باب ٻيو
سنڌ جي تاريخ ٻيهر، ٽيهر پڙهي، قديم ڪتابن ۾ سنڌ جو حوالو ڏسي، مان اَجگر جهڙي سوال آڏو بيوس ٿي بيهي رهيو آهيان. ماڻهن سان هميشه پنهنجن گڻن جو ذڪر ڪبو آهي، اَوَگُڻنَ جو نه. مان ڪهڙي قسم جو ناشناس ليکڪ آهيان، جو گُڻن جي ڳولا ڪندي، تاريخ جي کنڊرن مان اَوگڻن جون ڀريون ڀري آيو آهيان! آئيني ۾ پنهنجي شڪل ڏسي ڊڄڻ بدران، مان آئينو ڀڃي ڇونه ٿو ڇڏيان!
اسان جي تاريخ عبرتڪدو آهي، جنهن مان اسان ڪڏهن به سبق حاصل نه ڪيو آهي. گم نام شهر، يا شهري سلطنت، جنهن کي تباهه ٿيڻ کان پوءِ جڳ مشهوري ملي ۽ موهن يا موئن جو دڙو سڏجڻ ۾ آيو، شايد سنڌ واسين جي اوج جو اوتار هو. گمنام شهر ۾ اُن دور سان ٺهڪندڙ صنعت هئي، حرفت هئي، زراعت هئي، واپار وڙو، ۽ ڪاروبار هو. تعليم جو سرشتو هو، عمارت سازيءَ جو اوج هو. اوج جو عروج تيستائين رهيو جيستائين اَڻ آريا، آريا ٿي نه آيا، ۽ گمنام شهري سلطنت جي آرين کي اَڻ آرين جو نالو ڏيئي ڇڏيائون. گمنام سلطنت جي سڌريل عوام کي لقب ڏنائون، دسيو، يعني غلام، ڪهڙو نه عجيب لفظ آهي! وقت جي مَلهه ۾ جنهن کي دسيو ويو، سو غلام ٿي پيو. مون کي لڳي ٿو، اسان جي لغت جا ڪجهه لفظ دسيو جا همعصر آهن، يا دسيو سان ٺهڪندڙ آهن. مثلاَ َ، داسڙو، سادڙو، داسو، داس، داسي، وغيره.
گمنام سلطنت جا سنڌي، جيڪي هر لحاظ کان سڌريل هئا، يعني آريا هئا، سي وحشي ۽ جنگجو اَڻ آرين هٿان شڪست کائي اَڻ آريا سڏجڻ ۾ آيا ۽ اَڻ آريا، رولاڪ ۽ جهنگلي، آريا سڏجڻ ۾ آيا. گمنام سلطنت جي شڪست بددعا وانگر اڄ تائين سنڌين جو پيڇو ڪري رهي آهي.
سنڌ جي تاريخ ڪنهن ڪنهن وقت، بلڪه اڪثر مون کي ڪنهن قصي وانگر ڪجهه گهڙت ۽ ڪجهه من گهڙت محسوس ٿي آهي.
اسان جي سنڌ مختلف دورن ۾ ڪنهن عام يرغماليءَ وانگر هڪ ڌاڙيل هٿان، ٻئي ڌاڙيل جي تحويل ۾ ايندي رهي آهي. ڪڏهن عربن جي قبضي ۾ رهيا آهيون، ڪڏهن افغانن، ترخانن، ارغونن، مغلن ۽ ڪڏهن انگريزن جي قبضي ۾. درسي ڪتابن ۾ هند سان گڏ جنهن عظيم سلطنت سنڌ جو ذڪر آيو آهي، سا الاءِ ڪهڙي سلطنت هئي!
ڪاڏي رهيو بغداد، ۽ ڪاڏي رهي سنڌ. اسين بغدادي عربن جي قبضي ۾ به ورهَينَ جا ورهيه رهي چڪا آهيون. اسين الاءِ اِڳڙين جا ٺهيل آهيون، ڀتر ۽ ٺڪر آهيون جو هزارين ميل پري ويٺل به اسان جا آقا ٿي پيا! ۽ وري بغدادي عربن جي يرغماليءَ مان نڪري غزنوين جي غلاميءَ ۾ وڃڻ وارو قصو ته ڏسو! جهڙي ڏند ڪٿا.
محمود غزنوي، جنهن هندستان تي سترهن دفعا چڙهائي ڪئي ۽ لُٽي ڦري خزانا خالي ڪري ويو، تنهن کي تعجب آهي. شعر و شاعريءَ سان به دلچسپي هئي. اهڙو ذڪر خونين جي باري ۾ پڙهي مون کي اڪثر خيال ايندو آهي ته سڄي ڄمار جا سمورا ڏينهن ۽ سموريون راتيون خونن، ڦُرن، ڌاڙن ۽ جنگين ۾ گذارڻ وارن کي پڙهڻ جو وقت ڪڏهن ۽ ڪٿان ملندو هو! هو وڌ ۾ وڌ مجرا ڏسندا هوندا ۽ ٿڪ لاهيندا هوندا. ان قسم جي صفتن جي ايجاد لاءِ تاريخ نويسن جس لهڻيو!.
چَوَن ٿا ته محمود غزنويءَ شاعر فردوسيءَ کان پنهنجي ساراهه ۾ شاهه نامو اِن انجام تي لکرايو هو ته هڪ شعر لاءِ فردوسيءَ کي هڪ اشرفي ڏيندو. فردوسي به وڏو ڪو لالچي هو. هندستان تي محمود جي لاڳيتن حملن ۽ ڦرن لٽن ۾ غزنيءَ تائين سهڙي آيل هيرا جواهر ۽ مال متاع ڏسي هرکي پيو. محمود غزنوي پنهنجي ڦرلٽ ۽ ڌاڙن ۽ هندستان تي حملن ۾ لڳو رهيو، ۽ فردوسي ويو شاهه نامو وڌائيندو. هڪ اندازي موجب هو ٽيهه سال محمود غزنويءَ کي شعرن ۾ پڏائيندو رهيو. جڏهن حساب ڪتاب جو وقت آيو، ته محمود غزنوي پِڙُ ڪڍي بيهي رهيو. فردوسيءَ کي ڪاوڙ لڳي. هڪ گارين وارو شعر لکي بغداد ڀڄي ويو، ۽ وڃي بغداد جي خليفي ابو عباس احمد قادر بلاح وٽ پناهه ورتائين. محمود غزنويءَ خليفي ڏانهن هڪ وفد موڪليو ۽ شاعر فردوسيءَ جي ٻانهن گهري. خليفي فردوسيءَ کي موٽائڻ کان انڪار ڪيو. محمود غزنوي باهه ٿي ويو.
هيءَ اُن دور جي ڳالهه آهي جڏهن سنڌ تي خليفي قادر بلاح پاران سندس گورنر راڄ ڪندا هئا. اِن لحاظ کان سنڌ بغداد جي خليفن جي مملڪت هئي. محمود غزنوي ڪاوڙ وچان وڏو لشڪر وٺي، خليفي کي سبق سيکارڻ لاءِ اُچ ۽ ملتان تي چڙهي آيو، ۽ اُتان فوجون موڪلي سولائيءَ سان سنڌ فتح ڪري ويهي رهيو.
فردوسيءَ جو جيڪو حشر ٿيڻو هو، سو ٿيو. باقي سنڌ هڪ نڌڻڪي يرغماليءَ وانگر بغداد جي خليفن جي هٿن مان نڪري هڪ پرڳڻي جي حيثيت ۾، غزنوين جي قبضي ۾ آئي.
1991