سيڪريٽ پوليس مولوي عبدالحئيءَ کي ٽوڪيو مان جهلي وئي ۽ مٿس بغاوت جو ڪيس مڙهي کيس روس جي بدنام قيدخاني ”ولاديمير سينٽرل پرزن“ ۾ ڏهه سال (1955ع تائين) قيد ۾ رکيو. ان بعد هو پنهنجي اصل ڳوٺ ۾ اچي رهيو جتي هن 1972ع ۾ وفات ڪئي.
ٽوڪيو جي مسجد بابت مٿي لکي چڪو آهيان ته اها ”آڪٽوبر انقلاب“ بعد روس کان لڏي آيل ترڪ تاتارين ۽ باشقير مسلمانن 1938ع ۾ ٺهرائي راس ڪئي. اها مسجد مولانا عبدالرشيد ابراهيم ۽ مولانا عبدالحئي قربان عليءَ جي رهنمائيءَ ۾ ٺهرائي وئي، جنهن جو هو پهريون امام ٿيو. هيءَ مسجد ٽوڪيو جي شيبويا علائقي ۾ آهي. زلزلن جي ڪري هن مسجد ۾ ڪيترائي ڏار پئجي ويا، ان ڪري 1986ع ۾ هن کي ڊهرائي وري نئين سنئين انداز ۾ ٺهرايو ويو، جنهن تي هڪ ارب يين خرچ اچي ويو. هن مسجد جي ٺاهه جوڙ ۽ رونق لاءِ ترڪيءَ مان به 70 ترڪ ڪاريگر گهرايا ويا هئا. مسجد جي اڏاوت لاءِ اعليٰ قسم جو پٿر (ماربل) ترڪيءَ مان گهرايو ويو. ٽوڪيو جي مسجد، جنهن کي ترڪ ٻوليءَ ۾ “Tokyo Camii” لکيو وڃي ٿو، ايراضيءَ ۾ 734 چورس ميٽر آهي، کيس هڪ بيسمينٽ آهي ۽ مٿي ٽماڙ آهي، سندس قبو (Dome) 23 ميٽر ۽ اڪيلو منارو 42 کن ميٽر آهي. “Camii” ترڪ لفظ ”جامي“ ۽ عربيءَ جي ”جامع“ مان نڪتل آهي. معنيٰ جامع مسجد. هيءَ نئين مسجد 2000ع ۾ ٺھي راس ٿي.