هڪ پل
دل جي وستي آباد هوندي آهي، ته ويرانين ۾ به زندگيءَ جا آثار نظر ايندا آهن. خزائن کي بهار وانگر جهول ۾ جهلي وٺبو آهي. پر جڏهن دل جو شهر ويران هوندو آهي، تڏهن ڀريل بندر ۽ بازاريون ڀڙڀانگ لڳنديون آهن. اندر مان آواز ايندو آهي. ”بندر ۽ بازاريون، سڃا سامونڊين ريءِ.“
ڪراچيءَ جو سمورو شهر سڃو ٿي ويو. آرام باغ وٽان لنگهندي لائوڊ اسپيڪرن مان سنڌ، سنڌين ۽ سنڌيت کي گاريون ملنديون ٻڌم، ته رهيو کهيو روح به اتاولو ٿي ويو. هڪ اجنبيءَ وانگر ڪراچيءَ جي رستن تي رلندو رهيس. پاڻ کي، پنهنجي سڪون کي ڳوليندو رهيس.
سمورو شهر بي انت خاموشيءَ ۾ گم ٿي ويو. ماٺ مسلط ٿي. اجڙيل ۽ ويران رستن تي هلندي هلندي ماضيءَ جي گهڙين کي ڳوليندي ڳوليندي، جڏهن سنڌ سنڌ ساڻو ٿي پيو، تڏهن ان ريسٽورنٽ جي نويڪلي ڪنڊ ۾ وڃي ويٺس، جتي گهڻو اڳ، تمام گهڻو اڳ، صديون اڳ مون کي خوشيءَ جون ڪجهه ڪڻيون خيرات ۾ مليون هيون. مان جڏهن به ان ريسٽورنٽ ۾ ويندو آهيان، تڏهن محسوس ڪندو آهيان، ڄڻ ماضيءَ جي مقبري ۾ بيٺو آهيان، جتي منهنجي وڃايل مرڪ دفن آهي ــ جتي منهنجين املهه گهڙين جي ميراث دفن آهن.
منهنجي ٽيبل کان ڪجهه پَر ڀرو هڪ ڇوڪرو ۽ هڪ ڇوڪري ويٺا هئا. سندن ڪتاب، اخبارون ۽ رسالا ٽيبل جي وچ تي ڊهه هئا. هنن جون ٻانهون ٽيبل تي رکيون هيون، ۽ هو اڳتي جهڪي، جهيڻي آواز ۾ ڳالهائي رهيا هئا. دل ۾ سوچيم، چريا آهن، وقت جي اجگر کي املهه گهڙين جو نذرانو ڏيئي رهيا آهن. چاهيم، ته وڃي چوان، ڏسو، مون کي ڏسو. مون به ڪنهن جي موجودگيءَ ۾ وقت جي اجگر کي املهه گهڙين جو نذرانو ڏنو هو. موٽ ۾ مون کي ڇا مليو! واري ـــ اُڏامندڙ واري ڪجهه به نه!
پر پوءِ خيال آيم، ته ڀل ويٺا ڳالهائين. اهي املهه گهڙيون ئي ته آهن، جن کي ياد ڪندي، هڪ ٻئي کان جدا ٿيڻ کان پوءِ، هي چريا زندگيءَ جو زهر پي سگهندا. ۽ جيءُ سگهندا.
مون ڇوڪري ڏانهن ڏٺو. هو مون کي سڃاتل لڳو. هو ليکڪ هو. سنڌيءَ ۾ ڪهاڻيون ۽ ڊراما لکندو هو. هر ڪهاڻي ۽ هر ڊرامي ۾ هڪ لفظ، يا هڪ سٽ پنهنجي اندر جي آرزوءَ جي وضاحت لاءِ لکي ويندو هو. ”ڳوليان ڳوليان م لهان، شال م ملان هوت“.
ماضي ۽ حال جي وچ ۾ بيٺل ڀت ڪرڻ لڳي. مون ڪرندڙ ڀت کي ٽيڪ ڏني. پوءِ ڇوڪريءَ ڏانهن ڏٺم. هوءَ به ڄاتل سڃاتل لڳي. هن اڪيلي سر وقت جي ارغونن ۽ ترخانن سان جنگ جوٽي هئي. هوءَ عام رواجي ڇوڪري نه هئي. چوندي هئي ــ
”ڪانڌ منهن ۾ ڌڪڙا، سيڪيندي سونهان.“
هوءَ ٽيبل تي ٻانهون رکي ليکڪ کي چئي رهي هئي، ”خبر اٿئي، پنهنجو لک رپين وارو معمو صحيح نڪرندو ته پاڻ ڇا ڪنداسين؟“
ليکڪ وراڻيو، ”پاڻ ان مان جنت ٺهرائينداسين.“
”مان چرچي جي موڊ ۾ ناهيان.“
”ته پوءِ ٻڌ.“
”ٻڌاءِ.“
ليکڪ چيو، ”مان جنهن پين سان لکندو آهيان، تنهن جي نب ڪلڪ جهڙي موڪري ۽ ويڪري ٿي ويئي آهي. تون سڀ کان اول مون کي هڪ سٺي فائونٽن پين وٺي ڏجانءِ.“
ڇوڪريءَ هڪدم پڇيو، ”گذريل هفتي جو نئين پين وٺي ڏني هئي مانءِ، سا ڪيڏانهن ڪيهءِ؟“
ليکڪ وراڻيو، ”اها پين اڌ قيمت ۾ وڪڻي ڪاغذ ورتم. ڪجهه ڪهاڻيون ۽ ڊراما فيئر ڪرڻا هئا، ۽ مون وٽ هڪ پنو به نه هو.“
ڇوڪري گنڀير ٿي ويئي، سوچيندي رهي. اکيون آليون ٿي پيس. چيائين، ”اسان جو لک رپئي وارو معمو جڏهن صحيح نڪرندو، ۽ اسان کي هڪ لک رپيا ملندا، تڏهن مان توکي هڪ رائيفل ۽ هڪ مشين گن وٺي ڏيندس. جيڪو ماحول ۽ معاشرو توکي تنهنجي ٻوليءَ لاءِ قلم ۽ ڪاغذ ڏيئي نٿو سگهي، تنهن کي گولين سان پروڻ ڪري ڇڏجانءِ.“
مون ڪنن تي هٿ رکي منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو. چيم، آهستي ڳالهايو، آهستي ڳالهايو. پوءِ ٻيهر منهن ورائي ڇوڪري ۽ ڇوڪريءَ ڏانهن ڏٺم، اُتي ڪوبه نه هو. ڪوبه نه هو. ٽيبل خالي هئي. ماضيءَ ۽ حال جي وچ ۾ ڀت بيهي رهي هئي.
1973