ڏوهه ڪنهن جو آهي
ڪلاس روم جي آخري چئن بينچن تي منهنجو نمبر هو ۽ ٻيا ٽي ڄڻا: فلپين جو سوتي ڇائي، تنزانيا جو دوبيلو، ۽ مصر جو ڪئپٽن حنفي هو. حنفيءَ کي ته امتحان جو فڪر ٿئي ئي ڪونه. سڀ کان آخر ۾ ڪلاس ۾ اچي ۽ سڀ کان پهرين پيپر ڏئي وڃي. ان ڏينهن امتحان شروع ٿيڻ ۾ اڃا ڏهه پندرهن منٽ هئا. ٿائلينڊ جي سوتي ڇائيءَ مون کي ۽ تنزانيا جي دوبيلي کي چيو: ”توهان پاڪستاني ۽ تنزانيا جا ته خوش نصيب آهيو جو توهان جي ملڪ ۾ انگريزي پڙهائي وڃي ٿي. مون کي ته ڪيترن سوالن جا جواب اچن به کڻي ته به چڱيءَ طرح لکي نٿو سگهان جو انگريزيءَ کان گهڻو واقف نه آهيان. ٿائي زبان ۾چئو ته ڪئين ڪاڳر ڪارا ڪري ڏيکاريانوَ. ڀلا هڪڙو قرب ته ڪجو گهٽ ۾ گهٽ صفحي جو نمبر ته ٻڌائجو.
مون ڏٺو ته تنزانيا جو دوبيلو سنجيدو ٿي ويو. تنهن تي مون چيومانس:
”دوبيلو! تون امتحان جي معاملي ۾ ايترو گنڀير ٿيو وڃين جو توکان ڊپ ٿو لڳي.“ ۽ پوءِ هڪ ڏينهن اڳ جي ڳالهه ياد ڏياري چيومانس.
”ڪالهه امتحان دوران مون توکان ڪئلڪيوليٽر پئي گهريو پر مجال آهي جو ڪنڌ کڻي نهارين.“
”امتحان دوران ڳالهائبو ناهي ۽ ٿائلينڊ جي سوتي ڇائيءَ کي صفحي جو نمبر ٻڌائڻ معنيٰ ڪاپي ڪرائڻ. اهو ڪم آءُ هرگز نه ڪندس.“ دوبيلو ٺهه پهه وراڻيو.
مون کي سندس ان ڳالهه جتي تعجب ۾ وڌو اتي خوشي پڻ ٿي. هونءَ ته دنيا جي ڪيترن ملڪن ۾ ٿوري گهڻي ڪا پيءَ جي پٽ شروع ٿي وئي آهي. پاڪستان ۾ (۽ خاص ڪري سنڌ ۾ ته) تباهيءَ جي حد تائين ڪاپيءَ جوناسور پکڙجي ويو آهي. پر ڪي ملڪ اهڙا به آهن جن ۾ امتحان تمام سختيءَ سان ورتا وڃن ٿا ۽ شاگرد لاءِ امتحان پاس ڪرڻ جو واحد طريقو محنت ۽ فقط محنت آهي. انهن ملڪن ۾ ڪاپي يا سفارش جهڙي ڪا شيءِ نٿي هلي سگهي. ملائيشيا به انهن ملڪن مان هڪ آهي جتي امتحان سختيءَ سان ورتا وڃن ٿا. گهٽ مارڪون کڻندڙ شاگرد کي ٻئي ڪلاس ۾ داخلا ڏيڻ بدران اسڪول يا ڪاليج مان يڪدم ڪڍيووڃي ٿو. جيئن پڙهڻ بدران وڃي ڪو پورهيو ڌنڌو ڪري. يا ڪنهن دڪان، هوٽل وغيره تي وڃي سيلز مين يا بئرو ٿي ڪم ڪري، جتي دماغي ڪم جي گهڻي ضرورت نه هجي. ملائيشيا جي سفرنامي ۾لکي چڪو آهيان ته هڪ سال امتحان وٺندڙ واسطيدار اٿارٽيءَ کي اهو شڪ ٿيو ته ڪنهن ڳوٺ ۾ هڪڙو پيپر ليڪ آئوٽ ٿي ويو آهي. ان بعد نه فقط ان سبجيڪٽ جو پر سڀني ڪمن جو امتحان سڄي ملڪ جي شاگردن کان وري ورتو ويو.
سو تنزانيا جي دوبيلو جي اها ڳالهه ٻڌي مون کي يڪدم خيال آيو ته تنزانيا هونءَ کڻي آفريڪا جو هڪ غريب ملڪ آهي جتي سياسي هنگاما لڳا پيا هجن، پر ٿي سگهي ٿو ته تعليم جو معيار بلند هجي. هونءَ به دوبيلي جي معلومات ۽ ڄاڻ مان اهوئي لڳي ٿو ته هو ڪو سفارشي نه پر پڙهيل ڳڙهيل ۽ پنهنجي سبجيڪٽ ۾ ڀڙ انجنيئر آهي. سو دوبيلو کان پڇيم:
”دبيلو! لڳي ٿو توهانجي ملڪ ۾ ڪاپي نٿي هلي.“
”سوال ئي نٿو پيدا ٿئي. امتحان هلندي ڪنهن شاگرد وٽان ڪو ڪاغذ ڀور ملي وڃي يا هو ٻئي سان ڳالهائيندي ڏٺو وڃي ته اٿارٽي ان ئي وقت ان شاگرد کي ريسٽيڪيٽ ڪري ڇڏيندي آهي.“
”ويري گڊ! خوشي جي ڳالهه آهي تنزانيا تعليم جو اهوئي معيار رکندو اچي جيڪو انگريز ڇڏي ويا.“ مون چيو، ”ان جو مطلب اهو آهي ته تنزانيا جي ڪاليجن، يونيورسٽين مان جيڪي شاگرد گريجوئيٽ ٿي نڪرندا هوندا سي پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ ماسٽر هوندا.“ مون چيو.
”ها.“ دوبيلو وراڻيو، ”اسان جي ملڪ ۾ جيتوڻيڪ ڪي گهڻا ڪاليج ۽ يونيورسٽيون نه آهن پر جيڪي شاگرد تعليم حاصل ڪري نڪرن ٿا انهن جو سڄي دنيا ۾ قدر آهي. اڄ به تنزانيا جا ڊاڪٽر، انجنيئر ۽ ٻين سبجيڪٽن جا ماهر انگلينڊ، آمريڪا ۽ آسٽريليا ۾ نظر ايندا ۽ هنن جي تمام گهڻي تعريف ڪئي وڃي ٿي.“
”دوبيلو توکي ڏسي ان جي شاهدي آئون به ڏيندس.“ مون چيو. ساڻس ان بابت وڌيڪ خبرون نه ڪري سگهيس. پر اهو سوچي ڏک ٿيندو اٿم ته ڪو زمانو هو، سنڌ يونيورسٽي کي تعليم جي معيار کان پاڪستان ۾ سڀ کان اعليَ درسگاهه سمجهيو ويندو هو، پر اڄ سنڌ جي تعليم گاهن ۾ تنزانيا جهڙو حال به نه رهيو آهي. تعليم حاصل ڪري ڪيترن ملڪن ۾ اسانجا ڊاڪٽر، انجنيئر وڃن ٿا پر سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ جي، گهڻائي ولايت ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب نٿي ٿئي. ڊگري ته سندن هٿن ۾ ضرور آهي پر علم نه هجڻ ڪري هنن جو حالتن سان گذارو ٿي نه پيو سگهي.
هڪ مسلمان ملڪ اسانجي نوجوانن جي بيروزگاريءَ جو خيال ڪندي ويهه کن تازن گريجوئيٽ ڊاڪٽرن کي پنهنجي ملڪ جي اسپتال ۾ نوڪري ڏني. پر افسوس جو هڪ به رهي نه سگهيو. ڪنهن چيو مون کي ڏورانهين ڳوٺ ۾ا ڪيلو رکيوويو. ڪنهن چيو مونکي گائني وارڊ ۾ رکيو ويو هو ۽ پڙهائيءَ دوران مون کي ويم جو تجربو نه ٿيو هو. ڪنهن چيو غلط دوا ڏيڻ جيئن ته ان ملڪ ۾وڏو ڏوهه آهي، سو مون کي ڊپ لڳو ته ڪٿي غلطي نه ٿي وڃيم. سڀني اهو سبب ڏنو ته کين ڪاليجن ۾ا ستادن چڱي طرح نه پڙهايو يا تجربن لاءِ Dead Bodies گهٽ هيون، يا هاسٽل جي هڪ هڪ ڪمري ۾ ٻه ٻه ٽي ٽي رهڻ ڪري پڙهائي نه ٿي سگهي يا سال جا ڇهه مهينا هنگامن ڪري ڪاليج بند رهيو وغيره وغيره. ڏوهه ڪنهن جو آهي؟ شاگرد جو، استاد جو، ڪاليج هلائيندڙن جو، حڪومت جو، سياستدانن جو، چند لوفر ڇوڪرن جو جيڪي ٻين کي پڙهڻ نٿا ڏين، ڪنهن ملڪي يا ڌارئين دشمن جو يا اڃا به ڪنهن ٽئين جو.
بهرحال هي تعليم ۾ ملاوٽ، کوٽ ۽ دغا قوم جي نئين نسل کي تباهيءَ ڏي وٺيو پئي وڃي.