باب اٺون
مون کي چڱي طرح ياد ڪونهي ته ڪٿي، ۽ ڪهڙي ڪتاب ۾ پڙهيو هيم:
”سنڌي ڏاڍي عجيب قوم آهن. ڊاڙي، ڦڙٻاٽي. مستقبل بابت ڳالهائڻ بدران، پنهنجي شاندار ماضيءَ جا قصيدا ويٺا ڳائيندا. سُست ٽوٽي، ۽ آرام طلب. پنج ڇهه ڄڻا هڪ هنڌ گڏ ٿيندا، ۽ جيڪڏهن هٿ ۾ ڪنهن هڪ همراهه جي ڳن ڀڳل ڪهاڙي هوندي، ته پاڻ کي سڏائيندا لشڪر.“
حوالو ياداشت مان ڏنو اٿم. تنهن ڪري، هوبهو ڪتاب ۾ آيل بيان جهڙو نه آهي، پر مفهوم هوبهو ساڳيو آهي. اِهو بيان پڙهي، منهنجن پيرن هيٺان ڌرتي نڪري ويئي هئي. دل جنڊ جي ٻن پُڙن ۾ چچرجي ويئي هئي. اول مون کي باهه وٺي ويئي هئي. پنو پينسل کڻي ويهي رهيو هيس. سوچيم، جنهن نالائق مصنف اسان سنڌين جي باري ۾ گٿا لفظ ۽ جملا استعمال ڪيا آهن تنهن کي هرگز نه ڇڏيندس. اهڙي جُٺ ڪندومانس جو ستن پيڙهين تائين ياد رکندو. پر پوءِ، جڏهن ڪتاب اُٿلائي پٿلائي ڏٺو هيم، تڏهن پنو پينسل پاسيرو ڪري رکيو هيم. مايوسيءَ وچان ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو هيم. ڪتاب اصل ۾ ڪنهن انگريز سياح جو سفرنامو هو. جنهن ڪجهه وقت سنڌ ۾ گذاريو هو. کيس ويجهڙائيءَ کان سنڌ ڏسڻ جو موقعو مليو هو. سنڌ ۾ سندس آمد ۽ روانگيءَ کي ٻه سئو سال گذري ويا آهن!
مغز ماري ۽ ذهني جاکوڙ جي باوجود مان نه ڪتاب جو نالو ياد ڪري سگهيو آهيان، ۽ نه ڪتاب جي مصنف جو. سفرنامي ۾ ڏاڍي بيدرديءَ سان لکيل پنهنجي باري ۾ تنقيدي بيان پڙهي مون دل تي ڏنڀ محسوس ڪيو هو. ڏنڀ ياد رهجي ويو،ڏنڀ جي تڪليف ۽ عذاب ياد رهجي ويو، ۽ ڪتاب جي مصنف جو، ۽ سندس ڪتاب جو نالو وسري ويو.
۽ پوءِ، ڪي ورهيه اِن کوجنا ۾ گذري ويا، ته تاريخ جي صفحن، ۽ اَڻ لکيل روايتن، قصن ۽ ڪهاڻين مان ڪي اهڙا ثبوت هٿ چڙهن جن سان انگريز سياح جي بيان کي قطعي غلط، جڙتو ۽ بدنيتيءَ تي منحصر ثابت ڪري سگهان.
بحث اِن ڳالهه سان ناهي ته محمد بن قاسم کي سنڌ تي حملو ڪرڻ گهرجي ها، يا نه. سنڌ تي فوج ڪشي ڪري عربن خيالي اقوام متحده جي آئين جي ڀڃڪڙي ڪئي هئي، يا نه؟ اِن سوال سان به بحث نه آهي. سراندليپ، هاڻوڪي سري لنڪا کان موٽندي، سنڌ جي ساحلي علائقن وٽ ڌاڙيلن عربن جا جهاز ڦُريا هئا. سڌريل دور جي عاليشان روايتن موجب راجا ڏاهر خود، يا پنهنجي ڪابينا جي ڪنهن معزز همراهه معرفت ڌاڙيلن سان مزاڪرات ڪري، عربن جو مال متاع ڌاڙيلن کان آجو ڪرائي ها، ۽ سنڌ کي عربن جي نائين حملي کان بچائي وٺي ها. پر، راجا ڏاهر ائين نه ڪيو. هن ڌاڙيلن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ مذاڪرات کان انڪار ڪري ڇڏيو. نتيجو اِهو نڪتو جو عربن سنڌ تي حملو ڪيو.
بحث اِن ڳالهه سان به ناهي ته راجا ڏاهر کي ڌاڙيلن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ گهرجي ها، يا نه. مون، راجا ڏاهر، ڌاڙيلن ۽ عربن جي ڪاهه کي انگريز سياح جي ڇرڪائيندڙ تنقيدي بيان جي پس منظر ۾ ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
جنهن وقت عربن محمد بن قاسم جي اڳواڻيءَ ۾ سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تنهن وقت راجا ڏاهر وٽ باقاعدي پنهنجي ڪابه فوج نه هئي. يعني، سنڌ وٽ پنهنجي ڪابه فوجي طاقت نه هئي! راجا ڏاهر مشير موڪلي ڀُڄ، جيسلمير، راجسٿان، ڪڇ ۽ ٻين ريگستاني علائقن جي راجپوت راڻن کان فوجي امداد جي اپيل ڪئي هئي. راجپوت راڻن وڏو لشڪر تيار ڪرائي راجا ڏاهر ڏانهن ڏياري موڪليو هو.
تاريخ جي پهرين ۽ وڏي شاهديءَ ۾ اسان کي ڪي اهڙا اهڃاڻ هٿ نه آيا آهن ته اسين ڪا وڏي جنگجو قسم جي قوم آهيون. اسان کي پنهنجين لوڪ ڪهاڻين مان سنگيت تي سِرُ ڏيڻ جو درس مليل آهي. تنهن ڪري، ڇهن ڄڻن جو ٽولي ڳن ڀڳل ڪهاڙي کڻي جيڪڏهن پاڻ کي لشڪر سمجهڻ جي خوشفهميءَ ۾ گرفتار ٿئي ٿو ته اِن ۾ سندن ڏوهه نه آهي. پاڻي پٽ ۽ پلاسيءَ جون جنگيون اسان جي حصي ۾ نه آيون آهن. مياڻي ۽ دٻي جي جنگ ٽن چئن ڪلاڪن ۾ ختم ٿي ويئي هئي. اسان تاريخ جي هر دور ۾ ڀنگ ۽ ڏن ڀريا آهن. وڏي ۾ وڏي جنگ صوفي شاهه عنايت شهيد سنڌ جي وڏيرن، پليجن، ۽ مغل گورنر ۽ سندن گماشتن خلاف لڙي هئي، جيڪا چاليهه ڏينهن جاري رهي هئي. پَر، اصل ۾ اُها جنگ به سنڌ جي خانه جنگين ۾ شمار ٿيندي آهي.
اسين انفرادي طرح، اڪيلي سر، پنهنجيءَ ذات ۾ هڪ طرف صوفي لاڪوفي، درويش، فقير ۽ مولائي آهيون، ته ٻئي طرف جنگجو، ويڙهاڪ، باغي، روايتن جا منڪر، ۽ بهادر آهيون. پر انفرادي حيثيت ۾، اڪيلي سر، ڇڙوڇڙ. تاريخ جي ڪنهن به دور ۾ اسين متحد ٿي نه سگهيا آهيون. اسين محسوس ته ڪري سگهندا آهيون، پر عمل اسان جي وس کان ٻاهر آهي. اسان جي ذلتن، اسان جي نااتفاقين مان جنم ورتو آهي.
اسين اڃا تائين اِن ڳالهه تي متفق ٿي نه سگهيا آهيون ته لاڙڪاڻي ويجهو جڳ مشهور دڙو موهن جو دڙو آهي، يا موئن جو دڙو آهي! ذري گهٽ هڪ صديءَ کان دانشورن، اديبن، تاريخ نويسن، ۽ قديم آثارن جي ماهرن اِهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ۾ هڪ ٻئي جا مٿا ڦاڙي وڌا آهن ته جڳ مشهور دڙو موهن جو دڙو آهي، يا موئن جو دڙو آهي. اڄ تائين ڪو فيصلو ٿي نه سگهيو آهي. جيڪڏهن دڙو موهن جو آهي، ته پوءِ اسان کي ڊپ آهي ته دڙي کي وراثت ۾ پاڙئون پٽائي، هندو هندستان کڻي ويندا. ظاهر آهي، جديد دنيا جو اٺون عجوبو اسين ڪنهن به قيمت تي هندن جي حوالي نه ڪنداسين. تنهن ڪري، دڙو ڪنهن به صورت ۾ موهن جو، يا موهن جي پيءُ جو نه آهي. دڙو اسان جو آهي. اسان مسلمانن جو آهي. تنهنڪري، موئن جو دڙو آهي ــ مري وَيَلن جو دڙو آهي.
دڙي جي ويجهو عجائب گهر، يعني ميوزيم کوليو هئائون، جيڪو خدا جي فضل سان ايڪڙ ٻيڪڙ سياح لاءِ پساهه ويٺو کڻي. ميوزيم ۾ رکيل ٺڪر جا رانديڪا، ٿانوَ، اوزار ۽ ٻيون شيون اُن وقت جي واڳ ڌڻين تڏهن گم ڪري انهن جي جاءِ تي نقلي شيون رکي ڇڏيون هيون، جڏهن بين الاقوامي مارڪيٽ ۾ موهن يا موئن جي دڙي جون ناياب ۽ نادر شيون هزارين ۽ لکين رپين ۾ خريد ڪيون وينديون هيون. چَوَن ٿا ته ميوزيم ۾ رکيل اڌو اَڌ شيون نقلي آهن.
جيڪڏهن روس ۽ افغانستان واري جنگ نه لڳي ها، ته هن وقت تائين واڳ ڌڻي ميوزيم کي ٻوهاري وڃن ها. خدا ڪيو جو روسي ۽ پٺاڻ پاڻ ۾ وڙهي پيا. نتيجي ۾ ٻه شيون اسان کي به مليون، هڪ هيروئن ۽ ٻي ڪلاشنڪوف. بين الاقوامي مارڪيٽ ۾ هڪ ڪلو هيروئن جي قيمت موئن يا موهن جي دڙي واري ميوزيم جي ڪل قيمت کان ٻيڻي آهي. تنهن ڪري واڳ ڌڻي سنڌو ماٿريءَ جي ٺِڪرن کي ڇڏي هيروئن جي ڪاروبار ۾ مشغول ٿي ويا آهن. ايڪويهين صديءَ جي پهرين چونڊن ۾ هو وڏي اڪثريت سان ڪامياب ٿيندا، ۽ پنهنجي حڪومت ٺاهيندا.
1991