غلامي
ڏاڏي سائينءَ رواج سان پنهنجي گفتگوءَ جو هڪ حصو مون کي دل تي تري آيو آهي. ان ڏينهن اسان علم متعلق ڳالهايو هو.
مون ڏاڏي سائينءَ کان پڇيو هو، ”ڏاڏا، علم وڏي نعمت آهي نه!“
”ها پٽ.“
”علم وڏي دولت آهي نه!“
”ها پٽ.“
”علم روشني آهي نه!“
”ها پٽ.“
”ڀلا علم خلاف ڪجهه ٻڌائيندين.“
”مٿو ته نه ڦريو اٿئي ڇورا.“ ڏاڏي سائينءَ ناراض ٿيندي چيو هو، ”ڀلا علم خلاف به ڪجهه چئي سگهجي ٿو!“
”پڪ اٿئي ڏاڏا!“
”ڇا جي؟“
”ته علم خلاف ڪجهه به ڳالهائي نه ٿو سگهجي!“
”قطعي طور تي علم خلاف ڳالهائي نه ٿو سگهجي!“
”ته پوءِ تون سنڌ جي عورت جي تعليم خلاف ڇو آهين؟“ مون ڏاڏي سائينءَ کي چيو، ”تون سنڌ جي عورت کي اڻپڙهيل رکڻ جي حق ۾ ڇو آهين؟“
”ڏس، نامراد ڇورا!“ ڏاڏي سائينءَ ناراض ٿيندي چيو، ”سنڌي عورت اسان لاءِ عزت جو سوال آهي.“
”عورت کي اوندهه ۾ رکڻ سان تنهنجي عزت روشن ٿئي ٿي ڇا، ڏاڏا!“
”بڪواس بند ڪر، وات ڳاڙها ڇوڪرا!“
”تو پاڻ پئي چيو ته علم وڏي نعمت، وڏي دولت آهي!“
”ها، آهي؛ پر سنڌي عورت لاءِ نه.“
ڏاڏي رواج سان پنهنجي گفتگوءَ جو اِهو حصو مون کي اصل ۾ ڪالهه شام جو دل تي تري آيو هو. ڪالهه شام مون ٻن عورتن کي هڪ ٽين عورت جي خلاف ڳالهائيندي ٻڌو هو. کين سڀ کان وڏو اعتراض ان ڳالهه تي هو ته هوءَ آفيس ۾ مردن سان مردن وانگر ڳالهائيندي آهي ـــ يعني زناني اصطلاح موجب اک ۾ شرم ڪونهيس. ٻنهي عورتن جي بظاهر معصوم جملي پٺيان صدين جي غلاميءَ جي صدا ٻڌڻ ۾ پئي آئي.
بابلي ۽ رومي دور حڪومت ۾ جڏهن غلامن جي آزاديءَ بابت هلچل هلي هئي، تڏهن خود غلامن مان وڏيءَ اڪثريت غلاميءَ جا طوق لاهي، آزاديءَ کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو هو. هنن لاءِ پنهنجن آقائن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائڻ عيب هو، بلڪه بي حيائيءَ جو ثبوت پڻ هو. اهڙي طرح غلاميءَ خلاف انسان جي اوائلي هلچل خود غلامن هٿان ناڪام ٿي ويئي هئي.
اسان جي سنڌي معاشري ۾ عورت ماءُ، ڀيڻ ۽ زال هئڻ جي باوجود مرد جي غلام رهي آهي. ان جو سڀ کان وڏو سبب اهو آهي، جو اسان جو معاشرو بنيادي طرح مرد جو معاشرو آهي ـــ اسان جي معاشري ۾ مرد جو تسلط آهي. سموري معاشرتي وهنوار تي مرد جو قبضو آهي. اهڙي صورتحال ۾، مرد، جيڪو اڻسڌي طرح قديم بابلي ۽ رومي حڪومت جي آقائن وارو ڪردار ادا ڪري رهيو آهي، سو نه ٿو چاهي ته سنڌي عورت پڙهي پوي. علم مان خود آگاهيءَ جو عنصر پيدا ٿيندو آهي. خود آگاهي آزاديءَ جو پيام کڻي ايندي آهي. سنڌي مرد کي لاشعوري طرح خبر آهي ته اسان جي عورت جيڪڏهن پڙهي پئي، ته پوءِ هوءَ مرد جي تسلط ۽ برتريءَ کي تسليم نه ڪندي. زناني تعليم سبب مرد کي پنهنجي سلطنت خطري ۾ نظر اچي ٿي. پنهنجي سلطنت کي بچائڻ لاءِ مرد هر طريقي سان زناني تعليم کي ناڪام بنائي رهيو آهي. ان ۾ مرد اڪيلو ناهي. عورتن جي چڱي خاصي اڪثرت پڻ هنن سان شامل آهي. قديمي هلچل ۾ غلامن جي اڪثريت آزادي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو هو.
مون ڪالهه جن ٻن عورتن کي هڪ ٽين عورت خلاف ڳالهائيندي ٻڌو هو، سي ٻيئي عورتون بابلي ۽ رومي دور جي انهن غلامن جي ذهنيت جي علامت هيون جن آزادي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو هو. ٻنهي عورتن لاءِ اِهو تصور ڪرڻ عيب هو ته هڪ عورت (جيڪا مرد جي غلام آهي) پنهنجي آقا سان، يعني مرد سان ڪلهو ڪلهي ۾ ڪيئن ٿي ملائي، ۽ مرد سان مردن وانگر ڪيئن ٿي ڳالهائي سگهي! هنن اڻ سڌي طرح چوڻ پئي چاهيو ته عورت کي پنهنجي حيثيت وسارڻ نه گهرجي ـــ يعني، عورت بنيادي طرح مرد جي غلام آهي ـــ مرد کان ڪمتر آهي!
1976