بندش
وڌيــڪ پــنــجــن ســنـڌي رسالن تي بندش پئجي وڃڻ کان پوءِ، هينئر (1975)سنڌ ۾ ڪوبه سنڌي رسالو باقي نه بچيو آهي ــ انا لله و انا اليھ راجعُون!
سنڌ ۾ شايع ٿيندڙ ادب جي پارکو لاهور واري اخبار ” نوائے وقت “ آهي. جماعت اسلاميءَ جي حامي اخبار هاءِ گهوڙا شروع ڪئي ته سنڌ ۾ سنڌي رسالن کي سنڌ حڪومت جي سنڌي ڪابينا ۽ ڪامورن ڇوٽ ڏيئي ڇڏي آهي، ۽ سنڌ ۾ سخت اعتراض جوڳو مواد شايع ٿي رهيو آهي ــ پاڪستان ۽ اسلام خطري ۾ آهي ــ اجهو راتو واهه سنڌ ۾ سنڌوديش قائم ٿيڻ وارو آهي!
بس سائين! ” نوائے وقت “ جي لکڻ جي دير هئي. سنڌ ۾ وٺ وٺان ٿي ويئي ــ پريسون بند ۽ رسالا ضبط! اسين سنڌي ازل کان ڪامپليڪسز جو شڪار ٿيندا رهيا آهيون. سنڌي ڪامورو ڪنهن سنڌي بيروزگار نوجوان سان فقط ان ڪري رُکو ڳالهائيندو ۽ نوڪري نه ڏيندو جيئن ڪو کيس تعصبي نه سڏي سگهي! مون اهڙا سنڌي ڪامورا به ڏٺا آهن، جيڪي آفيسن ۾، يا سنڌي نه ڄاڻندڙن جي موجودگيءَ ۾ پنهنجي اولاد سان سنڌي نه ڳالهائيندا آهن ــ ۽ اهڙي طرح پاڻ کي ”بيگناهه“ ۽ ”سچار“ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن! بهرحال، سنڌ ۾ سمورن سنڌي رسالن تي بندش پئجي وڃڻ کان پوءِ، اختياريءَ وارن کي سڀ کان وڌيڪ مبارڪون لاهور واري اخبار ” نوائے وقت “ کان مليون آهن. ساڳيءَ اخبار مبارڪون ڏيندي حڪومت کان مطالبو ڪيو آهي ته ڳالهه رسالن بند ڪرڻ تائين محدود نه ڪئي وڃي ــ بلڪه انهن رسالن جي ايڊيٽرن، پبلشرن ۽ سنڌ جي سڀني اديبن کي ڪاٺ ۾ هنيو وڃي، ڦاهيءَ جي تختن تي چاڙهيو وڃي. هينئر ڏسڻو اهو آهي ته اختياريءَ وارا ” نوائے وقت “ کي راضي رکڻ لاءِ ڪڏهن ٿا ٻڌي ليکي سمورن سنڌي اديبن، ايڊيٽرن ۽ پبلشرن کي قابو ڪري مذڪور اخبار جون وڌيڪ مبارڪون حاصل ڪن!
سمورن سنڌي رسالن تي مڪمل ۽ باضابطه بندش پئجي وڃڻ کان پوءِ ثابت ٿيو آهي، ته سمورا سنڌي اديب، شاعر، محقق، مورخ ۽ عالم غدار آهن، ٻاهرين طاقتن جا ايجنٽ آهن، فسادي ۽ تخريبڪار آهن! ان خطرناڪ رجحان ۽ سازش جو انڪشاف 1975 ۾ ٿيو آهي، ۽ سو به ” نوائے وقت “ جي ڌيان ڇڪائڻ سان! ان سازش جو انڪشاف 1972 ۾ نه ٿيو هو. ان سازش جو انڪشاف 1970 ۾ نه ٿيو هو. ان سازش جو انڪشاف ون يونٽ دوران ايوب خان جي فوجي دور ۾ نه ٿيو هو. ان خطرناڪ سازش جو انڪشاف اوچتوئي اوچتو 1975 ۾ ٿيو آهي! پهاڪي، ”چور جي ماءُ ڪنڊ ۾ روئي“، جي معنيٰ اڳ مبهم لڳندي هئي؛ هينئر واضح ٿي پيئي آهي.
سنڌي رسالن جا پڙهندڙ فقط سنڌ تائين محدود نه آهن. سنڌي رسالن جا پڙهندڙ اڄڪلهه نيو يارڪ کان هانگ ڪانگ، سڊني ۽ ميلبورن تائين پکڙجي ويا آهن. سنڌي رسالن تي وڌل بندش مان پيدا ٿيندڙ راين، ردِ عمل ۽ محرڪات کي فقط ملڪي سرحدن اندر محدود ڪري نٿو سگهجي. سنڌي رسالن تي وڌل بندش بابت بحث جو دائرو بين القوامي آهي. خدا شل ساڃهه ڏئي اسان جي ڪامورن کي جيڪي پنهنجي پاڇي کان ڇرڪندا آهن، ۽ ڪامپليڪسز جو شڪار آهن! نيتن جو ڄاڻو خدا آهي. پر، لاهور واري ”نواءے وقت “ هڪئي ڌڪ سان پاڪستان جي اميج ۾ ڏار وجهي ڇڏيا آهن. سنڌي رسالن تي مڪمل بندش پئجي وڃڻ کان پوءِ، ڪنهن، غير ملڪي ريڊيو اسٽيشن تان نشر ٿيندڙ تبصرا ٻڌا آهن؟ پاڪستان ۾ اظهار جي آزادي ناهي ــ پاڪستان ۾ تحرير جي آزادي ناهي! اسين اهو سوچڻ تي مجبور ٿي پيا آهيون، ته پاڪستان کي بين القوامي سطح تي بدنام ڪرڻ جي ڪامياب ڪوشش ڪئي ويئي آهي.
اڄ، جڏهن مان جمهوري دور ۾ هيءُ مضمون لکي رهيو آهيان، تڏهن مون کي ايوب خان جي فوجي آمريت وارو قهري ون ــ يونٽي دور ياد اچي رهيو آهي. ماهوار ”روح رهاڻ“ رسالي آمريت جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هيون. ڪامورن کي پيٽ ۾ وٽ هجن. هٿن جون تريون ويٺا مهٽين! ”روح رهاڻ“ رسالي 1962 کان 1968 تائين ڏاڍيءَ بهادريءَ، دليريءَ ۽ سچائيءَ سان ادب پيدا ڪيو، ۽ ادب ذريعي سنڌ ۾ سياسي شعور پيدا ڪيو. ايوبي ڪامورن ڏاڍا وس هلايا، پر ”روح رهاڻ“ تي تڪڙ ۾ هٿ وجهڻ جي سگهه ساري نه سگهيا.مون کي ياد آهي، ته اپريل 1968 جي سالنامي بابت رسالي جي ايڊيٽر حميد سنڌيءَ کي لاهور مان نوٽيس موڪليو ويو هو، جنهن ۾ کيس ٻڌايو ويو هو ته ”روح رهاڻ جي اپريل واري پرچي ۾ صفحي فلاڻي کان فلاڻي تائين اعتراض جوڳو مودا شايع ٿيل آهي. هن نوٽيس ملڻ جي هڪ هفتي اندر پاڻ يا پنهنجي عيوضيءَ هٿان جواب موڪل ته ان اعتراض جوڳي مواد سبب روح رهاڻ جو اپريل 1968 وارو پرچو ڇونه ضبط ڪيو وڃي.“
اِهو ئي طريقو ڪار آهي رسالن ۽ ڪتابن کي ضبط ڪرڻ جو. دنيا جي ڪنهن به ملڪ ۾ ٻڌي ليکي سمورن رسالن جي هزارن پرچن کي ضبط نه ڪيو ويو آهي. سنڌي رسالن تي وڌل بندش پنهنجي ساءِ دنيا ۾ يگانو مثال آهي.
ايوب خان جي ڪامورن آڪٽوبر 1968 ۾ ”روح رهاڻ“ رسالي جو ڊڪليئريشن رد ڪري ڇڏيو، پر “روح رهاڻ“ جا سمورا پرچا ضبط ڪرڻ جو حڪم جاري نه ڪيو.
موجوده دور ۾ سمورن سنڌي رسالن جا سمورا پرچا، جيڪي هزارن جي تعداد ۾ آهن، ضبط ڪيا ويا آهن. ڪنهن به رسالي جي ايڊيٽر کي باضابطه نوٽيس جاري ڪري اهو نه ٻڌايو ويو آهي، ته سندس رسالي جي ڪهڙي پرچي ۾، ڪهڙي صفحي کان ڪهڙي صفحي تائين اعتراض جوڳو مواد شايع ٿيل آهي. ڪنهن به رسالي جي ايڊيٽر کان سندس رسالي ۾ شايع ٿيل ڪنهن افساني، مضمون، ۽ شعر بابت صفائي طلب نه ڪئي ويئي آهي. ان مان ثابت آهي، ته سنڌي رسالن تي بندش دٻڙ دوس ۾ وڌي ويئي آهي. ساڳي ئي ڪامپليڪسز تحت وڌي ويئي آهي، جنهن جو ذڪر مان شروعات ۾ ڪري آيو آهيان. اِهو انومان، ته ڪنهن رسالي جا سوين، ۽ سمورن سنڌي رسالن جا هزارين پرچا، هر هڪ صفحي سميت ضبطيءَ لائق آهن، عقل ۽ دليل جي قياس کان ٻاهر آهي. ان سلسلي ۾ ڪنهن ايڊيٽرجيڪڏهن هاءِ ڪورٽ يا سپريم ڪورٽ جو در کڙڪائي وڌو، ته پوءِ چڱن چوکن جا وکا پڌرا ٿي پوندا.
منهنجي مضمون مان متان ڪا غلط فهمي پيدا ٿئي، تنهن ڪري مان واضح طور تي مڃان ٿو ته دنيا جي هر هڪ ملڪ ۾ ڪتاب ۽ رسالا ضبط ٿيندا آهن. سنڌي رسالا ۽ ڪتاب به ضبط ٿي سگهن ٿا ــ پر ڪنهن باضابطه طريقه ڪار سان. سياسي طرح ڦلهڙي ۽ فحش ادب جي اوٽ ۾ سموري عاليشان سنڌي ادب تي منڌيئڙو ڦيرائڻ بي انصافي آهي. رسالن تي بندش وجهڻ کان اڳ، باقاعدي نوٽيس جاري ڪري هرهڪ رسالي جي ايڊيٽر کي سندس رسالي جي هرهڪ پرچي ۾ شايع ٿيل اعتراض جوڳي تحرير بابت صفائي پيش ڪرڻ جو موقعو ڏنو وڃي ها. هيءُ دستوري ملڪ آهي. هتي هرڪو قدم دستور مطابق کڄڻو آهي، ۽ نه ڪي ڪنهن لاهوري اخبار جي هشيءَ تي!
هتي مان مجبور ٿي سنڌ جي انهن ٽپتائي، ٺڳ ۽ بشني اديبن بابت ڪجهه لکڻ ضروري ٿو سمجهان، جن لاهوري اخبار ” نواءے وقت“ جي حضور ۾ سرخرو ٿيڻ لاءِ مير جعفر جو رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيو آهي. مون بدقسمتيءَ سان اڃا تائين مير جعفر اديبن طرفان جاري ڪيل ”وائيٽ پيپر“ نه ڏٺو آهي، جن ۾ سنڌيءَ جي ترقي پسند اديبن جي تحريرن مان ٽڪرا ڏنا ويا آهن. مون کي ٻڌايو ويو آهي، ته وائيٽ پيپر ۾ سنڌيءَ جي جديد ليکڪن جي تحريرن مان سِٽون ۽ جملا ڪڍي، حوالي طور پيش ڪيا ويا آهن. هيءُ پئراگراف لکندي مان بيحد افسوس محسوس ڪري رهيو آهيان. جن اديبن طرفان سنڌ جي ترقي پسند اديبن خلاف 1950 کان رکي رکي بغض ۽ ڪيني، حسد ۽ ساڙ جي باهه ڀڙڪندي رهي آهي، سي رجعت پسند اديب عمر جي لحاظ کان بزرگ آهن. اسان کي سندن اڇن وارن ۽ عمر لاءِ احترام آهي. مان کين يقين ڏيارڻ چاهيان ٿو ته اڄ تائين جيڪڏهن کين نه پڙهيو ويو آهي، ۽ اڄ تائين جيڪڏهن کين پڙهندڙن قبول نه ڪيو آهي، ته ان ۾ ترقي پسند اديبن جو ڏوهه ناهي. اسان ڪنهن به پڙهندڙ کي رجعت پرستن جي تخليقن کي پڙهڻ کان نه روڪيو آهي. هيءُ نجو اقتصادي مسئلو آهي. پڙهندڙ پنهنجي محدود آمدنيءَ ۽ وسيلن سان فقط اهي رسالا وٺندو جن کي هو ڪار آمد سمجهندو. اسين ”جيئو ۽ جيئڻ ڏيو.“ جا حامي آهيون ــ ۽ ان تي عمل ڪندا رهيا آهيون. سنڌي ادب جا مير جعفر اديب جيڪڏهن لاهور جي رجعت پسندن سان ٺاهه ڪري، سنڌيءَ جي سجاڳ، دلير ۽ ترقي پسند اديبن خلاف هلچل هلائي کين ادب مان خارج ڪري سنڌي پڙهندڙن تي مسلط ٿيڻ جا خواب ڏسي رهيا آهن، ته پوءِ پوڙها ڀليل آهن. ترقي پسند ادب فقط ادب ناهي ــ سوچ آهي. اِها سوچ اسڪولن، ڪاليجن، يونيورسٽين ۽ سنڌ جي گهر گهر ۽ گهٽيءَ گهٽيءَ جي سجاڳ ماڻهن جي سوچ آهي. اها سوچ ترقيءَ ۽ اڳتي وڌڻ جي سوچ آهي. اها سوچ تعميري سوچ آهي. اها سوچ سنڌ جي قوت آهي. سوچ جي ڌارائن کي روڪي نٿو سگهجي. دنيا ڏينهون ڏينهن ننڍي ٿي رهي آهي.سموري دنيا جا اقتصادي، معاشي ۽ ثقافتي لاڳاپا سياسي تاڃي پيٽي ۾ اُڻجي رهيا آهن.
مير جعفر سنڌي اديبن جي ”وائيٽ پيپر“ بابت مون کي فقط ايترو چوڻو آهي، ته پوڙها بابلا، اڄوڪو سنڌي پڙهندڙ ڪنهن به سنڌي اديب کان وڌيڪ ذهين، هوشيار ۽ چالاڪ آهي. ادب مان ٽڪرن تي جيڪڏهن انحصار ڪبو، ته پوءِ دنيا جا چڱا چوکا ڪتاب، (جن تي هزارين قومن جا عقيدا ۽ ايمان آهن)، فحاشي، بغاوت ۽ قائم قدرن کي ٺڪرائڻ جي الزام کان آجا ٿي نه سگهندا. مهرباني ڪري ڳالهه کي نه وڌايو. مشهور ڪتاب ”بهشتي زيور“ جا ڪجهه حصا پنهنجي گهر ۾ وڏي واڪ پڙهي ٻڌايو، ۽ پوءِ اسان سان ڳالهايو. پر، وري به هٿ ادب جا ٻڌي عرض ڪجي ٿو، ته ان موضوع کي بحث هيٺ نه آڻيو. ڪنهن به تخليق يا تحرير جي مجموعي تاثر کي ڏسبو ۽ محسوس ڪبو آهي، ۽ نه ڪي سندس ڪجهه لفظن يا جملن کي. ظفر ڪاظمي جي ٺاهيل ڪنهن تصوير جي گوڏي کي حوالي طور پيش ڪرڻ جهالت جو ثبوت آهي.
عوامي حڪومت اسان جي حڪومت آهي. هن حڪومت کي تاريخ جي ارتقا ۾ شامل ٿيڻ کان پاسيرو ڪري نه ٿو سگهجي. هن حڪومت جي دور ۾ جيڪي ڪجهه ٿيندو، برو يا ڀلو، اڳتي هلي پاڪستان جي مجموعي تاريخ جو حصو ٿي پوندو. ائين ته ناهي، ڪي ڳجها دشمن اسان جي حڪومت کي بدنام ڪرڻ لاءِ منصوبا رٿي رهيا آهن! ائين ته ناهي، ڪي مڪار ويري اسان جي حڪومت کي بدنما داغ هڻڻ لاءِ ڪامياب ڪوششون ڪري رهيا آهن! ائين ته ناهي، ڪي حرفت باز حريف اسان جي حڪومت کان ڪي اهڙا اگرا ڪم ڪرائڻ جون اٽڪلون سوچي رهيا آهن، جن جي ڪرڻ کان پوءِ اسان جي حڪومت تاريخ ۾ مٿاهون مرتبو ماڻي نه سگهندي! ائين ته ناهي، لاهور واري اخبار ” نواءے وقت“ ۽ جماعتي رسالي ”اداڪار“ جي بي بنياد الزامن کي ”غلط“ ثابت ڪرڻ لاءِ سنڌ حڪومت گهر ٻاري ڏيئاري ڪئي آهي! ائين ته ناهي، ته سمورن سنڌي رسالن کي سنڌي ڪامورن ان ڪامپليڪس سبب ضبط ڪيو آهي جنهن جي نفسياتي اثر هيٺ هڪ سنڌي ٻئي سنڌيءَ کي ماري، ڊاهي ۽ چيڀاٽي پاڻ کي ٻين آڏو سرخرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي!
سنڌي رسالن تي وڌل بندش جي طريقه ڪار تي سمورن سنڌي اديبن شاعرن، محققن ۽ مورخن کي تشويش آهي. اسان کي ڊپ آهي، ته اهڙي تڪڙي، ۽ غير مناسب قدم سبب ڪٿي غلط روايتن جو رواج نه پئجي وڃي! اسين هڪ طرف ته سوشلزم جي دعوا ڪيون ٿا، ۽ ٻئي طرف رجعت پرست قوتن آڏو گوڏا کوڙيندي ويرم نه ٿا ڪريون. خدا شل اسان جي حال تي رحم ڪري.
اختياريءَ وارن کي منهنجو عرض آهي ته بندش وڌل ۽ ضبط ڪيل رسالن جي هزارين پرچن جو اطمينان ۽ غور سان مطالعو ڪيو وڃي. انهن صفحن تي قرآن مجيد ۽ حديث مان حوالا، اصحابن جا قول، مدح، مناجاتون، نعت ۽ مرثيا موجود آهن. انهن رسالن ۾ شاهه لطيف ۽ سچل تي مقالا آهن. انهن صفحن تي قائداعظم ۽ قائد عوام جون تصويرون ۽ بيان آهن. انهن رسالن جي سمورن صفحن تي افسانا ۽ شعر نه آهن، جن مان سٽون ۽ جملا ڪڍي وائيٽ پيپر شايع ڪرايو ويو آهي. رسالي ”اداڪار“ جي فتوا پٿر تي ليڪو نه آهي، جنهن لکيو آهي ته ضبط ڪيل رسالن جي هڪ هڪ صفحي جو لفظ لفظ فحش ۽ الحاد جو پرچار ڪندڙ آهي.
1975