کڏ ۾ هڻ انهن ڳالهين کي
هڪ ڏينهن ڪنهن گڏجاڻي ۾ ناروي ۽ فنلئنڊ جا رهندڙ ڪجهه پاڪستاني پڻ شامل هئا. تقريباَ سڀ پنجاب پاسي جا هئا ان ڪري سڄي گفتگو پنجابيءَ ۾ هلي رهي هئي.مون جهڙو ٿي سگهي ٿو ڪو هڪ ٻه غير پنجابي به هجي جيڪو مون وانگر ڪنڊ پاسي ۾ ويهي خاموشيءَ سان ٻين جون ڳالهيون ٻڌي رهيو هو. ڳالهين ڪندي اها ڳالهه نڪتي ته سنڌ ۾ پنجاب جي ماڻهن کي ايترو هٿ چراند نه ڪرڻ کپي. بهرحال سڀ نيڪ نيتي سان ڳالهه ڪري رهيا هئا. ڪنهن کي خوش ڪرڻ بدران سڀ نيوٽرل جي حيثيت ۾ ٽيڪا ٽپڻي ڪري رهيا هئا. جنهن ۾ڪافي حقيقت لڳي رهي هئي. هونءَ به کين ملڪ ڇڏي ڪي سال ٿي ويا ۽ هاڻ سندن مرڻ جيئڻ مٽيون مائٽيون هنن ملڪن سان آهن. انڪري سندن تنقيد يا ڇيد ڪرڻ ۾ ڪا گهڻي طرفداري نه هئي ۽ آئون به وچ ۾ پنهنجي راءِ ڏيڻ يا سندن ڳالهه قبول ڪرڻ يا نه ڪرڻ بدران ماٺ ڪري ٻڌڻ لڳس ته آخر ٻين ماڻهن کي پاڪستان جي رهاڪن ۽ خاص ڪري سنڌين بابت ڇا Views آهن.
”سنڌ جي زمين، نوڪرين، اسڪولن، ڪاليجن ۽ ڪارخانن فئڪٽرين تي پنجابين جو روزانووڃي قبضو ٿيندو. هاڻ ته ماڳهين ڪراچيءَ جون فئڪٽريون ئي پنجاب ڏي شفٽ ٿي رهيون آهن.“ هڪ چيو.
”پنجاب جي رهاڪن کي ائين ڪرڻ نه کپي.“ ٻئي چيو، ”ان سان خواه مخواه ٻين جي دلين۾ اسان لاءِ نفرت وڌندي. اسان کي سنڌ ۽ ان جي عوام جي خدمت به ڪرڻ کپي.“
”دراصل ان ۾ سنڌي وڏيرن، وزيرن ۽ پير ميرن کان علاوه سنڌي ڪامورن جو پڻ ڏوهه آهي جن کي رڳو پنهنجو فڪر آهي، مقامي ماڻهن جي ڀلي جو نٿا سوچين.“ هڪ چيو.
”سنڌ جي فلاڻي ڳوٺ ۾ اسان جي هڪ بزنس مين اهو سوچي فيڪٽري هڻن ٿي چاهي ته ڀلي ان ڳوٺ جا سنڌي بي روزگار هنر به سکن ته روزگار به ڪمائين. پر ڳوٺ جي وڏيري (سندس نالو وٺي ٻڌايائين) نياپي ذريعي چتاءُ موڪليو ته خبردار جو هن جي ڳوٺ ۾ ڪا فئڪٽري يا ڪارخانو هڻي سندس ماڻهو کاريا اٿس. هن لاءِ اهي ائين بکيا، بي روزگار ڀلا آهن. سنڌ جي وڏيري جي اهائي ذهنيت آهي ته ڳوٺ جو غريب نه سڌري نه خوشحال زندگي گذاري. هر وقت سندس موچڙي مار جي منهن ۾ هجي ۽ کيس سائين سائين ڪندو رهي.“
”منهنجا مائٽ ٽنڊو محمد خان پاسي هڪ پنجابين جي ڳوٺ ۾ رهن ٿا.“ هڪ ٻئي ڳالهه ڪئي، ”سندن ننڍڙو ڳوٺ هوندي به اسڪول، اسپتال، پارڪ سڀ ڪجهه آهي. سندس ڀر ۾ سنڌين جو وڏو ڳوٺ آهي، جنهن جو وڏيرو اسيمبليءَ جوميمبر به آهي. اسڪول اسپتال ڏي ته ڌيان نه اٿس پر ڳوٺ جي جيڪا چنگي ناڪو ملي ٿو سان به هو پنهنجين عياشين ۾ خرچ ڪريو ڇڏي. ڪڏهن پنهنجي بنگلي کان ٻاهر نڪري ڳوٺ جو چڪر نه هنيو اٿس ته سندس ڳوٺ جي غريب سنڌين جو ڇا حال آهي.“
”سنڌي پير، مير، وڏيري کان پوءِ ٻئي نمبر تي سنڌين جو دشمن رشوت خور سنڌي ڪامورو پڻ آهي، جنهن پنهنجو ڀڀ ڀرڻ لاءِ سڀ ڪجهه داءُ تي لڳائي ڇڏيو آهي.“ هڪ چيو ۽ ٻئي کلندي چيو: ”اسان وٽ پنجاب ۾ مشهور آهي ته ڪراچي يا سنڌ ۾ ڪو ڪم پوي ته پهرين معلوم ڪجي ته ڪو سنڌي بابا آفيسر آهي. جي سنڌي سائين آفيسر آهي ته پئون ٻارهن. جيڪو کين رشوت ڏيندو ان جو ڪم ڪندو. توهان کي ڪوڙو ڊوميسائل کپي، زمين جي لکائي ۾ هير ڦير ڪرائڻي هجي، ڪٿي نوڪري کپي، توهان سنڌي ڪاموري جي هٿ تي ڏوڪڙ وڃي رکو. پوءِ جيڪو گهڻا ڏيندس ان جو ڪم پڪو. پر آهي مڙس جوپٽ، پئسو وٺي پوءِ ڀلي سندس نوڪري هلي وڃي پر توهان جو ڪم ڪري ڏيندو. پوءِ ان جي مقابلي ۾ ڀلي ڪو سندس سنڌي ڀائو هجي، ڀلي ڪو سندس سڳو سؤٽ، ماسات هجي،کين گشاپتا هڻي چپڙي ڪرائي ڇڏيندو. سنڌي ڪاموري لاءِ وڏو پير پئسو آهي.“
سڀ کلڻ لڳا، کلي بس ڪيائون ته هڪ پڇيو: ”يار سنڌي ڪامورو يا پير، مير، وڏيرو ايڏو پئسو ڪري ڪيڏانهن ٿو. نظر ته اهي ئي غريب جا غريب اچن ٿا.“
ان کانپوءِ آئون پنهنجي خيالي دنيا ۾ هليو ويس ان ڪري وڌيڪ ٻڌي نه سگهيس ته ڪڏهن اهو عنوان ختم ٿيو ۽ ڪڏهن ٻيو شروع ٿيو. ان ۾ کڻي ڪيتري به ڪڙاڻ هجي پر ان ۾ جيڪو حقيقت جو پهلو هجي ان کان اسان سنڌين کي اٺ پکي وانگر اک ٻوٽ نه ڪرڻ کپي. ان ئي وقت آئون هڪ سنڌي وزير جو سوچي رهيو هوس جنهن مون کان سندس هڪ ڀائٽي/ ڀاڻيجي جي مستقبل لاءِ صلاح ورتي هئي.
”يارهن انجنيئرنگ ۾ بي اي ڪئي آهي هاڻ ڪٿي لڳايانس.“
”ڳالهه ٻڌ.“ مون کيس صلاح ڏني، ”تون وڏيرو زميندار ماڻهو آهين. الله جي فضل سان توکي پئسي جي ڪا کوٽ ناهي. هيئن ڪر جو هن کي آرمي ۾ موڪلي ڇڏ. اڄڪلهه آرمي ۾ انجنيئرن جي چونڊ هلي رهي آهي. اتي هڪ سٺو آفيسر ٿي رهندو.“
”نه يار! سول ۾ انجنيئرنگ ان لاءِ ڪانه ڪئي اٿس.“ هن وراڻيو.
”چڱو ڀلا هيئن ڪر، کيس انگلينڊ يا آمريڪا موڪلي ڇڏ ايم اي ڪري يا اڃا به وڌيڪ پڙهي قابل انجنيئر ٿي ان بعد پنهنجو فرم اچي کولي، جنهن۾ ٻين به محنتي نوجوان انجنيئرن کي رکي. ائين ڪرڻ سان سندس نالو هڪ طرف پيدا ٿيندو ته ٻين کي روزگار ڏئي خوشي الڳ محسوس ٿيندي.“ مون کيس صلاح ڏني، پرهن خبر ناهي ڇا پسند ڪيو ٿي جو منهنجي ڳالهه کيس ايتري نه وڻي.
سال سوا لاءِ منهنجو ٻاهر وڃڻ ٿي ويو. ان بعد آيس ته ان وزير صاحب ٻڌايو ته هن پنهنجي ان مائٽ کي ڪسٽم ۾ لڳرائي ڇڏيو آهي. مونکي ڏاڍو تعجب لڳو.
”هڪ انجنيئر ۽ ٽيڪنيڪل ماڻهوکي ڪسٽم جي غير ٽيڪنيڪل ۽ گهٽ پگهار واري نوڪري ڏياري تو ته هن جي سڄي تعليم، علم ۽ Creativeness ختم ڪري ڇڏي.“ مون چيومانس.
وزير صاحب وڏو ٽهڪ ڏيندي چيو.
”ميان کڏ ۾ هڻ انهن ڳالهين کي. هتي مهيني ۾ ٽيهه چاليهه هزار رپيا گهر ويٺي ڪمايو ويٺو آهي. ان کان وڏو ٻيو ڪهڙو عيش کپي.“ هن چيو ۽ مونکي معلوم ٿيو ته ڪسٽم جي نوڪريءَ بعد همراهه واقعي عيش ۾ آهي. شراب ڪواب جو دور رات تائين پيو هلي. آلي موالي دوستن جي واهه واهه لڳي پئي آهي. همراهه خوش ته وڏو ڪارنامو ٿي رهيو آهي.
سال ٻن لاءِ وري مونکي ٻاهر وڃڻو پيو ۽ جڏهن موٽي آيس ته ان وزير صاحب جي هاڻ حڪومت ئي نه رهي هئي. خبرپئي ته سندس وزارت وڃڻ کانپوءِ سندس ڀائٽي/ ڀاڻيجي جي نوڪري به هلي ويئي. نوڪري ته هلي ويئي پر سال ٻه ههڙي وڏي پيماني تي عياشيءَ هن نوجوان جي صحت ۽ عادتون ئي خراب ڪري ڇڏيون. ڪسٽم جي رشوت جي نوڪري هئي جنهن مان پئسو پئي آيو. عياشي پئي هلي. يار دوست ساراهه ڪندي نه پئي ڍاپيا. هاڻ رهجي وئي آهي ابي ڏاڏي جي زمينداري. ۽ سنڌ جي زمينن جي پوري ساري حال جي سڀني کي خبر آهي. ان عياشي لاءِ پورو پئسونه ملڻ ڪري همراهه کي هر وقت ڇتائي آهي يا وتي چورن ڌاڙيلن سان سنگتون رکندو جيئن سندس خرچ جو پورائو ٿئي. ان قسم جون ڳالهيون ٻڌي هر عام سنڌيءَ کي ڏک ٿيندو هوندو ته ٻين ملڪن ۾ ته ماڻهو پڙهي ڳڙهي ڪٿان جو ڪٿان وڃيو نڪرن. رشوت جي پئسن مان به ڪارخانا فئڪٽريون هڻي پاڻ ۽ پنهنجي ڳوٺ جي غريبن کي سکيو بنايو ڇڏين. ڪٿي اسان جو وڏيرو ۽ ڪامورو آهي جو پاڻ ته پنهنجي تباهي آڻي ٿو پر ٻين لاءِ به ڏچو بنجيو پوي.
سوال ٿو پيدا ٿئي ته ٻئي جي واتان پنهنجي سنڌيءَ لاءِ ان قسم جون حقيقتون ٻڌي ان تي چڙ ڪجي ۽ هميشه وانگر هن جو ڍڪ ڍڪجي. ان ڪري جو هو سنڌي آهي. ڀلي پيو ڀينگ ڪري. يا ان جي حق ۾ هن جي سڌرڻ لاءِ دعا گهرجي جيئن هو سنئين راهه تي اچي ۽ ساڳي وقت غريب عوام کي به سندس ڪڌن ڪرتوتن کان نجات ملي. يا شاندار ماضي جا گيت ۽ لوليون ڳائي گهاٽي ننڊ ۾ غرق ٿي وڃجي. يا کڏ ۾ هڻجي اهڙين ڳالهين کي؟