ڏيئا ڏات جا
عبدالحڪيم ارشد جو هڪ شعر آهي:
انڌيرن ۾ ڏيئا کڻي ڏات جا
اچو، رات غم جي کٽايون اچو!
اڃا پرهه ۾ ڪجهه پهر دير آ
اچو، داغ دل جا جلايون اچو.
ارشد قرب ونڊيندي پنهنجي شاعريءَ جو ڪتاب ڏيئا ڏات جا موڪليو آهي. مان هڪ نشست ۾ سندس پياري شاعريءَ جو پيارو ڪتاب پڙهي ويو آهيان سندس ڪتاب ۾ شامل ڪجهه غزل ۽ نظم ارشد جي واتان ٻڌي چڪو آهيان ـــ ڪجهه مختلف رسالن ۾ پڙهي چڪو آهيان. پر، ڪتاب پڙهندي سندس شاعريءَ نئون لطف، نئين لوچ ۽ نئين سوچ ڏني. مخدوم بلاول جي ياد ۾ لکيل بيت مون اڳ نه پڙهيا هئا. بلاول جي باري ۾ بيت پڙهي ارشد جا تصور ۾ هٿ چمي ورتم ـــ ٻه بيت اوهين به ٻڌو:
ڪرٽن ڪاٽيا وير ۽ گهاڻي پيڙيا گهوٽ،
سورهيه منهنجي سنڌ جا، اصل کان اڻموٽ،
چاهت سندي چوٽ، صدقي ٿي ويا سنڌ تان.
ٻيو بيت هن ريت آهي:
گهاڻن ۾ گهٽجن، بلاول منهنجي ڀونءِ جا،
سنڌ سان سازش ڪن، اڄ به ملان ملڪ جا.
ارشد منهنجو همعصر آهي، منهنجو دوست آهي، منهنجو ساٿي آهي. سٺي، اثرائتي ۽ نفيس شاعري ڪرڻ جي باوجود ارشد اُهو مقام ماڻي نه سگهيو آهي، جنهن جو هو ڏات جي محابي حقدار آهي. جڏهن ڳالهه نڪتي آهي، ارشد جي حوالي سان تڏهن مان ادب ۾ طبقاتي وڇوٽين جي ڳالهه ضرور ڪندس. موجوده دور ۾ معاشي ۽ مالي خوشحالي گڏهه تي سونا سنج رکي ڇڏيندي آهي. ڪو شخص ڀل ته ڀوڪ بصر هجي، جاهل مطلق هجي، ڇسو ۽ وائڙو هجي پر جيڪڏهن بدقسمتيءَ سان ڪنهن راڄ جو وڏو هوندو، دولتـمند هوندو، معاشي ۽ مالي طرح آسودو ۽ خوشحال هوندو ته پوءِ هو پنهنجي تڪ جي پڙهيل، ذهين ۽ هوشيار پر غريب عوام جي نمائندگي ڪرڻ لاءِ چونڊ ضرور لڙندو. ارشد ذهين، حساس ۽ جذباتي شاعر آهي، پر مالي ۽ معاشي طرح آسودو نه آهي ـــ هو ڪنهن کاتي جو جوائنٽ سيڪريٽري نه آهي ـــ هو ڪنهن اداري جو ڊائريڪٽر نه آهي ـــ هو ڊپٽي ڪمشنر نه آهي ــــ هو ايس پي نه آهي. هن زندگيءَ جي زهر جو مزو چکيو آهي.
اڙي زندگي! مون کي ڇا تو ڏنو،
ٻه ٽي لڙڪ، سي ڀي وهائي ڇڏيم.
جڳ مشهور اديب يا ته سامراجي ملڪن ۾، يا اشتراڪي ملڪن ۾ پيدا ٿيندا آهن. ادب، خاص ڪري وڏي جنگ کان پوءِ سياسي قوتن جو محتاج ٿي پيو آهي. سياسي قوت مالي استحڪام تي منحصر هوندي آهي. جيڪي قومون مالي طرح اقتصادي طرح دولتمند قومن جون محتاج هونديون آهن، سي وڏا اديب ۽ شاعر ته پيدا ڪري سگهنديون آهن، پر انهن کي سامراجي يا استراڪي ملڪن جي اديبن ۽ شاعرن وارو ناموس، نالو ۽ نامياچار ڏيئي نه سگهنديون آهن. دولتمند قومون مفلس ۽ ڪنگال قومن جي آرٽسٽن کي اُڀرڻ نه ڏينديون آهن. اهو الميو شخصي سطح تي به اثرانداز ۽ لاڳو ٿي سگهي ٿو. عبدالحڪيم ارشد پرائمري ماستر بدران جيڪڏهن ڪنهن وڏي عهدي تي لڳل هجي ها، صنعتڪار، سرمائيدار ۽ زميندار هجي ها، يعني مالي ۽ معاشي طرح آسودو هجي ها ته جيڪر سندس عظمت کي، ڏات کي ۽ محنتن کي هڪدم قبول ڪيو وڃي ها. ارشد ڌرتيءَ جي درد سان نينهن جو ناتو قائم ڪيو آهي ـــ
ڌرتي منهنجي سرتي، توسان نينهن نڀائي ويندس مان،
تنهنجي دک ۽ درد کي پنهنجو، درد بنائي ويندس مان.
ارشد جو درد ڌرتيءَ جو درد آهي. ڌرتيءَ جو درد ارشد جو درد آهي. بنيادي طرح رومان جو شاعر هئڻ جي باوجود هن انقلاب، ۽ سماج وادي ذميدارين کان ڪنڌ نه ڪڍايو آهي: ـ
وڏيرن ۽ پيرن ۽ ميرن ملن، اسان کي آ پيڙيو سندن سازشن.
۽ جڏهن طبيعت ۾ رومان جو رنگ اُڀريس ٿو، تڏهن چوي ٿو:
نه ڪا جوت جلوو، پڙاڏو نه سڏ،
فقط دل ئي سيني ۾ ڌڙڪي پئي.
فقط چند خوابن جي تڪميل لاءِ،
سڄي عمر گوندر ۾ گذري پئي.
ڪنهن کي چاهڻ جي ڳالهه اوهان طرحين طرحين جي تحريرن ۾ پڙهي هوندي ـــ پر ارشد جي اظهار سان مشابهت نه رکندي هوندي. چاهت جي اظهار لاءِ ارشد کي پنهنجو ڏانءُ آهي ـــ
نه تون رڃ آهين، نه مان هان هرڻ،
جو تون اُڃ منهنجي نه لاهي سگهين!
دل چاهي ٿي ته ارشد لاءِ پنهنجي عقيدت جو اظهار، ۽ سندس فن جي سچائيءَ جو اعتراف ڪرڻ لاءِ اڄ لاڳيتو لکندو رهان ـــ ڪالم کي طول ڏيندو رهان ـــ سندس شاعريءَ مان حوالا لکندو رهان ــ
زبانن تي تالا، تخيل تي پهرا،
لکڻ کان به وياسين، ڪڇڻ کان به وياسين.
مليو جي تڏهين ڀي ڪو همدم اسان سان
پري کان ئي گونگا اشارا ڪياسين.
پر، ائين ته سلسلو بي انت ٿي پوندو! فن جو ڇيهه نه ٿيندو آهي. پر فن جي ذڪر جو سلسلو اڌ ۾ ٽوڙي سگهبو آهي. ارشد جي فن جو ذڪر مان اڌ ۾ ڇڏي رهيو آهيان ـــ
دل جو آڻي درد چپن تي، گيت سريلو ڳائيندو،
ارشد کي ٿا ڇيڙيو، ارشد محفل کي تڙپائيندو.
1977ع