اَڻ آرين جي دور ۾ عبدالوا حد سنڌيءَ سان ملاقات
دعوتنامي، ۽ اخبارن ۾ اعلان مطابق اڄ رسالي نئين زندگيءَ جي گولڊن جوبليءَ جو اجلاس يا سيمينار آهي. اسين سڀئي سرڪاري خرچ تي، هتي اِن ڪري گڏ ٿيا آهيون جو رسالي نئين زندگيءَ جي حيرت انگيز ڪارنامن جي تعريف ۽ توسيع ڪريون، ۽ گناهن جو گهٽ، ۽ ثوابن جو وڌيڪ اعتراف ڪريون. اڄوڪي اجلاس، يا سيمينار کي رسالي نئين زندگيءَ جي پنجاهين سالگرهه سمجهي مان اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ نه آيو آهيان.
درحقيقت، اسين سڀئي اڄوڪي اجلاس ۾ رسالي نئين زندگيءَ جي درويش صفت اِيڊيٽر عبدالواحد سنڌي کي خراج تحسين ۽ خراج عقيدت پيش ڪرڻ لاءِ گڏ ٿيا آهيون. عبدالواحد سنڌي جي رٽائر ٿيڻ کان پوءِ نئين زندگيءَ جو اَهڙو سج لٿو، جو ٻيهر اُڀري نه سگهيو. ادارا اهم نه هوندا آهن. ادارن ۾ ڪم ڪرڻ وارا شخص اهم هوندا آهن. هو، يا ته ادارن جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيندا آهن، يا ادارن جو ٻيڙو تاري ڇڏيندا آهن. عبدالواحد سنڌيءَ جي ذڪر کان سواءِ نئين زندگيءَ جو ذڪر بيمقصد، ۽ بيمعنيٰ آهي.
مون کي ٺيڪ سان ياد ناهي ته فقير منش، ۽ درويش صفت عبدالواحد سنڌيءَ سان منهنجي پهرين ملاقات ڪڏهن ۽ ڪٿي ٿي هئي. مون کي فقط شهر جو نالو ياد آهي. شهر هو ڪراچي، يعني اڄوڪو مِني پاڪستان جنهن ۾، اقليت ۾ هئڻ جي باوجود سنڌي ڏاڍي عزت ۽ احترام سان زندگي گذاري رهيا آهن، ڇو جو پاڪستان جي آئين ۾ اقليتن کي مڪمل تحفظ جي ضمانت ڏني ويئي آهي.
مان سمجهان ٿو، اُهو دور آرين کان اڳ وارو، اَڻ آرين جو دور هو. اخبارن ۽ رسالن جي ايڊيٽرن سان ملي سگهبو هو. جتي چاهيو، جڏهن چاهيو ملي سگهبو هو. ملاقات جو شرف حاصل ڪري سگهبو هو. اڄڪلهه آرين جو دور آهي. ايڊيٽرن سان ملڻ محال ٿي پيو آهي. ايڊيٽرن پنهنجون انجمنون ۽ ڪائونسلون ٺاهي ورتيون آهن. وڌيڪ مصروف ٿي ويا آهن. سرڪار سان گول ميز ڪانفرنس ۾ ويهندا آهن، ۽ وزير اطلاعات، ۽ سيڪريٽري اطلاعات کي پنهنجي مڪمل تعاون جو يقين ڏياريندا آهن. جيئن صدرِ مملڪت، وزير اعظم، ۽ وزيرن جون تقريرون پگهار تي ٻيا ڪي خدا جا نيڪ بند لکندا آهن، تيئن ڪجهه مصروف ايڊيٽرن جا پنهنجي اخبار لاءِ ايڊيٽوريل ٻيا ڪي گگدام لکندا آهن.
درويش عبدالواحد سنڌي پنهنجا ايڊيٽوريل پاڻ لکندو هو. مولائي منش هو. سياستدانن سان نه ملندو هو. فقط شاعرن ۽ اديبن سان ملندو هو. کين غور سان ۽ تحمل سان ٻڌندو هو، ۽ ”زورآور“ چئي، وڏو ٽهڪ ڏيئي کلي پوندو هو. پر، اُهو اَڻ آرين جو دور هو. اڄڪلهه آرين جو دور آهي. ڏاڍو سڌريل دور آهي. مان فقط پاڪستان جي ڳالهه نه ٿو ڪريان. سموري جڳ جهان جي سڌريل معاشرن تي آرين جو اقتدار آهي.
مون کي دي نيشن The Nation لاءِ ڪالم لکندي ڏهه سال ٿي ويا آهن. مون اڄ تائين دي نيشن جو خوشپوش ايڊيٽر عارف نظامي ۽ چيف ايڊيٽر مجيد نظامي نه ڏٺو آهي. ٻن سالن کان ڊان Dawn لاءِ لکي رهيو آهيان، پر اڄ تائين مون ڊان جو ايڊيٽر احمد علي خان نه ڏٺو آهي.
پر، نئين زندگيءَ جي درويش ايڊيٽر عبدالواحد سنڌيءَ سان جڏهن چاهبو هو، ملي سگهبو هو. ڳالهائي سگهبو هو. بحث ڪري سگهبو هو. مولائي مڙس جي خرچ تي چانهه جي چُسڪيءَ سان کارو بسڪوٽ کائي سگهبو هو. پر، اُهو اَڻ آرين جو دور هو. هيءٌ آرين جو دور آهي. مون عبرت اخبار جو ايڊيٽر خير محمد کوکر نه ڏٺو آهي. مون عوامي آواز جو جبار خٽڪ نه ڏٺو آهي. ايڊيٽر ته پري جي ڳالهه آهن، آرين جي دور ۾ مون اڄ تائين ڪنهن اخبار جو اسسٽنٽ ايڊيٽر نه ڏٺو آهي.
مون ايڊيٽر ڏٺو هو طارق اشرف، جيڪو پنهنجا ايڊيٽوريل پاڻ لکندو هو. رسالي لاءِ مواد گڏ ڪندو هو. ڪمپوز ڪرائيندو هو. ڇپرائيندو هو. بائينڊ ڪرائي، رسالي جون ڀريون ڀاڪر ۾ ڀري اسٽالن تي پهچائيندو هو. مسڪين بُڪ سيلر کيس ٿڏي تي رقم ڏيندا هئا. پيٽ ڀريا بُڪ سيلر سندس پيئسا ڦٻائي، کائي ڇڏيندا هئا.
مون ايڊيٽر ڏٺو هو هلال پاڪستان جو سراج. ڪو ڪالم اوکو لڳندو هوس ته هڪدم فون ڪندو هو، ماڻهو موڪليندو هو، يا ڪڏهن پاڻ هليو ايندو هو. چوندو هو: هيءُ ڪالم هضم ڪري نه سگهندا. آپي مان نڪري ويندا. ٻيو ڪو ڪالم لکي ڏي.
مولانا غلام محمد گرامي، سماهي مهراڻ جو ايڊيٽر، دين محمد وفائي، مولانا قاسمي، ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي پايي جو اديب، محقق ۽ عالم هو. جڏهن ڏسبو هوس گاڏي کاتي حيدرآباد ۾ مهراڻ جي آفيس اوطاق وانگر کولي ويٺو هوندو هو. جڏهن وڻيوَ، وڃي ملوس. هر وقت ليکڪن جو ميڙو. ادب ۽ علم جو سلسلو پيو هلندو هو. پر، اِهي سموريون ڳالهيون اَڻ آرين جي دور جون آهن. ماڻهو اڃا سڌريا نه هئا. کين گجر پوکڻ جو هُنر هٿ نه آيو هو، تنهن ڪري مُورين تي گذارو ڪندا هئا.
گهڻو اڳ، مشاهد حسين جڏهن مسلم اخبار جو ايڊيٽر هو، ۽ اُن وقت تائين ڪلديپ نير، ۽ نيرا نور سان نه مليو هو، تڏهن مون کي ساڻس ملڻ، ۽ مسلم اخبار لاءِ ڪالم لکڻ جو شوق جاڳيو هو. هڪڙي ڏينهن ڪالم لکي مسلم اخبار جي دفتر پهتس. ڀريل بندوق سان بيٺل ٻن چوڪيدارن مون کي روڪيو. منهنجو تفصيلي جائزو وٺندي ٻنهي مان هڪ ڄڻي مون کان پڇيو: ڇا تون اخبار جي مالڪ پويا صاحب جو ٽيلنٽيڊ ڪزن آهين؟
وراڻيم: شڪل شبيهه مان ته پويا صاحب جو ٽيلينٽڊ ڪزن لڳان ٿو، پر اصل ۾ مان ڏاڍو ”اَن ٽيلنٽيڊ“ آهيان. تنهن ڪري پويا صاحب جو ٽيلنٽيڊ ڪزن نه آهيان. مان ايڊيٽر مشاهد حسين سان ملڻ، ۽ کيس هيءُ ڪالم ڏيڻ آيو آهيان.
چيائون: سڀ کان اڳ ڪالم اسان کي ڏيکار. متان ڪالم ۾ بم هجي.
مون کين ڪالم ڏيئي ڇڏيو.
چوڪيدارن ڪالم اُٿلائي پٿلائي ڏسڻ کان پوءِ پڇيو: سمجهه ۾ نه ٿو اچي. ڪهڙي ٻوليءَ ۾ ڪالم لکي آيو آهين!
وراڻيم: انگريزيءَ ۾ لکي آيو آهيان.
هڪدم رڙ ڪندي چيائون: اڙي بيوقوف، هيءَ مسلم اخبار آهي. هتي انگريزيءَ جو ڪهڙو ڪم. مسلم هين، هم وطن هين، سارا جهان همارا ـــ وڃ، اردوءَ ۾ ڪالم لکي کڻي اچ.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ مسلم اخبار بند ٿي ويئي، ۽ مشاهد حسين سرڪاري نوڪريءَ لاءِ درخواست ڏيئي ڇڏي.
اسين سڀئي پاڪستان ۾ ٻن بدترين مارشل لائن جا چشم ديد گواهه آهيون. اسان سنڌ واسين ۾ ذلت جي زندگيءَ تي موت کي ترجيح ڏيڻ جو احساس ايوب ۽ ضياء جي مارشل لائن دوران پيدا ٿيو. اسان آزاديءَ ۽ حب الوطنيءَ جي مفهوم کي واضح نموني سمجهيو. اسان جا رويا بدلجي ويا. اقتدار جي دوربين مان حاڪمن کي اسين اوپرا نظر آياسين. اڄ تائين اسين حاڪمن لاءِ اوپرا ۽ اجنبي آهيون. اِن ۾ ڏوهه اسان جو ناهي. اِن ۾ سمورو ڏوهه ٻن مارشل لائن جو آهي. ايوب جي مارشل لا ملڪ ٽوڙي وڌو. ۽ ضياء جي مارشل لا يقينِ محڪم جو ٻيڙو ٻوڙي ڇڏيو.
مون هڪ ڏاهي کان پڇيو، ”مون کي جمهوريت جي ڪا هڪ غيرمعمولي صفت ٻڌاءِ.“
ڏاهي وراڻيو، ”جمهوريت ۾ هڪ ڊڪٽيٽر جي ورسي ملهائي سگهبي آهي.“
ٽيهه چاليهه سال پُراڻي ڳالهه آهي. جيستائين مون کي ياد پوي ٿو، اُنهن ڏينهن ۾ ورلي نئين زندگيءَ جو ڪو اهڙو پرچو شايع ٿيو هوندو جنهن جي ڪور / ٽائيٽل پيج تي، يا اندرين صفحن تي ايوب جا فوٽا، يعني تصويرون آيل نه هونديون. سندس حياتيءَ کان وٺي اڄ تائين مون کي عبدالواحد سنڌيءَ جي رمز سمجهه ۾ نه آئي آهي ته وٽس ڪهڙو طلسم هو جو هن 1960ع واري دور جي بيباڪ ۽ دلير شاعرن ۽ ڪهاڻيڪارن شيخ اياز، نياز همايوني، تنوير عباسي، فتاح ملڪ، بردو سنڌي، امداد حسيني، قمر شهباز، استاد بخاري، عبدالحڪيم ارشد، شمشير الحيدري، سراج، رشيد آخوند، نسيم کرل، شيخ حفيظ، اياز قادري، ثميره زرين، غلام رباني، ماهتاب محبوب، علي احمد بروهي، غلام نبي مغل ۽ انيڪ ليکڪن کي نئين زندگيءَ لاءِ لکڻ تي آماده ڪيو، ۽ سندن تحريرن کي فراخدليءَ ۽ بيخوفيءَ سان سرڪاري رسالي ۾ مارشل لا دوران شايع ڪيو. ان راز تان اڄ تائين ڪوبه پردو کڻي نه سگهيو آهي.
شيخ اياز 1965ع واري جنگ ۾ پنهنجي دوست نارائڻ شيام تي گولي هلائڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو. مارشل لا سرڪار کي شيخ اياز جو اِهو انداز پسند نه هو. مان سمجهان ٿو، 1965ع کان پوءِ شيخ اياز نئين زندگيءَ ۾ شايع نه ٿيو هو. اِهو تحقيق طلب آهي. مون کي ٺيڪ سان ياد نه آهي.
نئين زندگي، هڪ سرڪاري رسالو، سو به مارشل لا دور جو، هٿئون هٿ وڪامندو هو. اسٽالن تي آيو، ۽ اُڏامي ويو! بيشمار اشتهار ملندا هئس. سرڪيوليشن ۽ آمدني ايڏي جو سرڪاري اردو رسالي ماهِ نو، پشتو رسالي اباسين، ۽ انگريزي رسالي پاڪستان پڪٽورل جو نقصان ڀري سگهندو هو، بلڪه نقصان جو پورائو ڪري سگهندو هو. اِن ۾ ڪنهن قسم جي مغالطي جي گنجائش نه آهي. نئين زندگيءَ جو اوج هڪ فقير منش، ۽ درويش صفت شخص عبدالواحد سنڌيءَ جي دم خم سان هو. سادو، سٻاجهڙو. اڪثر صبر ۽ تحمل سان ڳالهه ٻڌندو هو. ڳالهائيندو گهٽ هو. هڪ دور جي سڄي سموري ادبي نسل کي شايع ڪرڻ وارو احساس جي لکا پوڻ ئي نه ڏيندو هو.
عبدالواحد سنڌيءَ سان پهرين ملاقات وارو سال، مهينو، هفتو ۽ ڏينهن، ۽ وقت مون کي ياد ڪونهي. مون کي فقط ايترو ياد آهي ته مان اڃا يتيم نه ٿيو هوس. منهنجي ماءُ جيئري هئي. منهنجو پيءُ به جيئرو هو. کيسي خرچ به چڱو چوکو ملي ويندو هو. فريڊرڪس ڪيفٽيريا ۽ ڪيفي جارج ۾ ويهي تريل مڇي، پيٽس، ۽ سينڊوچ کائي سگهبا هئا، ۽ چانهه پي سگهبي هئي. زيلنس ڪافي هائوس ۾ ڪافي پيئڻ کان اڳ يا پوءِ، فيملي روم ۾ انتظار ڪندڙ ڪراچيءَ جي سهڻين ڪال گرلس کي ليئو پائي ڏسي سگهبو هو. ۽ ڪڏهن ڪڏهن ساڻن ڳالهائي به وٺبو هو.
منهنجي چوڻ جو مطلب آهي، ته منهنجي لاءِ ليکڪ ٿي پوڻ جو ڪو مناسب ۽ معقول سبب نه هو. منهنجي رڇ جهڙي شڪل شبيهه ڏسي نه اسڪول ۾، نه ڪاليج ۾، ۽ نه ئي ڪنهن ڇوڪريءَ يونيورسٽيءَ ۾ قيامت تائين مون سان ساٿ نڀائڻ جو واعدو ڪيو هو، ۽ اڳتي هلي واعدو وفا نه ڪيو هو، ۽ ڪنهن سرمائيدار سان ناطو جوڙي ڇڏيو هو. ائين ڪجهه به نه ٿيو هو.
مان سمجهان ٿو، بلڪه يقين سان چئي سگهان ٿو ته سموري گڙ ٻڙ جلاوطنيءَ دوران نوابشاهه ۾ ٿي هئي. ورنه، مان نهايت شريف، روزي ۽ نماز جو پابند، ۽ رابندر ناٿ ٽيگور جي پڙ پوٽي شرميلا ٽيگور وانگر شرميلو هوندو هوس. ڪرڪيٽ سان عشق ڪندو هوس، ۽ ٽيسٽ ڪرڪيٽ کيڏڻ جا خواب ڏسندو هوس. پر، اوچتو ئي اوچتو نوابشاهه ۾ مون سان وڏي ويڌن ٿي پيئي. اِن ۾ ويچاري آصف علي زرداريءَ جو ڪو قصور ڪونهي. هيءَ بپتا اُن دور جي آهي، جڏهن آصف علي زرداري اڃا ايجاد نه ٿيو هو. قمر شهباز بُل ڏيئي، مون کي کنڀي کڻي وڃي سنڌي ادبي سنگت جي ادبي مراقبن ۾ ويهاريو. مٿان جو لوڪل بورڊ هاءِ اسڪول جي پرنسپال سائين ايڇ ايم خوجا شفقت جو هٿ مٿي تي رکيو ته سِرُ وڃي ادب جي بارگاهه ۾ اهڙو جهڪيو جو ورلي کڄي نه سگهيو.
نوابشاهه ۾ جلاوطنيءَ جا ٽي سال پورا ڪري، بي اي جي ڊگري ڪڇ ۾ ڪري ڪراچيءَ موٽي آيس، بنهه بدليل، ٻيو ڪو، مِٽن مائٽن، ۽ دوستن لاءِ اوپرو ۽ اجنبي. پاڻ کي به سڃاڻي نه سگهيس. ايم اي ڪرڻ لاءِ ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ورتي.
هڪڙي ڏينهن افسانو لکي، نئين زندگيءَ جي آفيس ۾ درويش عبدالواحد سنڌيءَ جي هٿ ۾ وڃي ڏنم. افسانو پڙهي عجب لڳس. پڇيائين، ”هيءُ ڇا کڻي آيو آهين.“
وراڻيم، ”سنڌي صاحب، افسانو آهي، ٻيو وري ڇاهي.“
هڪدم ٽهڪ ڏيئي چيائين، ”زوراور، هيءُ افسانو ناهي. هيءَ ٻي ڪا بلا آهي.“
اِن ڳالهه کي چاليهه سال گذري ويا آهن. درويش عبدالواحد سنڌيءَ، اِهو ڄاڻندي به ته ڪاليج ۽ يونيورسٽي ۾ تعليم دوران مون ايوب جي آمريت خلاف شاگردن جي ويڙهاڪ جٿن ۾ شامل ٿي، ڪراچيءَ جي گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ جنگ ڪئي هئي، ۽ منهنجي دوستي، ۽ منهنجو سڌو سنئون واسطو نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي سرڪردن شفيع، صفوان الله، احمد ظهير، فتحياب علي خان، سعيد حسن ۽ معراج محمد خان سان هو، درويش عبدالواحد سنڌيءَ فراخدليءَ سان منهنجيون انيڪ بي مقصد ۽ بيمعنيٰ بلائون افساني جي عنوان سان پنهنجي رسالي ۾ شايع ڪري ڇڏيون.
اڪثر سوچيندو آهيان، ته مان وڏو دوکيباز آهيان. چاليهه سالن کان ادب جي نالي ۾ پڙهڻ لاءِ اوهان کي بلائون ڏيئي رهيو آهيان.