منهنجو واڳڌڻي
ادب ۾ منهنجي مرشد، سائين جمال ابڙي گذاري وڃڻ ۾ ڪجهه سال دير ڪري وڌي. هيءُ جوٺو جڳ ڇڏڻ ۾ دير سبب سائين جمال ابڙي پاڻ کي سنڌي لينگويج اٿارٽيءَ جي ويهين صديءَ جي معتبر ڪهاڻيڪار جي اعزاز کان محروم ڪري ڇڏيو. سنڌي لينگويج اٿارٽيءَ پاران ادب ۽ ڪلا کيتر ۾ معتبر هستين کي مڃتا ڏيڻ لاءِ فيصلو ڪيو ويو هو ته، ”ڪنهن به جيئري جاڳندي ليکڪ، محقق، شاعر ۽ موسيقار کي مڃتا نه ڏني ويندي. مڃتا لاءِ ليکڪ، محقق، شاعر ۽ فنڪار جو مئل هئڻ ضروري آهي.“
اٿارٽيءَ کي احساس هو ته جمال ابڙي کان معتبر ڪهاڻيڪار ويهين صديءَ ۾ ٻيو ڪوبه نه هو. تنهن ڪري، اٿارٽيءَ ڪهاڻي کيتر ۾ ڪنهن به گذاري ويل ڪهاڻيڪار کي ”ويهين صديءَ جو معتبر ڪهاڻيڪار“ تسليم نه ڪيو. اهو واحد اعزاز هو، جنهن سان اٿارٽيءَ ڪنهن به گذاري ويل ڪهاڻيڪار کي نه نوازيو. اٿارٽيءَ اعزاز خالي رکيو. هنن دل من ۾ طئي ڪري ڇڏيو آهي. هو هليو ويو آهي. گذاري ويو آهي. مان اميد ڪريان ٿو ته سنڌي لينگويج اٿارٽي بنا دير جي مانائتو فنڪشن ڪندي. جنهن ۾ مرحوم جمال ابڙي کي ويهين صديءَ جي معتبر ڪهاڻيڪار جي اعزاز سان نوازيندي، ۽ سندس پونئرن کي شيلڊ ۽ سندَ ڏيندي.
مان تمام گهٽ پڙهيل آهيان. تنهن ڪري مون کي خبر ڪونهي ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کان علاوه سنڌ جي ڪهڙي محقق کي دنيا جي يونيورسٽين، ايجوڪيشنل، هسٽاريڪل ۽ ڪلچرل ادارن ۾ عالمي مڃتا ملي آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجن سوين تحقيقي ڪتابن، تصنيفن، هزارين تحقيقي مقالن ۽ بين الاقوامي پيپرن، ۽ ستر سالن جي پورهيي جي باوجود سنڌي لينگويج اٿارٽيءَ طرفان ويهين صديءَ جي معتبر محقق جو اعزاز ماڻي نه سگهيو. ائين ناهي ته اٿارٽيءَ ۾ مون جهڙا ڪي جڏا ويٺا آهن. اٿارٽيءَ کي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي عظمت جو احساس آهي. کين خبر آهي ته ڊاڪٽر صاحب جهڙو محقق ڪنهن قوم ۾ ورلي پيدا ٿيندو آهي، پر سائين ڇا ڪجي! اصول اصول آهن. ڪنهن به ليکڪ، محقق، ڪهاڻيڪار ۽ فنڪار کي سندس جيئري مڃتا ڏيڻي ناهي. مڃتا لاءِ سندس گذاري وڃڻ لازمي آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جيئن ته حال حيات آهن، تنهن ڪري اٿارٽيءَ ”ويهين صديءَ جي معتبر محقق“ جو اعزاز ٻئي ڪنهن مئل محقق کي ڏيئي ڇڏيو.
جمال ابڙي جي گذاري وڃڻ کان پوءِ مرده پرست سنڌي قوم حسب روايت کيس مڃتا ڏني آهي. سندس گذاري وڃڻ کان پوءِ نڀاڳي قوم کي خبر پيئي آهي ته جمال ابڙو سنڌي ادب ۾ لافاني حيثيت جو مالڪ آهي. سندس ان حيثيت جي باري ۾ سنڌي قوم کي خبر جمال ابڙي جي جيئري نه هئي. بس، سائينءَ جي گذارڻ جي دير هئي. هيءَ قوم اٿي کڙي ٿي. سائين کي سنڌي ڪهاڻيءَ جو ابو ـــ سنڌي ڪهاڻيءَ جو شهنشاهه ۽ عظيم سنڌي ڪهاڻيڪار جي لقبن سان ڀيٽا ڏني.
ڌڙا ڌڙ اخبارن کي پيغام ملندا رهيا ـــ جمال ابڙي جي انتقال سان سنڌي ادب ۾ وڏو خال پيدا ٿي پيو آهي. اهو خال ڪڏهن به ڀرجي نه سگهندو ـــ سنڌي ڪهاڻي يتيم ٿي ويئي ـــ سنڌ هڪ عظيم ڪهاڻيڪار کان محروم ٿي ويئي ـــ وغيره، وغيره، وغيره.
ابا، دنيا جو وهنوار لکين سالن کان هلندو پيو اچي. لکين سالن تائين، ائين ئي هلندو رهندو. ڪنهن جي اچڻ يا وڃڻ سان دنيا جي دستور ۾ ڪا ڪمي نه ايندي. هزارين سال اڳ مڪينيڪل انجنيئرنگ جو گمنام ابو پيدا ٿيو هو. دنيا کي ڦيٿو ايجاد ڪري ڏنائين. مري ويو. ڪنهن کي خبر ڪونهي ته هو ڪير هو. هزارين سال اڳ چڻنگ مان باهه ٻارڻ (Ignition) وارو سائنسدان ڪير هو؟ آهي ڪنهن کي ياد! اگنيشن جي آڌار تي راڪيٽن ۾ ويهي ماڻهو چنڊ ۽ مشتريءَ جو چڪر ڏئي موٽي آيو آهي. خلائي تحقيقات ۾ رڌل آهي، پر، ڪنهن کي ياد آهي ته هو ڪير هو؟ ڇا ڪندو هو؟ ڪڏهن هن دنيا ۾ آيو، ۽ ڪڏهن هن دنيا مان هليو ويو؟
ڪنهن جي اچڻ وڃڻ سان وقت بيهي نه رهندو آهي. سقراط، افلاطون ۽ ارسطوءَ جهڙا فيلسوف دنيا ۾ آيا، دنيا کي آگاهيءَ جو علم ڏيئي هليا ويا، پر دنيا جي وهنوار ۽ وقت جي رفتار تي ڪو پهرو نه پيو. انت کان ٻاهر نبي آيا، پيغمبر آيا، اولياءَ آيا، صوفي آيا، فلاسافر آيا، سائنسدان آيا، هليا ويا. پنهنجي ڇاپ دنيا تي ڇڏي ويا، پر وقت جي رفتار ۾ ڪا ڪمي نه آئي. سوچون ۽ رويا بدلجندا رهيا، پر زندگيءَ جو ڪاروبار ائين ئي هلندو رهيو. وقت ڪنهن جي لاءِ به بيهي نه رهندو آهي.
ليکڪ ايندا ۽ ويندا رهندا آهن. ڏسڻو اهو پوندو آهي ته ليکڪ پنهنجي دور کي ڪيترو متاثر ڪيو ۽ نئين نسل تي ڪهڙو اثر ڇڏيو. ڪاليج ۾ هوس جو مون سائين جمال ابڙي کي پڙهڻ شروع ڪيو هو. ٻڌائڻ لاءِ دنيا ۾ ڪنهن وٽ به ڪا نئين ڪهاڻي ڪونهي. دنيا ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا موضوع آهن، جن تي هزارين سال ڪهاڻيون ٻڌايون ۽ لکيون ويون آهن ۽ لکبيون رهنديون. فرق فقط اسلوب ۾ آيو آهي. فرق محسوس ٿيندو آهي پيرائي جو presentation جو، لکڻ ۾ ڏانوَ جو. مون سائينءَ کان مختصر جملن ۾ لکڻ جو هنر سکيو. سٽ ۾ ضرورت کان وڌيڪ هڪ لفظ به نه وجهڻ جو هنر سکيو. هڪ معنيٰ ۾ انيڪ معنائن وارن لفظن جو استعمال سکيو. ڏکئي کان ڏکي ڳالهه سولي، سڌي نموني بيان ڪرڻ جو هنر به مون جمال ابڙي کان سکيو.
انهن ئي ڏينهن ۾ ٻڌندو هوس ته جمال ابڙو سنڌ جو ٽالسٽاءِ آهي. سنڌ جو ميڪسم گورڪي آهي. دل ۾ شوق جاڳي پيو. ٽالسٽاءِ ۽ گورڪيءَ کي پڙهندي مون کي خيال آيو ته جمال ابڙو سنڌ جو ٽالسٽاءِ ۽ ميڪسم گورڪي ڇو آهي! ٽالسٽاءِ ۽ ميڪسم گورڪي روس جا جمال ابڙو ڇونه آهن! اسين سنڌي پنهنجن لاءِ ڪوتاهه دل، ۽ پراون لاءِ درياهه دل هوندا آهيون. سنڌي عالمن ۽ اديبن جي تحريرن ۽ مقالن ۾ اوهان کي پڙهڻ لاءِ طرحين طرحين جي انگريزن جا حوالا ملندا، پر، مجال آهي جو اوهان کي سنڌي نثر نويسن ڀل وچان کڻي ڪڏهن جمال ابڙي جو ڪو قول پڙهڻ لاءِ ڏنو هجي! پڙهندڙ تي پنهنجي اڪابريءَ جو رعب ويهارڻ لاءِ گمنام توڙي نامور انگريز ليکڪن جا قول بيان ڪرڻ ضروري سمجهيو ويندو آهي.
مون کي ياد نه ٿو اچي ته سنڌ جي ڪنهن يونيورسٽيءَ جمال ابڙي کي آنريري ڊاڪٽريٽ جي سَنَد ڏني هجي. هڪ شاگرد جمال ابڙي جي ڪهاڻين تي پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ درخواست ڏني. شاگرد جي درخواست اهو چئي رد ڪئي وئي ته، ”اسين ڪنهن به جيئري اديب تي پي ايڇ ڊي ڪرڻ جي اجازت نه ڏيندا آهيون.“ عجيب منطق آهي!
احمد نديم قاسمي، احمد فراز ۽ ٻين ڪيترن ئي زنده اردو اديبن تي هندستان ۽ پاڪستان ۾ ريسرچ هلي رهي آهي ۽ شاگردن کي پي ايڇ ڊي جون ڊگريون ڏنيون پيون وڃن، پر سنڌ ۾ اهو ڪم ممنوع آهي. زنده ليکڪ تي پي ايڇ ڊي ڪرڻ ۾ شاگرد کي وڏي ۾ وڏو ايڊوانٽيج خود ليکڪ جي روين، لاڙن ۽ نظرين بابت جيڪا معلومات اوهان کي خود ليکڪ ڏيندو، تهڙي ڄاڻ يا معلومات ٻيو ڪو اوهان کي ڏئي نه سگهندو.
اهو چوڻ صحيح نه آهي ته جمال ابڙو متنازع ليکڪ نه هو، يا غير متنازع ليکڪ هو. اهو قطعي غلط آهي. معاشري ۾ پنهنجي دور کي ڌونڌاڙي ڇڏڻ واري ڪنهن به وڏي ليکڪ وانگر جمال ابڙو متنازع ليکڪ هو. معاشري جي منفي قوتن سان دوبدو ٿيڻ، ۽ پنهنجي بيپناهه ڏات سان منفي قوتن جي قلعن ۾ ڏار وجهڻ ۽ ٿرٿلو مچائڻ وارو ليکڪ غير متنازع نه هوندو آهي. جيڪڏهن ائين هجي ها ته پوءِ جوانيءَ ۾ جمال تي ڪافر، دهريي، ۽ ڪميونسٽ هئڻ جا الزام نه لڳن ها. اصل ۾ جمال ابڙو ئي هو، جنهن جهڙن لاءِ سچل سرمست اشارو ڏيئي ڇڏيو آهي:
ڪو ڪيئن چوي، ڪو ڪيئن چوي،
آئون جوئي آهيان، سو ئي آهيان.