پهرئين ڇاپي جي آتم ڪٿا
او ڪو ٻيو فهم
مان وهمي ناهيان. پر، مان آهُن ۽ دانهن جي اثر جو منڪر به نه آهيان. ويجهڙائيءَ واري تاريخ ۾ مان سنڌ جي عبرتناڪ زوال جو اکين ڏٺو شاهد آهيان، عيني گواهه آهيان. ويجهڙائيءَ واري تاريخ مان منهنجي مراد آهي ورهاڱي کان پوءِ واري سنڌ جي تاريخ. گذريل ٽيهٺ سالن ۾ سنڌ پنهنجي سونهن ۽ سوڀيا وڃائي ڇڏي آهي. سنڌ جو مانُ ۽ مرتبو، ٻولي، تهذيب، تمدن، ثقافت، ۽ اعليٰ قدر Values ماضيءَ جي ميراث ٿي پيا آهن. اڄوڪي سنڌ قطعي اُها سنڌ ناهي جيڪا سنڌ مون 1947 کان اڳ ڏٺي هئي. تڏهن، سنڌ جو شمار هندستان جي سٺن ۽ سهڻن صوبن ۾ ٿيندو هو. اڄوڪي ڀڙڀانگ سنڌ اُها ڪالهوڪي آبدار سنڌ ناهي جنهن جي تهذيب ۽ تمدن جي هاڪ ٻڌي قديم آثارن جا ماهر مارٽيمر ويلر ۽ سرجان مارشل هيڏانهن هليا آيا هئا.
سهڻي ستابي، ٺهيل ٺڪيل سنڌ جو زوال تڏهن کان شروع ٿيو، جڏهن موهن جي دڙي واري تهذيب ۽ تمدن جا اصلي وارث ورهاڱي جي محشر کان مجبور ٿي هتان هليا ويا. پنهنجي محدود مطالعي ۾ مون کي اڃا ڪو اهڙو مثال ملي نه سگهيو آهي جنهن ۾ ڪنهن ملڪ جي اصلي باشندن کي جلاوطن ٿيڻو پيو هجي. اِن حوالي سان اڪثر ٻه مثال ڏنا ويندا آهن. هڪ آسٽريليا جو، ۽ ٻيو آمريڪا جو. اِهي ٻيئي مثال 1947ع ۾ سنڌين جي جلاوطني سان ٺهڪندڙ ناهن. ٻاهران آيل فاتحن آمريڪا جي اصلوڪن رهواسين ريڊ انڊينز کي ملڪ بدر نه ڪيو هو. کين آمريڪا مان تڙي نه ڪڍيو هو. سندن حق هضم ڪري ٻاهران آيل فاتحن آمريڪا جي اصلي باشندن کي ذلت جهڙي زندگي گذارڻ تي مجبور ڪري وڌو هو. ساڳي طرح آسٽريليا تي ٻاهران اچي قبضو ڪرڻ وارن آسٽريليا جي اصلي ايبارجنيز باشندن کي ملڪ مان لوڌي نه ڪڍيو هو. هنن اٽڪلون ۽ هيلا هلائي ايبارجنيز کي آسٽريليا جي جهرن جهنگلن طرف ڌڪي ڇڏيو هو. اُتي هو اڄ به مسڪيني حال ۾ زندگي گذاري رهيا آهن. پر، سنڌ جي اصلوڪن باشندن کي، اصلي سنڌين کي پنهنجي اباڻي وطن سنڌ مان لڏي وڃڻ تي مجبور ڪيو ويو هو.
اڄ، جڏهن مان آتم ڪٿا جي هيءَ قسط لکي رهيو آهيان تڏهن ڊسمبر 2010 جي پنجين تاريخ آهي، ڪالهه ڊسمبر جي چوٿين تاريخ هئي. ٻن ڌرين ٻن ڏهاڙن تي جدا جدا ٿي سنڌين جي ايڪتا جو ڏينهن ملهايو آهي. منهنجي تجربي ۾ اِها انوکي ڳالهه ناهي. گذريل ٽيهٺ سالن دوران سنڌ ۾ رهندڙ سنڌين کي ميڙي سيڙهي متحد ڪرڻ جون سڀئي ڪوششون مون رائگان ٿيندي ڏٺيون آهن. سنڌ ۾ رهندڙ سنڌين جي فطرت ۾ ڪو ڪيميائي ڏڦير آهي، تنهن ڪري کين منظم ڪرڻ، ۽ کين ڀرپور اجتماعي طاقت ۾ تبديل ڪرڻ امڪان کان ٻاهر آهي. اِهو جدا موضوع آهي جنهن تي مان پنهنجي آتم ڪٿا جي ٻي ڪنهن قسط ۾ اوهان سان اندر جو حال اوريندس. اصولي طرح آتم ڪٿا زمان ماضيءَ جي يادگيرين، قصن، واقعن ۽ ذاتي تجربن تي مبني هوندي آهي. اصولن جي پابندي ڪرڻ سٺي ڳالهه آهي. پر اصولن کي پرک کان آجو نه ڪجي. مان ماضيءَ کان علاوه زمان حال ۾ به آتم ڪٿا لکندو آهيان. اِن حوالي سان مون ڊسمبر 2010 جي ٻن تاريخن چوٿين ۽ پنجينءَ جو اوهان سان ذڪر ڪيو آهي. انهن ٻن ڏهاڙن کي ايڪتا بدران جيڪڏهن ٻيڪتا جو نالو ڏنو وڃي ها ته به غلط نه لڳي ها. انهن ٻن ڏهاڙن دوران سنڌين جا پاڻ ۾ انيڪ اختلاف ڏسي منهنجي ٽيهٺ سالن واري راءِ کي هٿي ملي آهي ته سنڌ وارا سنڌي ڪڏهن به يڪمشت ٿي اُڀري نه سگهندا. تاريخي حقيقتن کي سامهون رکندي سنڌ وارن سنڌين جي اهڙي روش سولائيءَ سان سمجهه ۾ اچڻ جهڙي آهي.
منهنجي ڳالهه غور سان ٻڌجو. موجوده سنڌ ۾ ڪابه سنڌي نالي قوم ڪونهي. گذريل ٻٽي سئو سالن کان خانه بدوش قبيلا هِتان هُتان ٿڙندا، ڌڪا کائيندا سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا آهن. پنهنجي اوائلي تاريخ ۾ سنڌ تي نازل ٿيندڙ قبيلن مان گهڻي ڀاڱي قبيلا پنهنجي ڪرت ڪار ۾ ڦورو، چور، ڌاڙيل، ڏڦيري ۽ جهيڙاڳڙ هئا. پاڻ ۾ سندن قبيلائي جنگيون عام جام هونديون هيون. سنڌ جي مغل گورنرن اهڙن خونخوار قبيلن سان هٿ اٽڪائڻ بدران کين جاگيرون ڏيئي سنڌ ۾ آباد ڪري ڇڏيو هو. ٻٽي سئو سال کيتي سر سهتي ڪرڻ کان پوءِ سندن روين ۾ تبديلي آئي آهي ـــ پر اڄ به هو فطرتاََ قبيلائي آهن. اڄ به هو ماضيءَ وانگر قبيلائي جهيڙن جهٽن، ڏڦيرن، خونن، ۽ ڌاڙن ۾ ملوث آهن. انهن سمورن قبيلن کي ملائي اسان نالو ڏنو آهي سنڌي قوم. اهڙي قوم، جيڪا ڪنهن به صورت ۾ قوم جي معنيٰ ۽ مفهوم تي پوري نه ٿي لهي، تنهن قوم جي ايڪتا لاء ِيارن ملهايا ٻيڪتا، يعني، ايڪتا جا ٻه ڏينهن، ڊسمبر چوٿين ۽ پنجين تاريخ، سن 2010.
دنيا جي هر ملڪ وانگر سنڌ ثقافتي ۽ تمدني طرح ٻن حصن ۾ وراهيل آهي ـــ شهري سنڌ ۽ ٻهراڙيءَ واري سنڌ. اها ڪا ڇرڪائيندڙ حقيقت ناهي. هندستان کي ڇڏيو، يورپ ۽ آمريڪا، ۽ آسٽريليا ۾ به آبادي شهري ۽ ڳوٺاڻڪي مد ۾ ڪاٿي هيٺ ايندي آهي. Urban Population ۽ Rural Population ، نه ان ڪاٿي ۾ ڪا خرابي آهي، ۽ نه ئي ڪا اوڻائي آهي. جڏهن هندستان جي ورهاڱي کان پوءِ 1947 ۾ پاڪستان ٺهيو هو، تڏهن پاڪستان جي آباديءَ جو فقط پنجويهون سيڪڙو شهري يعني Urban هو. باقي پنجهتر سيڪڙو آبادي ڳوٺاڻڪي هئي. آباديءَ جي ٻنهي حصن، يعني شهري ۽ ڳوٺاڻڪي آباديءَ جون گهرجون، ۽ ضرورتون هڪٻئي کان مختلف هونديون آهن. سڄي ملڪ جي زرعي ترقيءَ جو انحصار ڳوٺاڻي ترقي يعني Rural Development تي هوندو آهي. ڳوٺن ۾ اسڪول، زرعي ۽ زراعت سان واسطو رکندڙ هنرن لاءِ تربيت ۽ سکيا جا مرڪز، صحت جا مرڪز، مواصلاتي نظام، بينڪن جون شاخون ۽ گڏجي سڏجي يعني ملي جُلي زراعت ڪرڻ لاءِ Co-operative Farming کي هٿي وٺائڻ سان ٻه ٽي ايڪڙ رکڻ وارا هاري وڏن زميندارن ۽ جاگيردارن جي ڏاڍ ڏمر مان آجو ٿي سگهندا آهن. پر، ڪرپٽ ۽ بدڪردار حاڪمن جي ڪري گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ ائين ٿي نه سگهيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌ جي ٻهراڙي ۽ پنجاب جي ٻهراڙيءَ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي. اسان جو ڳوٺاڻو ڊنل، هيسيل، اڻڄاڻ، غريب ۽ مفلس آهي. اهڙو ڳوٺاڻو اسان جي ڀوتارن، وڏيرن، جاگيردارن، پيرن، ميرن ۽ سيدن لاءِ ووٽ بينڪ آهي. اهڙن اٻوجهه ڳوٺاڻن جا ووٽ وٺي ڀوتار وڃي اسيمبلين ۾ ويهندا آهن، وزير ۽ وزيراعليٰ ٿي پوندا آهن.
موت وانگر تبديليءَ جو اچڻ اٽل آهي. اسين چاهيون، نه چاهيون اسان جي کاڌي پيتي، ڪپڙي لٽي، اٿڻي ويهڻي ۽ رَوَين ۾ تبديلي ايندي رهندي آهي. اهو اٽل سرشتو آهي جنهن کي روڪڻ امڪان کان ٻاهر آهي، تبديليءَ جي سرشتي کي روڪڻ ڪنهن جي وس جي ڳالهه ناهي. تبديلي منفي به هوندي آهي، ۽ مثبت به هوندي آهي. مثبت تبديلي ماڻهوءَ کي اڳتي وٺي ويندي آهي. منفي تبديلي ماڻهوءَ کي پٺتي ڌڪي ڇڏيندي آهي. ڀوتارن پنهنجي ڏاڍ ڏمر سان ڳوٺاڻن کي منفي تبديلي جي اوڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏيو آهي جتي هو وڃن ٿا ڏينهون ڏينهن پٺتي پوندا. ڀوتارن سندن سوچ سمجهه کي مائوف ڪري ڇڏيو آهي. عزتِ نفس Self-respect کانئن کسي ورتي آهي. اهڙن ڀڙڀانگ سنڌين جو تعداد ڪروڙن ۾ آهي ۽ ڏينهون ڏينهن وڃي ٿو وڌندو. قبيلائي سردارن ۽ جاگيردارن، ۽ زميندارن اهڙن اٻوجهن کي پنهنجن خوني جهيڙن ۾ مُهرن وانگر مارايو آهي. اها آهي اسان جي اڄوڪي سنڌ.
ٻٻرن کان ٻيرن جي اميد رکندي مون سوچيو پئي ته چوٿين ۽ پنجين ڊسمبر 2010 جا ٻه ڏهاڙا ثقافت ۽ اجرڪ ٽوپيءَ جي نالي ۾ ملهائڻ وارا سنڌ سان وچن ڪندا ته اڄ کان پوءِ سنڌي پنهنجي زندگيءَ ۾ تعليم، تربيت ۽ هنر کي اوليت ڏيندا. پنهنجي پنهنجي علائقي ۾ اسڪول بند ٿيڻ نه ڏيندا. بند پيل اسڪول کولائيندا. جرڳائي وڏيرن، ۽ جاگيردارن خلاف ميڊيا ۾ آواز اٿاريندا ـــ جتي جرڳو هلندو هجي اتي وڏي تعداد ۾ گڏ ٿي احتجاج ڪندا. پر، ائين ٿي نه سگهيو. سوچ سمجهه رکڻ وارن ۽ حق گهرڻ وارن کي جرڳائي سردار، جاگيردار، ۽ وڏيرا ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي پوليس هٿان خوار خراب ڪري ڇڏيندا آهن. مون سمجهيو هو سنڌي وڪيل پنهنجو فورم قائم ڪندا ۽ بيوس ۽ ڪوڙڪن ۾ ڦاسايل مسڪينن جا ڪيس کڻندا، هيٺين عدالتن کان وٺي هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ تائين سندن دفاع بنا ڪنهن في جي ڪندا. ڳوٺن ۾ ويٺل ڪرپٽ پوليس وارن، سندن پرگهور لهڻ وارن وڏيرن ۽ جاگيردارن خلاف عدالتن ۾ ڪيس داخل ڪندا جن هيڻن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو آهي. پر، ائين ٿي نه سگهيو. ڳوٺاڻا سنڌي ڏاڍا ڊنل ۽ بيوس آهن. هنن کي جيڪڏهن وڪيلن جي فورم جي واهر ملي پوي ته هو نئين سنڌ جي پيڙهه جو پٿر ٿي پوندا.
مون سوچيو هو، انهن ٻن ڏهاڙن تي نوجوانن کان وچن ورتو ويندو ته هو سنڌ ۾ ڪارو ڪاريءَ جهڙي ڪاري رواج خلاف ماڻهن ۾ جاڳرتا آڻيندا. گڏجاڻيون ڪندا. ماڻهن کي آگاهي ڏيندا. ڪاروڪاريءَ وارو ڏوهه خون جي زمري ۾ ايندو آهي. نوجوان ان سلسلي ۾ وڪيلن جي فورم سان لاڳيتو لهه وچڙ ۾ رهندا. جڏهن به کين ڪڌي ڪرتوت جو واقعو يا امڪان نظر ايندو، هو هڪدم قانوني مدد لاءِ وڪيلن جي فورم کي آگاهه ڪندا. پر، ائين ٿي نه سگهيو. مون ڀانيو هو انهن ٻن ڏهاڙن تي نوجوانن کان وچن ورتو ويندو ته هو بنيادي حقن جو غور سان مطالعو ڪندا. جتي به ڪنهن هاري ناري يا بٺن تي ڪم ڪرڻ واري ڪنهن ڪٽنب سان ناانصافي ٿيندي ڏسندا، هڪدم هڪ طرف ته ميڊيا کي آگاهه ڪندا، ۽ ٻئي طرف وڪيلن جي فورم کي مدد لاءِ پڪاريندا. پر، ائين ٿي نه سگهيو. مون سوچيو هو ته انهن ٻن ڏينهن تي ٽوپيون پائي، اجرڪ ويڙهي نچڻ ڪڏڻ ۽ ٺينگ ٽپا ڏيڻ وارن کان وچن ورتو ويندو ته هو هڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين چونڊن بابت ڳوٺاڻن ۾ آگاهي آڻيندا. هو ڳوٺاڻن کي انتخاب ۾ غلط ماڻهن کي چونڊڻ جي نتيجن کان آگاهه ڪندا، ته جيئن ايندڙ چونڊن ۾ هو ڀوتارن بدران پڙهيل ڪڙهيل هڏ ڏوکي ماڻهن کي چونڊين ۽ کين پنهنجو نمائندو ڪري اسيمبلين ۾ ويهارين. پر، اهڙو وچن نه ورتو ويو. هرڪو نچي ڪڏي وڃي گهر ڀيڙو ٿيو.
سنڌ جي اصل ثقافت سنڌ مان گهڻي قدر موڪلائي ويئي آهي. باقي بچيل ثقافت موڪلائي رهي آهي. فقط اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپي اسان جي ثقافت ناهي. پڳ ۽ پٽڪو اسان جي ثقافت جو معتبر ۽ مانائپو عنصر آهن. يارن پڳ ۽ پٽڪي کي وساري ڇڏيو آهي. ان کان علاوه اسان جي ثقافت جا سوين رنگ آهن جيڪي ميسارجي ويا آهن.
مون سوچيو هو ته انهن ٻن ڏهاڙن تي اسين عهد ڪنداسين ته پنهنجن قديم آثارن، ماڳ ۽ ماڙين، عمارتن ۽ عبادتگاهن جي حفاظت ڪنداسين. ميرن جا قبا، ڪلهوڙن جا قبا، چوڪنڊي قبرستان، مڪلي، معصوم شاهه جو مونارو (مينار)، اڪثر درگاهون، ساڌ ٻيلو، مندر، آمريءَ جا آثار، رني ڪوٽ، ۽ موهن جو دڙو ڀڄي ڀري رهيا آهن. سنڌ جو پيرس جهڙو شهرشڪارپور کنڊر ٿي رهيو آهي. پر، اهڙو ڪو عهدنامو نه ٿيو.
انهن ٻن ڏهاڙن کان علاوه پڻ ڳوٺاڻا سنڌي ڪلهي تي اجرڪ ۽ مٿي تي سنڌي ٽوپي پائيندا آهن. لوفر ۽ ٽرڙا اجرڪ ڪڇن هيٺان ڪري اکين ۾ چُپٽي سرمي جي پائي، ٽنڊ تي ٽوپي رکي، شهپرن کي وٽ ڏيئي ننڍڙن ننڍڙن شهرن ۽ ڳوٺن جي هوٽلن تي ويٺا هوندا آهن. ٽولا ٽولا ڪري اڇي پٽڪي ۽ پڳ وارن کي ويل ۾ وجهندا آهن. ڌاڙيل به اجرڪ ويڙهي ۽ سنڌي ٽوپي پائي ڌاڙا هڻندا آهن، ۽ خون ڪندا آهن. مون سمجهيو هو ته انهن ٻن ڏهاڙن تي سنڌي نوجوان سوچيندو ـــ غور ڪندو ته رڳو سنڌي ٽوپي ۽ اَجرڪ اسان جي ثقافت ناهن. پر، انهن ٻن ڏهاڙن چوٿين ۽ پنجين ڊسمبر 2010 تي ائين نه ٿيو. ڪو وچن نه ورتو ويو. ڪي انجام اقرار نه ڪيا ويا. هرڪو نچي، ٽپي، ڪڏي، جهمريون پائي وڃي گيشن پتن ۽ ٽهڪڙن ۾ پيو:
اجرڪ ٽوپي پائڻ،
اي پڻ چڱو ڪم،
پر، او ڪو ٻيو فهم،
جنهن سان سَرِ جي سنڌ کي.
نچڻ، ڪڏڻ، ٺينگ ڏيڻ،
اي پڻ چڱو ڪم،
پر او ڪو ٻيو فهم،
جـــنهــن سان سَرِ جي سنڌ.
بابا تعليم کاتي ۾ هو. جن عالمن سان سندس اٿڻ ويهڻ ٿيندو هو انهن کي مون مٿي تي اڄ ڪلهه واري سنڌي ٽوپي نه ڏٺي هئي. ڪجهه شبيهون منهنجي ياد ۾ چٽيون آهن. ڊاڪٽر دائود پوٽو، خان بهادر محمد صديق ميمڻ، محمد صديق مسافر، عثمان علي انصاري، مولانا دين محمد وفائي، مولانا دين محمد عليگ، سيد غلام مصطفيٰ شاهه، علامه آءِ آءِ قاضي، پيرزادو عبدالستار، پيرزادو عبدالغني، عبدالرزاق قاضي، وغيره سڀئي نج سنڌي هئا. لکڻ، پڙهڻ، پڙهائڻ سان سندن تعلق هو.
سنڌي ٽوپي پائڻ سان جيڪڏهن سنڌ ۾ سجاڳي اچڻي هجي ها ته گهڻو اڳ اچي چڪي هجي ها، جنهن جو سرواڻ جلال چانڊيو هجي ها. جلال چانڊيو پنهنجي يڪتاري کي رنگين ڳانا ۽ جهالرون ٻڌندو هو. سنڌ جا ڌاڙيل پنهنجين بندوقن کي رنگين ڳانا ۽ جهالرون ٻڌندا آهن، ۽ جلال چانڊيي وانگر ٽنڊ تي سنڌي ٽوپي رکندا آهن.
جيستائين اصلوڪا سنڌي سنڌ ۾ هئا ڳوٺاڻي Rural سنڌ ماڻپت ۾ هئي. عياش زميندار، جاگيردار ۽ وڏيرا اصلوڪن سنڌين جا مقروض هوندا هئا. دور هو انگريز جو. قرض وٺي اُڳري ڇڏڻ ڏکيو هوندو هو. تنهن ڪري مقروض زميندار، جاگيردار، ۽ وڏيرا ائين مَن مستيون ۽ موجون نه ڪندا هئا جيئن اڄ ڪلهه ڪري رهيا آهن، آل انڊيا مسلم ليگ جي ليڊرن زميندارن کي قائل ڪري ورتو ته جيڪڏهن هنن پاڪستان جي حق ۾ ووٽ ڏنو ته سنڌ پاڪستان جو حصو ٿي پوندي ۽ اصلوڪا سنڌي هتان لڏي ويندا، اهڙي طرح سندن ڳچيءَ مان قرض جو طوق لهي ويندو، ۽ گروي پيل زمينون کين موٽي ملنديون.
پاڪستان ٺهيو. اصلوڪن سنڌين سنڌ مان لڏي وڃڻ کان انڪار ڪيو.ورهاڱي جي محشر ۾ مسعود جهڙا ڪامورا اچي نازل ٿيا، جن غنڊن، لوفرن ۽ اڳوڻن مجرمن کي هشي ڏيئي سنڌ ۾ اصلوڪن سنڌين لاءِ ساهه کڻڻ مشڪل ڪري وڌو ــ صوفين کي سنڌ ڇڏڻ تي مجبور ڪري وڌو. لڏ پلاڻ ۾ نوانوي سيڪڙو اصلوڪا سنڌي هتان هليا ويا. هنن جي وڃڻ کان پوءِ سنڌ جي شهرن ۾ ريڊنگ روم بند ٿي ويا. لائبريريون ويران ٿي ويون. ڌرم شالائن، پاٽ شالائن، ۽ گئو شالائن تي قبضا ٿي ويا. ويندي ويندي اصلي سنڌي ڀريل گهر گهاٽ، ماڙيون، دڪان، گدام، اسپتالون، ڪلينڪون، اسڪول، ٽڪاڻا، ۽ مندر ڇڏي ويا. سندن امانتن کي زور آورن ڏاڍي بيدرديءَ سان اُجاڙي ڇڏيو. منهنجي ڏسنديئي ڏسندي سندن سهڻا گهرگهاٽ، فليٽ، اپارٽمينٽ، بنگلا، ماڙيون، دڪان، گدام، اسپتالون، ڌرم شالائون، مندر قبضا خورن تباهه ڪري ڇڏيا.
هزارين سالن کان آباد پنهنجا وٿاڻ ڇڏڻ، پاڙئون پٽجي در بدر ٿيڻ معمولي ڳالهه ڪونهي. دربدر ٿيندي جيڪا آهه اٿندي آهي تنهن ۾ ڀل آسمان اچي پَٽِ نه پوي، ڀل ڌرتي ڀڄي ڀُري نه پوي، پر تاريخ جا صفحا ڪارو ڪفن پائي ڇڏيندا آهن. اندر مان اُٿيل آهون ورهين جي وادين ۾ پڙاڏا ڪنديون رهنديون آهن ــ گونجنديون رهنديون آهن. اهڙيون آهون آباد وستين کي ايئن اجاڙي ڇڏينديون آهن جو اُهي وستيون وري آباد ٿي نه سگهنديون آهن. منهنجي سنڌ انهن آهن ۾ اُجڙجي ويئي آهي. آدمين جي آبادي وڌي ويئي آهي، پر آدميت ختم ٿي ويئي آهي. ڪراچيءَ جي اوچين عمارتن ۾ ڪارپوريٽ ادارا قائم ڪري تاريخ جا منڪر اُتي کپ کوڙي ويهي رهيا آهن. هنن لاءِ ٻه واڌو ٻه برابر ٻاويهه آهي. اِها ئي هنن لاءِ حقيقت آهي. اِهو ئي هنن لاءِ سچ آهي. جنهن ملڪ ۾ ڪروڙين ماڻهو هڪ وقت جي ويلي لاءِ محتاج آهن، ان ملڪ ۾ کائڻ پيئڻ ۽ رڌ پچاءَ جا ٽي چار ٽي وي چينل هلي رهيا آهن.
مسعود بيوروڪريٽ هو. مشرقي پنجاب ۾ سکن هٿان سندس سمورو ڪٽنب مارجي ويو هو. سندس پوسٽنگ سنڌ ۾ ٿي. هن وحشي ڪاروائين سان اصلوڪن سنڌين کي سنڌ ڇڏڻ تي مجبور ڪري وڌو هو. بعد ۾ پڇتاءَ يا ٻئي ڪنهن سبب ڪري کاڌيءَ جا ڪپڙا پائڻ لڳو ۽ مسعود کدر پوش جي نالي سان مشهور ٿيو.
ڊسمبر چوٿين ۽ پنجين تاريخ، سن 2010 تي مختلف نعرا به ٻڌڻ ۾ آيا هئا. انهن نعرن ۾ هڪ نعرو هو ته اسان جي تهذيب ۽ ثقافت پنج هزار سال پراڻي آهي ـــ اسان جو تعلق موهن جي دڙي سان آهي ـــ اسين موهن جي دڙي جا وارث آهيون.
موهن جو دڙو ست هزار سالن کان وڌيڪ پراڻو آهي. ڪاهه ڪرڻ وارن جيڪڏهن موهن جي دڙي واري لپي، ۽ ان لپي يعني صورتخطي Alphabet ۾ آيل سلسليوار تبديلي ۽ اِن تبديليءَ سبب پالي ۽ سنسڪرت لپيءَ ۾ لکيل مواد برباد نه ڪن ها، ته اڄ اسين موهن جي دڙي جي ۽ ان کان اڳ واري تاريخ کان واقف هجون ها. موهن جي دڙي واري مملڪت تي حملا ڪرڻ وارا اسان موجوده سنڌين جا مائٽ مٽ ۽ ابا ڏاڏا هئا. اسين بت شڪن آهيون. سومناٿ کان وٺي افغانستان ۾ مهاتما گوتم ٻڌ جي عاليشان مورتن کي بمن سان اڏائڻ تائين اسان کي پنهنجي هر فعل تي فخر آهي. سنڌ ۾ اسان فاتحن جي موجودگي ست اٺ سئو سالن کان وڌيڪ ناهي. تنهن ڪري پنهنجي تهذيب، تمدن، ۽ ثقافت کي موهن جي دڙي سان جوڙڻ واري اسان جي دعويٰ ۾ دم ڪونهي.جيڪڏهن اسين پنهنجي دعويٰ ۾ سچا هجئون ها ته جيڪر موهن جي دڙي کي بيدرديءَ سان برباد ٿيندي ڏسي نه سگهون ها.
مون جن کي اصلي يا اصلوڪا سنڌي لکيو آهي، تن جو سڌو سنئون تعلق موهن جي دڙي سان آهي. سندن تهذيب، تمدن، ثقافت موهن جي دڙي سان جڙيل آهي. هو جيستائين هتي هئا، موهن جي دڙي، ڪاهوءَ جي دڙي، ٿرپارڪر جي جين مندرن جي سار سنڀال لهندا هئا. ڏهاڙا ملهائيندا هئا. سنڌ جون درگاهون آباد رکندا هئا. اُتي ٻارين ٻچي ڀيرو ڀريندا هئا. خاص طرح سان سچل سرمست جا وڏا معتقد هئا. تڏهن درازن وڃبو هو ته ائين لڳندو ڄڻ مريدن جو ميلو متل هجي. درگاهه ٻاهران صفائي سٿرائي ـــ دڪان دڙا چلڪندڙ ۽ ٻهڪندڙ، هر شيءِ سان ڀريل، پڪوڙن، ڇولن، ۽ چانپن وارن جا دڪان! مٺايون ۽ مٺائين جا دونا! درگاهه ۾ پير پائبو هو ته سڌو وڃي روحانيت جي روشنيءَ ۾ پئبو هو. فقرائي راڳ تي ڪي وجد ۾، ته ڪي رقص ۾. ڪي مونا طور سينا ڪري، ڳوڏن ۾ منهن وجهي سوچ ۽ فڪر جي فرحي پيا پڙهندا هئا. عجب لقاءُ هوندو هو. اصلوڪن سنڌين جي لڏي وڃڻ کان پوءِ سچل جي درگاهه جو ڪڏهن ڀيرو ته ڀري ڏسو! ويراني ڏسي دل دانهن ڪري ڪجهه گهڙين لاءِ ماٺ ٿي ويندي آهي. ڪجهه گهڙين کان پوءِ نرڄي دل هلي پوندي آهي، پر پنهنجي نه لڳندي آهي.
هينئر جڏهن آتم ڪٿا جو هيءُ باب لکي پورو ڪرڻ تي آهيان، تڏهن ڊسمبر 2010 جي ڏهين تاريخ آهي. نچڻ، ڪڏڻ، ٽپڻ، ڳائڻ ۽ وڄائڻ ۽ جهمريون وجهڻ وارن ٻن ڏهاڙن کي پنج ڇهه ڏينهن گذري ويا آهن. سنڌي اخبارون منهنجي سامهون پيون آهين. سموريون اخبارون قبائلي جهيڙن ۽ خونريزن، ڪاروڪاري، اغوا، ڌاڙن، پوليس جي قهري ڪارنامن، جرڳن، ۽ لڄالٽ جي خبرن سان ڀريون پيون آهن.
امر جليل
10 ، ڊسمبر 2010
B-702, Sand View Homes
Frere Town,
Clifton, Karachi.
Email: amarjaleel@link.net.pk
Amarjaleel36@gmail.com